ORMAN FİDANLIKLARINDA ÖRNEK ALIM TEKNİKLERİ

Müdürlük Yayın No : 67 ORMAN FİDANLIKLARINDA ÖRNEK ALIM TEKNİKLERİ Muhammet KILCI Orman Yüksek Mühendisi Dr. Mehmet SAYMAN Ziraat Yüksek Mühendisi Giyasettin AKBİN Orman Mühendisi Ege Ormancılık Araştırma Enstitüsü Müdürlüğü Urla-İZMİR 2012 I

ISBN 978-605-4610-01-3 II

İÇİNDEKİLER İÇİNDEKİLER... III ÖNSÖZ... V 1. GİRİŞ... 1 2. ORMAN FİDANLIK PARSELLERİNDEN TOPRAK ÖRNEKLERİNİN ALINMASI... 2 2.1. Karma Toprak Örneği Alım Tekniği... 2 2.2. Karma Toprak Örneği Alınmasında Dikkat Edilecek Esaslar... 8 2.3. Örnek Alım Zamanı... 9 2.4. Toprak Örneklerinde Yapılacak Analizler... 10 3. SULAMA SUYU ÖRNEĞİNİN ALIM TEKNİĞİ... 10 3.1. Su Örneklerinin Alımında Dikkat Edilecek Esaslar... 10 4. ORMAN FİDANLIKLARINDAN BİTKİ ÖRNEKLERİNİN ALINMASI... 14 4.1. Bitki Örneklerinde Yapılacak Analizler... 15 5. KAPLI FİDANLARDAN ÖRNEK ALIM TEKNİĞİ... 16 6. HARÇ MATERYALLERİNDEN ÖRNEK ALIM TEKNİĞİ... 17 6.1. Hayvan Gübresi... 18 6.2. Orman Humusu (orman altı ölü örtü)... 19 6.3. Ağaç Kabuğu, Talaş ve Benzeri Malzemeler... 20 6.4. Turbalar... 20 6.5. Toprak... 21 6.6. Volkan Cürufu, Ponza, Perlit, Kum vb. Materyaller... 21 6.7. Harç Materyallerinde Yapılacak Analizler... 21 7. YARARLANILAN KAYNAKLAR... 22 III

IV

ÖNSÖZ Ağaçlandırma çalışmalarının başarısında en önemli etmenlerden biri de kaliteli fidan kullanımıdır. Orman fidanlıklarında kaliteli fidan üretimi amacıyla yapılan çalışmalar sırasında toprak, su, harç materyali, gübre gibi girdiler kullanılmaktadır. Bu girdilerin yetiştirilecek fidan türü için uygun özellikler taşıması gerekmektedir. Kullanılacak girdilerin uygunluğu, fidanların beslenme durumu ve fidanlarda karşılaşılan kloroz vb. sorunların nedenleri laboratuvar analizleri ile ortaya konulabilmektedir. Laboratuvar analiz sonuçları ancak örneğin kendisi kadar doğrudur. Bu sebeple kaliteli fidan üretebilmek için fidanlıklarda örneklerin tekniğine uygun olarak alınması gerekmektedir. Bu kitapçık toprak, harç materyalleri, gübre, su ve bitki örneklerinin alımı ile ilgili temel bilgileri içermektedir. V

VI

1. GİRİŞ Orman fidanlıklarında her yıl ağaçlandırma sahaları için çıplak köklü, tüplü ve kaplı olarak milyonlarca fidan üretilmektedir. Ağaçlandırma sahalarının başarısında orijin ve çevresel faktörlerin yanı sıra standartlara uygun kaliteli fidanların kullanımı önemli etkiye sahiptir. Ağaçlandırma sahalarında çevresel şartlar ve dikim hazırlıkları ne kadar uygun olursa olsun fidan kalitesinden kaynaklanan başarısız ağaçlandırmalar söz konusu olabilmektedir. Bu durum aynı sahalar için yeniden ağaçlandırmayı ve ilave masrafları gerektirmektedir. Bu nedenle, fidanlık çalışanları bir zincirin çok önemli bir halkası olduklarının bilincinde olarak üretimlerini gerçekleştirmelidirler. Kaliteli fidan üretebilmek için fidanlık çalışanları değişik girdiler ve teknikler kullanmakta (su, gübre, ilaç, ıslah maddeleri vb. ve bakım), daima bunlar arasında bir seçim yapmaktadırlar. Seçilen girdilerin tür için uygunluğunun yanında, ekonomik olması da önemlidir. Konu ile ilgili çalışmalar göstermiştir ki özellikle sulama ve gübrelemenin fidan türü ve yetiştirme tekniğine uygun olarak optimize edilmesi, fidan kalitesini ve fidanların arazideki başarısını arttırmaktadır. Burada fidan kalitesinden kasıt; fidanların uygun morfolojik (fidan boyu, kök boğazı çapı, gövde-kök taze ve kuru ağırlığı, tepe tomurcuğu uzunluğu vb.) ve fizyolojik özelliklere (kök yenileme kabiliyeti, besin elementi içeriği, bitki su gerilimi vb.) sahip olmalarıdır. Orman fidanlıklarında dört yılda bir fidan üretimlerini planlama çalışmaları yapılmakta ve bu maksatla toprak, su, bitki ve diğer örnekler alınıp, analiz için laboratuvarlara gönderilmektedir. Yapılan analizlerle başta fidanlık toprağının fiziksel ve kimyasal özellikleri belirlenmekte ve bu özelliklerin yetiştirilecek fidanlar için uygun olup olmadığı ortaya konmaktadır. Bir diğer önemli girdi de sulama suyu olup, bu suların uygun kalite sınıfında olması gerekmektedir. Sulama sularının kalite sınıfının belirlenmesi yine laboratuvar analizleri ile yapılmaktadır. 1

