Bayburt İ linde S ığı r Besicili ğ ine Yer Veren Tar ı m iş letmelerinin Ekonomik Analizi *

TARIM B İ L İMLER İ DERGISI 2003, 9 (4) 467-472 Bayburt İ linde S ığı r Besicili ğ ine Yer Veren Tar ı m iş letmelerinin Ekonomik Analizi * Umut ÖZKAN 1 Ahmet ERKUŞ 1 Geli ş Tarihi : 04.02. 2003 Özet : Bu çal ışman ı n amac ı, Bayburt ilinde s ığı r besicili ğine yer veren tar ı m işletmelerinin ekonomik analizini yaparak bu i şletmelerin; ekonomik yap ı lar ı n ı, y ı ll ı k faaliyet sonuçlar ı n ı, kulland ı klar ı üretim faktörlerinin miktarlar ı n ı ve üretim maliyetleri ile karl ı l ı klar ı n ı belirlemektir. Bu bak ı mdan çal ışman ı n materyalini yörede s ığı r besicili ğ inin yo ğ un olarak yap ı ld ığı köylerden tabaka!' tesadüfi örnekleme ile seçilen 40 adet i şletmeden anket yoluyla toplanan veriler oluşturmu ştur. Ara şt ı rmada s ığı r besiciliğine en az 10 baş hayvanla yer veren i şletmeler seçilmi ştir. Söz konusu i şletmeler; 10-25 ile 26 ve daha fazla say ıda s ığı r besleyen olmak üzere iki büyüklük grubuna ayr ı lm ışt ı r. Ara şt ı rma verileri 2000-2001 üretim dönemine ait bulunmaktad ı r. Ara ştı rma bulgular ı na göre, i şletmeler ortalamas ı nda gayrisafi üretim değerinin %60,1'i besicilik üretim faaliyetinden elde edilmektedir. Hayvan ba şı na dü şen saf has ı la ve tar ı msal gelir miktar ı işletmeler büyüdükçe daha yüksek olarak bulunmu ştur. Buna ba ğ l ı olarak ekonomik rantabilite, 10-25 ve 26-+ ba ş l ık i şletme büyüklük gruplar ı nda s ı ras ıyla; %0,36 ile %2,33 olarak hesaplanm ıştı r. I şletmeler ortalamas ı olarak 1-1,5 yaş l ı ve tamam ı kültür melezi olan hayvanlar 280 Kg iken besiye al ı nmakta, 176 gün süreyle, besiye tabi tutulmakta ve günlük 1,051 Kg/Ba ş canl ı a ğı rl ık kazanarak ortalama 465 Kg canl ı ağı rl ı kta iken besi tamamlanmaktad ı r. Bu i şletmelerde günlük rasyona 7,2 Kg kaba yem ve 6,4 Kg kesif yem girmektedir. Bir ba ş besi s ığı r ı n ı n bak ı m ve beslenmesi için günlük 15,8 dakika erkek i şgücü kullan ı lmakta olup, böylece besi boyunca bir hayvana yakla şı k 46 saat erkek i şgücü sarf edilmektedir. 1 kilogram canl ı a ğı rl ık art ış maliyeti, 10-25 ba ş l ık grupta 2.456 bin TL iken 26-+ ba ş l ı k grupta 1.991 bin TL olmu ştur. I şletmeler büyüdükçe maliyetlerin azalma e ğ ilimi gösterdi ği tespit edilmi ştir. Anahtar Kelimeler: Bayburt tar ı m ı, s ığı r besiciliğ i, gayrisafi üretim de ğeri, rantabilite, besicilikte masraflar, canl ı a ğı rl ı k maliyeti Economic Analysis of Cattle Fattening Farms in Bayburt Province Abstract : The aim of this study, is to determine the economic structure and annual results of cattle fattening farms in Bayburt Province. The data used were collected from 40 cattle fattening farms using stratified random sampling method and these farms were classified into two size groups as 10-25 and 26-+ heads. The data belong to 2000-2001 production period. According to the research results; the average of farms, %60,1 of their gross product values are made up from cattle fattening. Net return and farm income per head were calculated on 26-+ heads group more than 10-25 heads gruop. Economical profitability ratio was calculated as 0,36% and 2,33% by the farm size gruops respectively. The average age of the bull