Laboratuvar analiz sonuçları ancak örneğin kendisi kadar doğrudur. Bu sebeple kaliteli veri sağlamak için örneklerin tekniğine uygun olarak alınması gerekmektedir. Bu kitapçık toprak, harç materyalleri, gübre, su ve bitki örneklerinin alımı ile ilgili temel bilgileri içermektedir. 2. ORMAN FİDANLIK PARSELLERİNDEN TOPRAK ÖRNEKLERİNİN ALINMASI Fidanlık parsellerinden toprak örnekleri, toprak şartları ile yetiştirilecek fidanlar arasında ilişki kurmak, gerekli gübreleme ve ıslah önerileriyle daha kaliteli fidan üretimini gerçekleştirmek amacıyla alınır. Toprak örnekleri alındıktan sonra gerekli analizler laboratuvarda yapılır. 2.1. Karma Toprak Örneği Alım Tekniği Toprak örnekleri bel küreği, toprak burgusu, çakma borusu v.b. aletlerle alınır. Orman fidanlıklarında toprak örnekleri, parsellerin homojen olarak dağılmış 15-20 noktasından alınmalıdır. Örnek alınacak noktalar adımlanmak suretiyle tespit edilebilir. Numune almaya başlamadan önce hazırlanacak malzemeler de şunlar olmalıdır: Bel, kürek veya burgu, El küreği (Şaşula) Kova, 1,5 m x 1,5 m ebatında telis veya naylon Naylon torba, Etiket İp Kurşunkalem Şeritmetre. 2

Şekil 1. Parsellerden toprak örneği alım yöntemleri. Parsel kenarından 5-6 m açıldıktan sonra 1. Noktadan örnek almaya başlanır. Parsel içinde paralel, yılankavi veya zikzaklı gidişlerle tüm parsele dağılacak şekilde örnek alınabilir (Şekil 1). Örnek alınacak noktaya gelindiğinde önce üst toprakla ilişkisi olmayan bitki artıkları, taş vb. temizlenir. Sonra bel kürekle 30 cm derinliğinde, bir duvarı dik bir çukur açılır. Daha sonra dik duvardan 3-4 cm kalınlığındaki bir dilim, yine bel kürekle bozulmadan çıkarılır. Böylece 30 cm yüksekliğinde 3-4 cm kalınlığında ve kürek genişliğinde bir toprak örneği alınmış olur (Şekil 2). Bu örnek temiz bir kovaya dökülür. Kovalar toprak, kireç, çimento artığı vb. maddeler içermemeli, temiz olmalıdır. 3

Şekil 2. Toprak örneklerinin alınması. Eğer bel kürek yerine burgu kullanılacaksa, burgu dik olarak 30 cm derinliğe kadar saat yönünde çevrilerek toprağa sokulur. Daha sonra yine aynı yönde ancak yavaşça çevrilerek yukarıya doğru çekilir ve çıkan toprak kovaya konur. Çakma demiri kullanılacaksa, çakma demiri 30 cm derinliğe kadar çakılarak bir tur çevirerek toprak örneği alınır ve örnek kovaya konur (Şekil 3). 4