calves at the beginning of fattening period is 1-1,5 years. The average duration of fattening period is 176 days and this period, the average live weight gain is 185 kilograms and average daily live weight gain is 1,051 kilograms. In addition to 6,9 Kg forages, 6,1 Kg of concentrates were fed for one kilogram of live weight gain on these farms. The average labour requirement is 46 hours per head. Production costs of one kilogram of live weight gain was determined as 2.456.000 liras on 10-25 heads group as an average. This value is 1.991.000 liras on 26-+ heads group and as the farms size increases, the production costs per head tended to decrease. Key Words: agriculture of Bayburt, cattle fattening, gross product value, profitability, costs of fattening, live weight cost Giri ş Günümüz dünyas ında geli ş mi ş ülkeler sanayi ötesi yani bilgi toplumu olmaya haz ı rlan ırken, bir yandan da tar ı m ı çe şitli ekonomik politikalarla destekleyip, ulusal üretimde istikrar ı sa ğlamakta ve ayn ı zamanda d ış sat ı mc ı bir ülke konumunda kalmaya ya da bu konuma ula şmaya çal ışmaktad ırlar. Ayr ıca geli şmişlik düzeyleri ne olursa olsun, tüm ülkelerin ekonomilerinde tar ı m ı n özel bir yeri ve önemi vard ır. Bu olgu, tar ı m ın insanlar ı n zorunlu ve temel ihtiyaçlar ı n ı kar şı lama özelli ğinden ileri gelmektedir. Öte taraftan önümüzdeki y ıllarda tar ımsal ürünlerin ve temel g ıda maddelerinin d ış sat ı mc ı ülkelerin tekelinde daha da stratejik bir konuma ula şaca ğı, ayn ı zamanda di ğer ülkelere kar şı politik bir silah olarak da kullan ı labilece ğ i beklenmektedir (Anonim 2001 a). Türkiye; dünyadaki bu geli şmelere ba ğ l ı olarak hem ulusal beslenmesini, hem de ulusal kalk ınmas ı n ı güvence alt ına alabilmek için tar ı msal kaynaklar ın ı rasyonel biçimde de ğerlendirmek ve bunun gere ğ i ekonomik-politik tedbirlerini süratle almak durumundad ı r. Nitekim geli şmiş ülkelerde tar ımsal üretim içinde hayvansal üretimin pay ı %50-70 aras ında değ işirken, ülkemizde çe şitli y ı llar itibariyle bu oran %25-35 düzeyindedir (Tanr ıvermi ş ve ark. 1993, Say ı n 1998). Oysa hayvansal üretim değerinin bitkisel üretim de ğerinden yüksek olmas ı n ı n, gelişmiş bir tar ım ve ekonominin göstergesi kabul edildi ğ i dü şünülecek olursa, bu konuda katedilmesi gereken mesafe ve hayvanc ı l ığın önemi daha iyi anla şı lacakt ı r. Aksi takdirde ülkemiz, ekolojik yap ıs ı n ı n hayvanc ı l ığa Yüksek Lisans Tezi'nden haz ı rlanm ışt ı r 'Ankara Üniv. Ziraat Fak. Tar ı m Ekonomisi Bölümü-Ankara

468 TARIM BILIMLERI DERGISI 2003, Cilt 9, Say ı 4 elveri şli olmas ına ve hayvan varl ığı aç ıs ı ndan dünyada ilk s ıralarda yer almas ına ra ğmen, hayvansal üretim-tüketim miktarlar ı yeterli düzeye ç ı kar ı lamayacak ve hayvanc ı l ı k ülkemiz tar ı m ı n ın çözüm bekleyen en önemli sorunlar ından biri olarak gündemde kalacakt ı r. Hayvanc ı l ı k sektörü; ülkemizde ulusal beslenme sorunlar ı n ı n çözümü yan ında, tar ı m i şletmelerinin daha rantabl çal ışmas ı ve dolay ı s ıyla sanayiye hammadde sa ğlanmas ı, d ışsat ı m ın ve döviz gelirlerinin art ı r ı lmas ı, istihdam hacminin geni şletilmesi, çay ır ve mer'a alanlar ı n ın değerlendirilmesi ile k ı rsal kalk ınma, bölgeler aras ı dengeli kalk ı nma