Şekil 3. Ekim yastıklarından örnek alımı. Bu işlemler parselin en az 15-20 değişik noktasında tekrarlandıktan sonra kovada biriken topraklar, telis veya naylonun üzerine dökülür. İri parçalar elle ufalanır. İçindeki taş, bitki artığı vb. temizlendikten sonra toprak iyice harman edilir ve yayılır (Şekil 4). Yayılan toprağın her noktasından birer el küreği almak suretiyle naylon torbaya 1-1,5 kg kadar doldurulur. Böylece o parseli temsil eden karma örnek alınmış olur. İçine fidanlığın adı, ada, parsel ve tarla numarası, alınma derinliği, bitki türü ve tarihi belirten etiket (Çizelge 1) kurşun kalemle yazılır ve torbanın ağzı sıkıca bağlanır. Bu torba ikinci 5

bir naylon torbanın içine konur, aynı bilgileri içeren bir etiket daha yazılarak iki torba arasına yerleştirilir ve ikinci torbanın ağzı sıkıca bağlanır (Şekil 5). Şekil 4. Parselden alınan toprak örneklerinin harmanlanması. Çizelge1. Toprak örneği tanıtım etiketi TOPRAK TANITIM ETİKETİ Fidanlık Adı Fidanlık Müdürlüğü/Mühendisliği Fidanlığın Bağlı Olduğu Bölge Müdürlüğü Alınan Örneğin Parsel No'su Varsa Türün Adı Alınan Örneğin Derinliği Örneği Alan Kişinin Adı Soyadı Örneği Alan Kişinin Görevi Örneği Alan Kişinin Telefon Numarası Örneği Alan Kişinin e-posta Adresi Örneğin Alınış Tarihi 6

Şekil 5. Etiketlenmiş bir toprak örneği. Repikaj parsellerinden etkili kök derinliğine göre örnek alınır. Buralarda 5-10 noktada açılacak çukurlardan 0-30 cm ve 30-60 cm olmak üzere iki ayrı derinlikten iki karma örnek alınmalıdır. Bu işlem için iki adet kovaya ihtiyaç duyulacaktır. Kovalar derinlik kademelerine göre numaralanmalıdır. Aynı derinlikten alınan örnekler aynı kovaya konularak aynı işlemler neticesinde iki ayrı karma örnek oluşturulmalıdır. Etiketlerin üzerine hangi derinlik kademesine ait oldukları yazılmalıdır (Şekil 6). Şekil 6. Repikaj parsellerinden örnek alımı. 7

Ekim yastıklarında ya da repikaj parsellerinde fidanların boyları, renkleri vb. açılardan farklılık görülen bölümler mevcut ise bu bölümlerden ayrı örnekleme yapılmalı ve etikette bu farklılıklar belirtilmelidir. 2.2. Karma Toprak Örneği Alınmasında Dikkat Edilecek Esaslar Orman Fidanlıklarımız genellikle birer hektar (100x100 m) büyüklüğündeki parsellere ayrılmıştır. Bunun için karma örnek parseller bazında alınır. Bir parselden diğer parsele geçerken kullanılan tüm malzemeler temizlenmelidir. Parsel boyutlarının standarttan daha büyük veya daha küçük olması halinde, yalnız örnekleme için alınan nokta sayısı artacak veya azalacaktır. Karma toprak örneği alınırken: Kompost, ahır gübresi, kireç, kum ve fabrika artıklarının yığıldığı yerlerden, Mevzi olarak su birikmiş, dere ve sel basmış yerlerden, Kök, yabani ot, sap vb.nin yakılmış olduğu yerlerden, Karınca, köstebek vb. yuvaları ve civarlarından, Yol, çit ve kanal kenarlarından kaçınmak gerekir. Toprak donmuş ise, örnek alınmamalıdır (Şekil 7). Karma örnek alınacak derinlik esas itibariyle yetiştirilen fidan türüne göre değişir. Kaide olarak, bitkilerin kılcal köklerini geliştirdiği, beslendiği ve toprağın her zaman işlendiği pulluk derinliğidir. İbreli ve yapraklı türlerin yaşları, kök durumları ve toprak işleme derinliği göz önünde bulundurularak bu derinlik 0-30 cm olarak kabul edilmiştir. 8

Şekil 7. Su birikintisi olan bir alan. Parseller üzerinde toprak rengi, taşlılık, su durumu vb. nedenlerle farklılık gösteren yerlerden ayrıca örnek alınarak o parselin numarası ve örneğin neden alındığı açıklamalarını içerecek şekilde etiketlenmelidir. Aynı parsel üzerinde birden fazla tür mevcut ise her tür için ayrı bir karma örnek alınmalıdır. Etikette parsel numarası ve tür ismi mutlaka belirtilmelidir. 2.3. Örnek Alım Zamanı Toprak örneği her mevsim alınabilmekle beraber, toprağın tavda olduğu aylarda (ilkbahar sonu, yaz başı ve sonbahar) alınması çalışma kolaylığı ve örneklemenin sağlığı açısından daha uygundur. Örnek almak için toprağın yeteri kadar kuru olması, ayağa, ele, burgu ve küreğe yapışacak kadar ıslak olmaması, mümkünse tav durumunda olması istenir. Çok kuru olursa, hafif topraklar alınırken dağılır, ağır topraklar ise serttir ve çalışmayı engeller. Topaklanan bu topraklarda homojen bir karışım elde edilemez. 9

İdeal olan, parsellerde gübreleme ve ekim yapılmadan toprak örneğinin alınmasıdır. Eğer yastıklarda fidan varsa yastık üzerinden ve fidan sıraları arasından, köklere zarar verilmeden alınmalıdır. Örnek alımları yastıklardan bütün parseli temsil edecek şekilde 15-20 noktadan alınarak gerçekleştirilmelidir. Alınan topraklar yukarıda açıklandığı şekilde karma örnek haline getirilmelidir. 2.4. Toprak Örneklerinde Yapılacak Analizler Toprak örneklerinde reaksiyon (ph), tuzluluk (EC), tekstür (kum, toz, kil), kireç, organik madde, makro besin elementleri (N, P, K, Ca, Mg, Na) ile mikro besin elementleri (Fe, Cu, Zn, Mn) analizleri yapılır. Ayrıca sanayi tesislerine ve maden sahalarına yakın olan fidanlıklar kükürt, bor ve diğer ağır metallerin analizini de isteyebilirler. 3. SULAMA SUYU ÖRNEĞİNİN ALIM TEKNİĞİ Orman fidanlıklarında kullanılan suların analiz edilerek, sulamaya elverişliliklerinin tespit edilmesi gerekir. Su analizlerinden beklenilen faydanın temin edilebilmesi için gerek sulama suyu örneklerinin alınmasında ve gerekse örneklerin ambalaj ve sevkinde bazı esaslar dâhilinde hareket edilmesi lazımdır. 3.1. Su Örneklerinin Alımında Dikkat Edilecek Esaslar Örnek alınımında kullanılacak şişeler, mantar veya lastik tapalı, kalın camlı, renksiz veya açık renkli olmalıdır. Suyun özelliklerini etkileyecek özellikte olmamalıdır (plastik ve türevleri olmamalıdır). Her fidanlık sulama suyu örneği göndermek için kaynak adedi kadar yukarıdaki özellikleri içeren kaplar bulundurmalıdır. Şişelerin 0,5-1 litrelik olması yeterlidir, kullanılmadan evvel şişe numune alınacak su ile 3-4 defa çalkalanmalıdır. Şişelerin hiç hava boşluğu kalmaksızın doldurulması ve hemen ağzının kapatılması gerekir. İzolasyon sağlamak amacı ile şişe ağzı bantlanır ve etiketlenerek laboratuvara gönderilir (Çizelge 2, Şekil 8). Ayrıca sulama 10

suyu ile ilgili tanıtım formu da doldurularak, örnek ile birlikte gönderilmelidir (Çizelge 3). Çizelge 2. Sulama suyu örneği etiketi SULAMA SUYU ETİKETİ Fidanlık Adı Su kaynağı Cinsi Örneği Alan Kişi Görevi Örnek No Örneğin Alınış Tarihi ve Saati NOT: Örnek numaralandırılırken şişenin üzerine asetatlı kalemle, etikete kurşunkalemle aynı numara yazılmalıdır. Çizelge 3. Sulama suyu örneği tanıtım formu SULAMA SUYU TANITIM FORMU Fidanlık Adı Fidanlık Müdürlüğü/ Mühendisliği Fidanlığın Bağlı Olduğu Bölge Müdürlüğü Alınan Sulama Suyu Cinsi Artezyen(Sondaj) ( ) Derinlik(m) ( ) Kuyu ( ) Derinlik (m) ( ) Akarsu ( ) Dere ( ) Irmak ( ) Nehir ( ) Kaynak Suyu ( ) Çeşme Suyu ( ) Göl ( ) Baraj Suyu ( ) Sulama Kanalı Suyu ( ) Havuz(Dinlendirilmiş Su) ( ) Daha önce örneğin analizinin yapılıp yapılmadığı, yapıldı ise yapıldığı yer, veriler ve tarih verilmelidir. Sulama Suyunun Alınış Tarihi Sulama Suyunu Alan Kişinin Adı Soyadı Sulama Suyunu Alan Kişinin Görevi Sulama Suyunu Alan Kişinin Telefon Numarası Sulama Suyunu Alan Kişinin e-posta adresi 11