gibi ekonomik-sosyal problemlerin çözümünde de önemli potansiyele sahiptir. Türkiye'de hayvanc ı l ı k ve özellikle s ığır besicili ğ i nüfus art ışına ve şeker fabrikalar ı n ın yayg ı nla şmas ı na paralel olarak zaman içinde önemli geli şmeler kaydetmi ş ise de henüz istenilen seviyede oldu ğunu söylemek oldukça güçtür. İç ve d ış pazarlar ı n taleplerini et rand ı man' ve kalitesi yüksek hayvanlarla kar şı layabilmek tamamen besi hayvanc ı l ığı n ı geli ştirmeye ba ğ l ıd ır. Oysa ülkemizde y ı ll ık k ı rm ız ı et üretimi 800-900 bin ton aras ı nda de ğ işmekte olup, mevcut nüfusun yeterli-dengeli beslenmesi aç ı s ından önemli ölçüde aç ı k bulunmaktad ı r (Anonim 2000 a). Buraya kadar verilen bilgiler ışığında ve söz konusu bu aç ığın kapat ılabilmesi için en önemli bir araç olan s ığı r besicili ğinin geli ştirilmesi amac ıyla yeni ara şt ırmalarla elde edilecek sa ğ l ı kl ı verilere ihtiyaç duyulmaktad ı r. Bayburt'ta tar ı msal ve özellikle de hayvansal üretim potansiyeli yüksek olmakla birlikte, bu konu bugüne de ğ in yeterince ve bilimsel olarak incelenmemi ştir. Nitekim il nüfusunun yakla şı k %58 'i k ı rsal kesimde ya şamakta olup, iktisadi faaliyet kollar ına göre nüfusun %75 kadar ı tar ı m sektöründe istihdam olmaktad ı r (Anonim 1999). ilde y ı ll ı k kesilen s ığır say ısı 2.000 2.500 ba ş civar ında ve s ığı rlarda et (karkas) verimleri Türkiye ortalamas ı n ı n üstünde olup, 190 Kg/Ba ş kadard ır (Anonim 2000 b). İ l d ışına sevk edilen büyükba ş hayvan say ısı ise, y ıllar itibariyle 6.000 9.000 ba ş aras ında de ğ işmektedir. Ayr ıca s ığır populasyonu içinde kültür ve melezlerinin oran ı (%92) ile yem bitkilerinin ekim oran ı (%33) oldukça iyi düzeydedir (Anonim 2001 b). Bu veriler do ğ rultusunda Bayburt'ta besi s ığı rc ı l ığ ı potansiyelinin yüksek oldu ğ unu söylemek mümkündür (Özkan 2000). Böylece besicilik yönünden önem ta şıyan Bayburt ili'nde s ığı r besicili ğinin ekonomik yönü, bu çal ışma ile ortaya konulmu ştur. Bu amaçla ilde s ığı r besicili ğine yer veren tar ım i şletmelerinin ekonomik analizleri yap ı larak, son bölümde de elde edilen bulgulara göre genel bir değerlendirme yap ı lm ışt ı r ve baz ı önerilere yer verilmi ştir. Materyal ve Yöntem Bayburt İ linde s ığı r besicili ğine yer veren tar ı m i şletmelerinin ekonomik ve sosyal durumlar ı n ı n incelendi ğ i bu ara şt ı rman ı n ana materyalini, söz konusu i şletmelerden toplanan orijinal veriler olu şturmu ştur. incelenen i şletmelerde ülkemiz genelinde oldu ğu gibi, muhasebe kay ıtlar ı tutulmad ığından dolay ı, ihtiyaç duyulan bu verilerin elde edilebilmesi amac ıyla ankete ba şvurulmu ştur. Bilindiği üzere sosyo-ekonomik çal ışmalarda s ıkça kullan ılan bilimsel bir yöntem olan "Örnekleme ve Anket" yoluyla da kabul edilebilir hata ve güvenirlilik s ı n ı rlar ı çerçevesinde gerekli verilerin derlenmesi mümkün olmaktad ı r. Bu ara şt ı rma için ön çal ışma niteli ğindeki "Çerçeve ve Örnek İşletme Tespiti" Mart 2001'de ve ard ından "Anket Çal ışmas ı" ise Nisan 2001'de yap ı lm ış olup, anketle toplanan bütün veriler 2000-2001 üretim dönemine aittir. Buna ilave olarak çal ışman ın kapsam ıyla yak ından ilgili olan bir çok literatürden de yararlan ı lm ışt ır. Bunlara ek olarak ara şt ırma