Şekil 8. Sulama suyu örneklerinin alımı. Alınan sulama suyu örneğinin, mümkün olan en kısa sürede güneş etkisinden korunarak laboratuvara ulaştırılması gerekmektedir. Örnek 72 saat içinde analiz edilmelidir. Sulama sularının kalitesi, kar, yağmur ve sel sularının karışmasıyla veya buharlaşma ile mevsimden mevsime ve hatta aydan aya bile farklılıklar gösterebilmektedir. Bilhassa şiddetli bir yağış esnasında veya hemen sonrasında örnek alınmaz. Su örnekleri sulama yapılan aylar içerisinde alınmalıdır ki kullanıldıkları andaki kalitesini göstermesi bakımından da bu en uygun zamandır. Sulama suyunun kalitesinin, sulama devresi esnasında ne dereceye kadar değiştiğinin incelenmesi arzu edildiği takdirde ise, ilk sulama periyodunda, yaz ortasında ve sonbahar başlangıcında örnekler alınmalıdır. Akarsulardan alınacak örneklerde dikkat edilecek husus, örneğin alınacağı mevkinin seçimidir. Bilhassa nehir ve ırmak gibi büyük sahaları sulayan akarsuların terkip ve kalitesi, çeşitli yataklardan geçmesi, birçok ufak dere, drenaj sularının karışması gibi sebeplerle akarsu boyunca geniş ölçüde değişebilir. Bu sebeple fidanlığa en yakın yerden alınmalıdır. Suyun durgun kısımlarından, kenar ve kavşak noktalarından mümkün olduğu kadar kaçınılmalı, hızlı aktığı orta bir yerinden alınmalıdır. Şişe, ağzı kapalı olarak su sathının 40-50 cm altına daldırılır, tıpa açılarak suyun şişe 12

içerisine dolması temin edilir. Böylece su yüzeyinde birikmiş yabancı cisimlerin örnek ile birlikte alınmasının da önüne geçilmiş olur (Şekil 9). Keson kuyulardan, şişenin boynuna bir ip bağlayarak sarkıtılmak suretiyle (Şekil 9), artezyen kuyularından ise, motor 15 dakika kadar çalıştırılarak su berraklaştırıldıktan sonra örnek alınır. Alınan su derinliğinin de önemi çok büyüktür. Kuyularda, örneklerin hangi derinlikten alındığına bilhassa işaret edilmelidir. Zira birbirine çok yakın veya farklı tabakalardan pompaj yapılan kuyularda dahi bazen çok farklılıklar gözlenmiştir. Hatta aynı kuyunun su kalitesi muhtelif tabakalardan suyun alınması yüzünden veya pompalama zamanının uzunluğu sebebiyle değişebilir. Şekil 9. Akarsulardan (sağda) ve keson kuyulardan (solda) örnek alımı. Sulama suyunun, su kanallarından temin edilmesi durumunda ise kanalın, bir noktasından alınan örneğe ilaveten, bu kanalı besleyen göl ve baraj içerisindeki suyun orijinal kalitesini de tayin etmek gerekebilir. Bunun için, göl ve baraj suyundan da bir örnek alınmalıdır. Böylece kanal suyunun, sulama bölgesi içerisine girinceye kadar kalitesinin ne dereceye kadar değiştiği de tespit edilmiş olur. Ayrıca göl ve barajı besleyen akarsuların, göl ve baraja dâhil oldukları noktadan alınacak bir örnekte aradaki farkın ne olduğunu tespit edilmesini sağlar. Kaynak ve sığ akarsulardan örnek almada ise; ekseri hallerde örnek şişesinin sığabileceği büyüklükte bir çukur 13