sahas ındaki ba şta Tar ı m İl Müdürlü ğü çal ışanlar ı olmak üzere ilgili kurum-kurulu ş ve ki şilerle yap ılan bilgi al ış-veri şleri ile gerek "Çerçeve Tespiti", gerek anketlerin uygulanmas ı süresince sahadaki besicilerle ve diğer üreticilerle yap ılan sözlü görü şmeler ve tart ışmalar da çal ışman ın içeri ğine oldukça önemli düzeyde katk ı sağ lam ışt ı r. Örneklemede kullan ılan yöntem: Örnekleme aşamas ında öncelikle Tar ı m İl Müdürlü ğü teknik elemanlar ı n ın yard ı m ıyla ara şt ırma yöresinde s ığı r besicili ğine yer veren tar ı m işletmelerinin yo ğun olarak bulunduğ u şehir merkezinden mahalleler ve tüm ildeki köyler tespit edilmi ştir. Bu tespit sonucu, il-ilçe merkezlerine ba ğ l ı 22 adet köy ve merkezde 1 adet mahalle olmak üzere toplam 23 yerle şim birimi belirlenmi ştir. Söz konusu mahalle ve köylerde yap ı lan çerçeve tespiti sonucu en az 10 ba ş' hayvanla s ığı r besicili ğine yer veren 243 tar ı m işletmesi ara şt ı rman ı n ana kitlesini olu şturmu ştur. Daha sonra örnek hacminin belirlenmesinde tabakal ı örnekleme yöntemi uygulanm ış ve i şletmelerde bulunan besi hayvan ı say ılar ı dikkate al ınarak, söz konusu i şletmeler frekans da ğı t ı m ı na göre; 10-25 ba ş besi hayvan ı ile 26 ve daha fazla say ıda besi hayvan ına sahip i şletmeler şeklinde "2 tabakaya" ayr ı lm ış ve örnek hacmi a şa ğıdaki formülle hesaplanm ışt ı r (Yamane 1967, Y ı ld ı r ı m 2000). N.N h.s 2 h n= N2.D2 +Nh.S 2h Formülde; n : örnek say ıs ı n ı, N : ana kitledeki i şletme say ıs ı n ı, Nh : h' ı nc ı tabakadaki i şletme say ı s ı n ı, S2h : h' ı nc ı tabakan ın varyans ı n ı ifade etmektedir. D 2 : d 2/Z2 değeri olup, burada; d : kitle ortalamas ında müsaade edilen hata miktar ı n ı ve Z ise belirlenen hata oran ı na göre, standart normal da ğı l ım tablosundaki Z de ğerini göstermektedir. Örnek hacminin tespitinde, %90 güvenirlilik ve %10 hata pay ı s ı n ı rlar ı içinde çal ışı lm ışt ır. Böylece 1. tabaka olan 10-25 ba ş hayvanla s ığı r besicili ğine yer veren 30 adet ve 2. grup olan 26-+ ba ş hayvanla besicili ğe yer veren 10 adet i şletme olmak üzere toplam 40 adet tar ı m Ara şt ırmada alt s ı n ır olarak "10 ba ş" besi s ığı r ı n ı n takdir edilmesinde; ülkemizin tar ı msal yap ı s ı, besicilik i şletmelerinin genel durumu ve T.0 Ziraat Bankas ı 'n ı n kredi için şart ko ştu ğ u en az hayvan say ıs ı gibi hususlar etkili olmu ştur.

ÖZKAN, U. ve A. ERKU Ş, "Bayburt ilinde s ığı r besiciliğine yer veren tar ı m işletmelerinin ekonomik analizi" 469 i şletmesi örnek olarak seçilmi ştir. Araşt ırma alan ı ndaki işletmelerde; 1. tabakada ortalama 15,0 ba ş ve 2. tabakada 53,5 ba ş besi s ığı r ı bulunmaktad ır. Tüm işletmeler genelinde ise, bir i şletmeye 24,6 ba ş hayvan dü şmektedir. Verilerin analizinde kullan ı lan yöntem: incelenen işletmelerden anket yoluyla elde edilen veriler incelenerek gerekli hesaplamalardan sonra, verilerin dökümü yap ı lm ış özet çizelgeler haz ı rlanm ışt ı r. Yap ılan ekonomik analizler hem i şletme büyüklük gruplar ı, hem de tüm işletmeler ortalamas ı için ayr ı ayr ı de ğerlendirilmi ştir. Ekonomik analiz iki ayr ı bölüm halinde gerçekle ştirilmiş olup, birinci safhada i şletme bir bütün olarak kabul edilerek; i şletmelerdeki nüfus, e ğitim, işgücü, sermaye durumu ve y ı ll ık faaliyet sonuçlar ı gibi ekonomik kriterler hesaplanm ışt ı r. İkinci safhada ise, s ığı r besicili ğ i üretim dal ı ile ilgili olarak canl ı ağı rl ık ve canl ı a ğı rl ı k art ışı maliyetleri hesaplanm ıştır. Çünkü; incelenen i şletmelerde gayrisafi üretim de ğerinin tüm i şletmeler ortalamas ı olarak %60,1 gibi büyük k ı sm ı s ığır besiciliğinden sağlanmaktad ı r. I şletmelerin aile i şgücü potansiyeli erkek iş gücü birimi cinsinden hesaplanm ışt ır (K ıral 1993). Incelenen i şletmelerde bulunan hayvanlar literatürde bildirilen katsay ı lar kullan ılarak büyükba ş hayvan birimine (B.B.H.B) çevrilmi ştir (Erku ş ve ark. 1995). Incelenen işletmelerin sermayeleri fonksiyonlar ına göre s ı n ıfland ır ı lm ış olup, sermaye unsurlar ı n ın de ğerlerinin takdirinde ve verilerin ekonomik analizinde a şa ğıda s ıralanan yöntemler uygulanm ışt ır (Gündo ğmu ş 1993, Erku ş ve ark. 1995, K ı ral ve ark. 1999); - Arazi varl ığı n ı n k ıymet takdirinde, ara şt ı rma bölgesinde geçerli olan al ı m-sat ı m fiyatlar ının ortalamas ı al ı nm ışt ı r. - Bitki varl ığı n ın değerlemesinde, hali haz ı rdaki değeri dikkate al ı nm ışt ı r. - Alet-makine varl ığı ; yenileri maliyet bedeli ve eskileri ise yöre al ı m-sat ı m ortalamas ına göre de ğerlenmi ştir. - Hayvan varl ığı değerlenirken; d ışar ıdan sat ın al ı nanlarda maliyet bedeli, i şletme içinden temin edilenlerde ise emsal bedeli dikkate al ınm ışt ı r. - Malzeme ve mühimmat sermayesi k ıymet takdirinde; d ışar ıdan al ı nanlar maliyet bedeli, i şletmede üretilenler ise çiftlik avlusu fiyatlar ı dikkate al ı narak değerlendirilmi ştir. - Para mevcudu ve i şletme borçlar ı n ı n belirlenmesinde üreticilerin beyan ı dikkate al ı nm ışt ı r. - Amortisman oranlar ı ; ta ş binalarda %1,5-2, beton-kâgir binalarda %2 ve kerpiç binalarda %3-4 olarak al ı n ırken, ara şt ı rma yöresinin özellikleri ve çiftçilerin beyanlar ı dikkate al ınarak traktörde %5 olarak al ı nm ışt ır. Di ğer alet-ekipmanlarda ise, amortisman pay ı %5-10 aras ında de ğ işen oranlar kullan ı larak hesaplanm ışt ı r. - Zati ikametgah kira bedeli hesaplan ırken, ara şt ı rma yöresinde i şletmecinin oturdu ğu bina k ıymetinin %10'u dikkate al ınm ışt ı r. - Çiftçi ve aile fertlerinin i şletmedeki çal ışmalar ı karşı l ığı n ın hesaplanmas ı nda, bölgede ücretli i şgücüne ödenen ücretlerin 2/3 'ü kullan ı lm ışt ı r. - İşletme masraflar ı na konu olan kalemler, çiftlik avlusu fiyatlar ı ve maliyetleri kullan ılarak hesaplanm ışt ı r. - Borç faizleri ve döner sermaye faizinin hesaplanmas ında T.0 Ziraat Bankas ı 'n ı n hayvanc ı l ı k işletme kredileri için uygulad ığı y ı ll ı k faiz oran ı (%55) dikkate al ın ı rken, döviz şeklindeki borçlanmalarda borç faizi dikkate al ınmam ışt ı r. - i şletme bütünü için saf has ıla, gayrisaf has ı ladan işletme masraflar ı ç ıkar ı larak bulunmu ştur. - Tar ımsal gelir, saf has ıladan borç faizleri ve kiralar ç ı kar ı ld ıktan sonra kalan de ğere, aile i şgücü ücret karşı l ığı ilave edilerek hesaplanm ışt ı r. - S ığı r besicili ği üretim dal ıyla ilgili olarak; brüt üretim değeri, besili hayvan sat ışlar ı ve yan ürün olan çiftlik gübresi sat ışlar ından olu şmu ştur. - Besicilikte döner sermaye faizi, de ğ i şen