açılması gerekir. Meydana gelen bulanıklık tamamen geçene kadar beklenir ve yukarıda belirtildiği şekilde örnek alınır. 3.2. Sulama Suyu Örneklerinde Yapılacak Analizler Laboratuvara gönderilen su örneklerinde reaksiyon (ph), tuzluluk (EC), anyon (karbonat, bikarbonat, sülfat, klorür, nitrat) ve katyon (kalsiyum, magnezyum, sodyum, potasyum) analizleri yapılır. Ayrıca bor analizi yapılır ve örneklerin sodyum adsorpsiyon oranı (SAR) ve sodyum yüzdesi hesaplanarak sulama suyu sınıfları (C 2 S 1, C 3 S 1 vb.) belirlenir. 4. ORMAN FİDANLIKLARINDAN BİTKİ ÖRNEKLERİNİN ALINMASI Fidanlarda görülebilecek gelişme bozuklukları, klorozlar veya kuruma durumlarında bitkiler yastıktan toprağı ile birlikte sökülür ve ambalajlanır. Aynı türün sağlıklı fidanlarından da karşılaştırma yapabilmek amacıyla sökülür, ambalajlanır ve en kısa sürede ilgili birime her iki fidan grubu gönderilir. Kaplıtüplü fidanlarda görülebilecek benzer problemlerde de hem sorunlu hem de sağlıklı fidanlardan kapları (tüpleri) ile birlikte gönderilir. Yaşlı, boylu fidanlarda görülen sıkıntıların çözümlenmesi için ibre ya da yaprak örneklemesi yapılır. Bu durumda da hem problemli hem de sağlıklı fertlerden örnekleme yapılır. Aynı zamanda bu ağaçların kök bölgesinden de 1 kg kadar toprak örneklemesi yapılarak gönderilir. Bu örneklerle birlikte problemin görüldüğü zaman, fidanlara yapılan uygulamalar vb. içeren bir bilgi notu da eklenir. Fidanlıktaki boylu fidanlarda bitki besin elementleri bakılmak isteniyorsa yapraklı türlerden yörelere göre yapraklar olgun halini aldıktan sonra ve sonbahar sararmaları başlamadan önce (genellikle ülkemiz için ağustos-eylül ayları içerisinde) 1/3 lük üst kısımdan ışık gören dallarından 100 adet yaprak örneği alınır. İbreli boylu fidanlarda ise yöreye göre vejetasyon dönemi bittikten sonra (genellikle ülkemiz için 14

kasım-şubat ayları arasında) 1/3 lük üst kısımdan ışık gören dallarından terminal sürgüne en yakın yan sürgünlerden ve her yaş grubundan 200-300 ibre örneği alınır (Şekil 10). İbreler ve gerekli bilgileri içeren etiket, havalanmayı sağlamak amacı ile 5-10 delik açılmış naylon torbaya konularak, en kısa zamanda laboratuvara gönderilir. Eğer bu mümkün değilse, bu örneklerde enzimatik reaksiyonları en aza indirmek için +4 0 C de saklanmalıdır. Şekil 10. Boylu fidanlardan ibre yaprak örneği alınacak kısım. 4.1. Bitki Örneklerinde Yapılacak Analizler Fidanların beslenme durumunu belirlemek amacıyla makro (azot, fosfor, potasyum, kalsiyum, magnezyum, 15

sodyum) ve mikro (demir, bakır, çinko, mangan vd.) besin element içerikleri belirlenir. Eğer fidanlarda belirgin bir sorun varsa, bu soruna yönelik farklı analizler de yapılabilir (bor, klor, ağır metaller, bitki su gerilimi vb.). 5. KAPLI FİDANLARDAN ÖRNEK ALIM TEKNİĞİ Tepsi kaplarda (pottray) yetiştirilen fidanların homojen özellik gösteren yerlerden farklı kaplar olmak üzere 10 adet fidan yetişme ortamı birlikte alınarak etiketlendikten sonra olduğu gibi laboratuvara gönderilmelidir. Ancak gelişimleri, renkleri vb açılardan farklılık gösteren fidanlar mevcut ise bu fidanlardan ayrıca örnek alınmalı ve bu özellikleri etiket üzerinde belirtilmelidir. Boylu fidanların bulunduğu büyük hacimli kaplarda kabın derinliğine bağlı olarak bir veya iki derinlik kademesinden örnek alınarak gönderilmelidir (Şekil 11). Örnekleme yapılırken köklerin yoğun olduğu kısımlardan örnek alınması önem arz etmektedir. Etiket üzerine tür, yaş ve derinlik kademesi mutlaka işlenmelidir. Şekil 11. Kaplı fidanlardan örnek alımı. 16