masraflar ı n besi dönemine yay ı lmas ı nedeniyle de ğ işen masraflar ın yar ıs ı üzerinden ve y ı ll ı k olarak hesaplanm ışt ı r. - Genel idare giderleri, de ğ işen masraf toplam ı n ı n %3'ü olarak tespit edilmi ştir. - incelenen i şletmelerde ekonomik ve mali rantabilitenin bulunmas ında şu formüller kullan ı lm ışt ı r; Saf Has ıla Ekonomik Rantabilite = x 100 Aktif Sermaye Mali Rantabilite Öz Sermaye Rant ı x100 Öz Sermaye - Öz sermaye rant ı ; saf has ı ladan, borç faizleri ile kirac ı l ı k ve ortakç ılik bedellerinin dü şülmesiyle bulunmu ştur. - Besicilik üretim faaliyetinde 1 Kg canl ı a ğı rl ı k ve 1 Kg canl ı ağı rl ı k art ış maliyetlerinin hesaplanmas ı nda literatürde bildirilen a şa ğıdaki formüller kullan ı lm ışt ı r; 1 Kg. Canl ı Ağı rl ı k Maliyeti = [(TM*) (GD)] / BSCA 1 Kg. Canl ı Ağı r. Art ış Mal. = [(TM**) (GD)] / BSCAA Formülde; TM* Besi hayvan ı al ı m masraflar ı dahil toplam masraflar ı, TM** : Besi hayvan ı al ı m masraflar ı hariç toplam masraflar ı, GD : Gübre de ğerini, BSCA : Besi sonu canl ı a ğı rl ığı n ı, BSCAA : Besi sonu canl ı a ğı rl ık art ışı n ı göstermektedir. Bulgular ve Tart ışma Bayburt İ linde s ığı r besiciliğ i yapan tar ı m i şletmelerinin ekonomik analizi ile tespit edilen bulgular aşağıda maddeler halinde k ısaca özetlenmi ştir : I şletmelerde ortalama nüfus miktar ı 7,2-10,7 ki ş i aras ında değ işmekte olup, bu miktar hem Bayburt (6,0 kişi) hem de Türkiye (5,0 ki şi) hanehalk ı büyüklü ğünden fazlad ı r. i şletmeler ortalamas ında nüfusun %95,8'i okur-yazar olup, bu oran hem Bayburt (%78,0), hem de Türkiye (%81,0) ortalamalar ından daha yüksektir.

470 TARIM BILIMLERI DERGISI 2003, Cilt 9, Say ı 4 Incelenen i şletmelerde ortalama i şgücü varl ığı 4,02-6,38 E. İ.B aras ında değ işmekte ve bütün i şletmeler genelinde 4,62 E. İ.B olup, bu miktar ı n besicilik üretim faaliyetinde kullan ılan k ısm ı ortalama olarak %31,0'd ı r. Ara şt ırma kapsam ındaki i şletme yöneticilerinin ortalama olarak % 87,5'i ilköğretim, % 7,5'lik k ısm ı lise mezunu olup, % 5,0'l ı k k ıs ım sadece okuma-yazma bilmektedir. Okuma-yazma bilmeyen yöneticiye ise rastlanmam ıştı r. Incelenen i şletme sahiplerinin ortalama ya şlar ı 47 olarak hesaplanm ış olup besicilerin yakla şık 20 y ı ll ık besicilik deneyimleri bulunmaktad ı r. Ayr ıca ara şt ırmada 30 ya şı n alt ında işletme yöneticisine rastlanmam ışt ı r. incelenen i şletmelerde toplam i şletme arazisi, 265,8-486,9 da aras ında de ğ işmekte olup, bu miktar ın ortalama olarak %79,9'u mülk arazidir. Söz konusu işletme arazisi büyüklü ğü tüm i şletmeler genelinde 321,1 da olup, bu rakam hem Bayburt (135 da) hem de Türkiye (59 da) ortalamas ından oldukça daha fazlad ı r. i şletmelerde mülk araziler çok parçal ı olup, işletmeler ortalamas ında 11,7 parça ve parsel büyüklü ğü 21,9 dekard ır. Arazilerin a şı r ı parçal ı olmas ı işletmelerin karl ı l ıklar ı n ı olumsuz yönde etkilemektedir. incelenen işletmelerde arazi tasarruf biçimine bak ı ld ığında ise; genel olarak i şletmelerin %50,0'si yaln ız kendi arazisini i şlemekte, %45,0'i ba şkas ından da arazi tutmakta ve %5,0'i ba şkas ı na arazi vermektedir. i şletmeler ortalamas ında toplam i şletme arazilerinin tamam ına yak ını n ı (%98,6's ın ı) tarla