6. HARÇ MATERYALLERİNDEN ÖRNEK ALIM TEKNİĞİ Fidanlıkta kullanılması düşünülen harç materyalleri (toprak, kum, ponza, perlit, volkan cürufu, humus, hayvan gübresi, kabuk, talaş vb.) kaynağından fidanlığa getirilmeden veya satın alınmadan önce yerinde örnekler alınarak, uygunluk testleri için laboratuvara gönderilir (Çizelge 4, Şekil 12). Örneklerle ilgili bunların hangi amaçlarla kullanılacağına dair bir bilgi notu eklenir. Örneğin burada kaplı-tüplü fidan üretiminde mi kullanılacağı, yoksa yastık üretiminde örtü malzemesi mi yapılacağı vb. belirtilir. Laboratuvarda öncelikle tepkime ve tuzluluk değerleri belirlenen örneklerin, bu veriler açısından uygun olanlarından isteğe bağlı olarak farklı oranlarda karışımlar hazırlanır ve bunların da tepkime, tuzluluk, hacim ağırlıkları, su tutma kapasiteleri, hava kapasiteleri gibi temel analizleri yapılır, daha sonra bu özellikler açısından uygun karışımların besin element içerikleri de belirlenir. Böylece fidan yetiştiriciliği için en uygun harç materyalleri ortaya konmuş olur. Çizelge 4. Harç materyali tanıtım etiketi. HARÇ MATERYALİ TANITIM ETİKETİ Fidanlık Adı Fidanlık Müdürlüğü/Mühendisliği Fidanlığın Bağlı Olduğu Bölge Müdürlüğü Kullanılacak Fidan Türünün Adı Alınan Örneğin Derinliği Örneği Alan Kişinin Adı Soyadı Örneği Alan Kişinin Görevi Örneği Alan Kişinin Telefon Numarası Örneği Alan Kişinin e-posta adresi Örneğin Alınış Tarihi Toprak Humus Hayvan Gübresi Harç Materyali Kabuk Talaş Turba Cüruf Ponza Perlit Kum. 17

6.1. Hayvan Gübresi Yığın halindeki gübrenin en dışından içine doğru birkaç yerinden ve farklı derinliğinden yaklaşık birer kilogramlık örnekler alınır ve etiketlenir. Etiket üzerinde alındığı yer ve derinlikleri ile gübrenin hangi hayvanın gübresi olduğu ve biliniyorsa bekleme süresi belirtilir. Laboratuvara gönderilen bu örneklerde öncelikle reaksiyon (ph) ve tuzluluk (EC) durumu ile olgunlaşma derecesini anlamak amacıyla karbon/azot oranı belirlenir. Olgunlaşmasını tamamlamış bir gübrede bu oranın 20 nin altında olması kullanıma hazır olduğunun göstergesidir. Daha sonra hacim ağırlığı, su tutma kapasitesi, hava kapasitesi ve besin element içeriği de belirlenir. Şekil 12. Fidan yetiştiriciliğinde kullanılacak harç materyalleri. 18

6.2. Orman Humusu (Orman Altı Ölü Örtü) Orman altı örtüsünün toprak canlıları için yaşam ortamı ve orman ağaçları için besin maddeleri kaynağı olduğu unutulmadan fidanlıklarda sadece mikoriza aşılama amaçlı kullanılmalıdır (Şekil 13). Bu amaçla ormandan alınacak az miktarda humus yeterli olacaktır. Humus alımı yapılırken mineral toprağa kadar açılmamalıdır. Analiz için örnekleme yapılırken türlere göre ve farklı bölmelerden ayrı ayrı birer kilogramlık örnek alınarak etiketlenir. Etiket üzerine gerekli bilgiler ( yeri, türü, bölme no vb.) yazılmalıdır. Şekil 13. Mikoriza aşılamada kullanılacak orman humusu. Laboratuvara gönderilen bu örneklerde öncelikle reaksiyon (ph) ve tuzluluk (EC) durumu ile olgunlaşma derecesini anlamak amacıyla karbon/azot oranı belirlenir. Bir humusta bu oranın 20 nin altında olması, olgunlaştığının ve kullanıma hazır olduğunun göstergesidir. Daha sonra hacim ağırlığı, su tutma kapasitesi, hava kapasitesi ve besin element içeriği de belirlenir. 19