arazisi olu şturmakta ve bunun da % 62,1'lik k ısm ında kuru, %37,9'luk k ısm ında ise sulu tar ı m yap ılmaktad ı r. i şletmeler genelinde toplam tarla alan ı n ın %63,0'ü ekilmekte ve %37,0'si nadasa b ı rak ılmaktad ır. Ekim alan ı en yüksek olan ürün grubu ba şta bu ğday olmak üzere hububat (%78,8) olup, bunu ba şta yonca olmak üzere yem bitkileri (%20,1) ve di ğer ürünler izlemektedir. incelenen i şletmelerde çiftlik sermayesinin miktar ı, 140,2-301,1 milyar TL olarak de ğ işmekte olup, ortalama olarak 176,7 milyar TL kadard ır. Bu miktar ın işletmeler genelinde %80,2'sini toprak sermayesi olu şturmaktad ı r. Toprak sermayesini bina sermayesi (%14,9), bitki sermayesi (%4,8) ve arazi Israli! sermayesi (%0,1) izlemektedir. incelenen i şletmelerde i şletme sermayesinin miktar ı, 18,2-45,9 milyar TL olarak de ğ işmekte olup, ortalama olarak 25,1 milyar TL kadard ır. Bu miktar ın işletmeler genelinde %60,7'sini hayvan sermayesi olu şturmaktad ı r. Bunu %27,7 ile alet-makine sermayesi, %6,5 ile malzeme-mühimmat sermayesi ve para sermayesi (%5,1) takip etmektedir. incelenen i şletmelerde aktif sermaye varl ığı; 158,4-347,0 milyar TL olarak değ işmekte, ortalamas ı ise 201,8 milyar TL olmaktad ır. Bu de ğerin i şletmeler genelinde %84,4'ünü öz sermaye ve %15,6's ı n ı yabanc ı sermaye oluşturmaktad ır. Ayr ıca yabanc ı sermaye oran ın ın yüksekli ği dikkat çekmektedir. incelenen i şletmelerde gayrisafi üretim de ğeri, 17,7-57,3 milyar TL şeklinde de ğ işmekte olup, bu değerin işletmeler ortalamas ında %77,8'i hayvansal, %22,2'si ise bitkisel üretim de ğerinden olu şmaktad ı r. Besicilik üretim faaliyetinin söz konusu toplam gayrisafi üretim değeri içindeki pay ı %50,6 - %68,7 aras ı nda değ işmekte ve i şletmeler ortalamas ında %60,1 olmaktad ır. Bu oranlar, incelenen i şletmeler için s ığı r besicili ğinin ne kadar önemli oldu ğunu aç ı kça göstermektedir. I şletmelerde gayrisaf has ıla miktar ı, 21,7-61,8 milyar TL aras ında değ işmekte olup, bu tutar ın i şletmeler genelinde %87,1'i gayrisafi üretim değerinden oluşmaktad ı r. i şletmelerde de ğ işen masraflar, 14,5-43,0 milyar TL olarak değ işmektedir. Bu miktar ın işletmeler genelinde %74,9'u hayvansal üretim için yap ı lm ışt ı r. i şletmeler ortalamas ında hayvansal üretim için yap ı lan masraflar ı n ba şında ise; yem (%48,3) ile hayvan al ı mlar ı (%40,7) gelmekte, bunlar ı pazarlama (%5,3) giderleri ve diğerleri izlemektedir. incelenen i şletmelerde toplam i şletme masraflar ı, 21,1-53,7 milyar TL şeklinde değ işmekte olup, bu de ğerin işletmeler genelinde % 74,0'ü de ğ işen ve % 26,0's ı sabit masraflard ı r. incelenen işletmelerde saf has ı la değeri; 0,6-8,1 milyar TL olarak de ğ işmekte olup, i şletmeler ortalamas ı nda 2,1 milyar TL düzeyindedir (ve dü şük düzeyde olmalar ı dikkat çekmektedir). Böylece i şletmelerde ekonomik rantabilite oranlar ı %0,36 - %2,33 aras ında de ğ işmekte ve i şletmeler büyüdükçe bu oran ı n artt ığı görülmektedir. I şletmelerde toplam tar ımsal gelir ise; 3,6-13,3 milyar TL olarak değ işmekte olup, bu miktarlar 3083 say ı l ı yasaya göre bir çiftçi ailesinin geçimi için gerekli oldu ğu kabul edilen (yeter gelir olan) 3,5 milyar TL' den fazlad ı r. I şletmelerde toplam aile geliri ise; 5,2-16,1 milyar TL