6.3. Ağaç Kabuğu, Talaş ve Benzeri Malzemeler Bu tür malzemelerin tane boyutları önemli olup ideal tane büklüğü 0,5-3 mm arasındadır. Taneler küçüldükçe su tutma kapasitesi artar, ancak hava kapasitesi azalır. Taneler büyüdükçe bunun tam tersi olur. Dolayısıyla fidanlığa getirilen ve öğütülen kabukların öncelikle uygun eleklerden geçirilmesi gerekir. Daha sonra da kompost işlemlerinin yapılması gerekir. Yığın halindeki kompostun en üstünden içine doğru birkaç yerinden ve farklı derinliğinden yaklaşık birer kilogramlık örnekler alınır ve etiketlenir. Etiket üzerinde alındığı yer ve derinlikleri ile kompostun menşei yazılmalıdır. Laboratuvara gönderilen bu örneklerde öncelikle reaksiyon (ph) ve tuzluluk (EC) durumu ile olgunlaşma derecesini anlamak amacıyla karbon/azot oranı belirlenir. Bir kompostta bu oranın 20 nin altında olması, olgunlaştığının ve kullanıma hazır olduğunun göstergesidir. Daha sonra hacim ağırlığı, su tutma kapasitesi, hava kapasitesi ve besin element içeriği de belirlenir. Yetiştirilmek istenen fidan türüne ve kullanım amacına göre (tüplü, kaplı ya da çıplak köklü) bu malzemelerden karışımlar hazırlanmalı ve uygunluğu analizlerle belirlenmelidir. 6.4. Turbalar Yerli ve yabancı kaynaklı turbaların özellikleri çok değişmektedir. Fidan yetiştiriciliğinde kullanılacak turbaların uygun hava, su kapasitesi ile uygun reaksiyon (ph), tuzluluk (EC) değerleri taşıması gerekir. Yerli turba kullanılacaksa, turba yatağının farklı yerleri ve derinliklerinden ayrı ayrı örnekler alınarak bu bilgiler etiket üzerine yazılarak laboratuvara gönderilmelidir. İthal turba kullanılacaksa, satın alınmadan önce birkaç balyadan örnekler alınmalıdır. Örnekler aynı balyanın farklı yerlerinden alınarak, her balya için bir karışım yapılmalı ve etiketlenmelidir. Ayrıca her balya üzerindeki ilgili bilgiler de laboratuvara örneklerle birlikte gönderilmelidir. 20

Laboratuvara gönderilen bu örneklerde öncelikle reaksiyon (ph) ve tuzluluk (EC) durumu ile ayrışma derecesini anlamak amacıyla analizler yapılır. Daha sonra hacim ağırlığı, su tutma kapasitesi, hava kapasitesi ve besin element içeriği de belirlenir. Turbanın karışımda kullanılması düşünülüyorsa, karışım materyalleri ayrı ayrı laboratuvara gönderilmeli ve yetiştirilmek istenen fidan türüne göre en uygun karışım analizlerle belirlenmelidir. 6.5. Toprak Fidanlığa toprak getirilmeden önce aday kaynaklardan, kaynağın farklı yerlerini temsil edecek şekilde ayrı ayrı bir kilogram civarında örnekler alınarak, gerekli bilgiler etiket üzerine yazılmalıdır. Laboratuvara gönderilen bu örneklerin öncelikle reaksiyon (ph), tuzluluk (EC) ve kireç durumu ile tekstürü (kum, toz, kil oranları) belirlenir. Bu veriler açısından uygun olan topraklar üretimde kullanılmak üzere fidanlığa getirilebilir. Kullanım amacına göre (yastık veya kaplı tüplü fidan üretiminde) diğer analizleri yapılmalıdır. 6.6. Volkan Cürufu, Ponza, Perlit, Kum vb. Materyaller Bu materyaller tek başına kullanılmaz, belli oranlarda karışımlarda kullanılır. Bunların tane boyutları ile reaksiyon (ph), tuzluluk (EC) özelliklerinin bilinmesi gerekir. Örnekler farklı kaynaklara ait ise, ayrı örneklenmeli ve gerekli bilgiler etiket üzerine yazılmalıdır. 6.7. Harç Materyallerinde Yapılacak Analizler Harç materyallerinin yukarıda belirtilen başlıca özellikleri belirlendikten sonra bunlarla değişik oranlarda karışımlar hazırlanır. Fidan yetiştiriciliği için en uygun karışımların belirlenmesi amacıyla yeniden analizler yapılır. Bu analizler ile karışımların hacim ağırlıkları, poroziteleri, su tutma ve hava kapasiteleri ile organik madde içerikleri, reaksiyonları, tuzlulukları ve besin element içerikleri belirlenir. 21

7. YARARLANILAN KAYNAKLAR Anonim, 1996. Orman Fidanlıklarında Teknik Çalışma Esasları. AGM Yayınları, Çeşitli Yayınlar Serisi No 1. Çelikel, H., 1985. Fidanlık Toprakları ve Toprak Islahı. Tohum- Ağaç Islahı ve Fidanlık Teknikleri Seminer Notları. Eskişehir. http://www.laben.com.tr/toprak-ornegi-alimi.html. Toprak Örneği Alımı. 15.02. 2012. Kılcı, M., Sayman, M., 2005. Tohum, Fidan Üretimi ve Ağaç Islahı Çalışmaları Hizmet İçi Eğitim Semineri, s:104-115. 26-30 Eylül, Marmaris. Sayman, M., Akbin, G., 2011. Yaprak-İbre Örneklerinin Alınması. Laboratuvar Teknikleri ve Yöntemleri Semineri. 10-14 Eylül 2002, Muradiye. Tuncay, H., 1994. Su Kalitesi. Ege Üniversitesi Zir. Fak. Yay. No 512. 22