olarak de ğ işmekte ve i şletmeler ortalamas ında 7,6 milyar TL düzeyinde gerçekle şmektedir. incelenen i şletmelerde ortalama olarak besi ba şı canl ı ağı rl ığı, besi sonu canl ı a ğı rl ığı, besi süresi ve günlük canl ı ağı rl ı k art ışı s ıras ıyla; 280 Kg, 465 Kg, 176 gün ve 1,051 Kg' d ır. Besi süresini tamamlayamadan ölen hayvanlar ı n oran ı ise %4,4 olarak hesaplanm ışt ı r. I şletmelerde ortalama olarak besicilikte günlük rasyonda; 7,2 Kg kaba ve 6,4 Kg kesif yem olmak üzere; toplam 13,6 Kg yem bulunmaktad ır. Rasyonda en fazla bulunan yemler ise; saman (%23,5), sanayii karma yemi (%21,3), kuru ot (%19,1), arpa k ı rmas ı (%14,0), ya ş pancar posas ı (%10,3), kepek (%10,3) ve çavdarbuğday k ı rmas ı (%1,5) olarak tespit edilmi ştir. incelenen i şletmelerde besicilik üretim faaliyetinde günlük yap ılan işlerden en fazla i şgücü isteyen yemlenme olup, bunu ah ı r temizli ği, a şı-bak ım ve su verme gibi bak ım işleri izlemektedir. İşletme gruplar ında s ıras ı ile bir baş hayvan için günlük; 20,7-11,6 dakika erkek i şgücü sarf edilmekte ve i şletmeler büyüdükçe bu sürenin azald ığı görülmektedir. I şletmelerde ortalama toplam besicilik üretim masraflar ı 17,3 milyar TL olup, bunun %86,7'si değ işen ve %13,3'Ü sabit masraflard ır. Bütün masraf kalemleri içinde ilk s ırada %35,8 ile hayvan al ı mlar ı varken, bunu %29,8 ile yem masraflar ı, %10,5 ile döner sermaye faizi ve diğerleri izlemektedir. Pazarlama masraflar ı n ı n oran ı ise; %4,5 olup yüksek düzeyde olmas ı dikkat çekmektedir. Incelenen i şletmelerde bir ba ş besi s ığı r ı n ı n besi sonu maliyeti 668-687 milyon TL aras ında değ işmektedir. I şletmelerde besicilik faaliyetinde, 1 Kg canl ı a ğı rl ığı n maliyeti birinci grupta 1.640 bin TL iken ikinci grupta 1.337 bin TL' dir. 1 Kg canl ı ağı rl ık art ış maliyeti ise işletme büyüklük gruplar ında 2.456-1.991 bin TL

OZKAN, A:, 13K14,:13ayburOlindes ığirbesiciliğine yer veren tar ım işletmelerinin ekonomik analizi" ;.:471 aras ında de ğ işmekte olup, i şletmeler büyüdükçe maliyetlerin azalma e ğiliminde olduğu görülmektedir. stirs:mnf;t COO;;;. 't,! SCMuçYe:Orierilerni3 ne--1.vin0 in euğ` L*. Araşt ırma ile ortaya konulan sonuçlar çerçevesinde, "SaSıburt lir nde 'S ığı r 'yaşanan sorunlar ve bunlar ı n ğözürnü 'alınabiledek' ba şl ıca, ' 'önlemler a şağıda k ısaca özetienmi ştir: Sorunlar. Yüre:bei.cilere göre en -önemli sorun, "Bayburt EBK Kombinas ı "n ın özelle ştiriklikten sonra faaliyetinin devam etmemesi, yani "pazar bulma" sorıtnildur.'dolayystsıla besicilerin tamam ına yakı n ının, en `büyük problemi besili hayvanlar ı zaman ında -de ğerine ve pe şin para karşılığında satarnarnakt ır; Ayrıca ildeki besicilerin çoğu pazar olarak Ankara Istanbul gibi Bayburt çok uzak şehirleri segnekte, bu 'sebeple bayvan nakillerinde birçok zorluk ve riskle karşılaşmaktad ı rlar.,: Diğer taraftarı: bu illera, ta şıma* hayvanlar ın canl ı ağırl ıklarında da önemli say ılabilecek: azalmalar olmaktad ı r. Asl ında il çevre binde E ızururn,,ve Trabzon'da faal _. olan kombinalar bulunmaktad ır. Ancak hayvanlar hem' daha uduza aliriinakta 'bant de para pe şin ödennnemektedir. 1./1 4.>IV.5;:nnU 1,,...1; S F16 Pazarlama problem ıne ekapwall~pe.% ise a şağıdaki gibidir : 2.;tn-1 - Hayvanc ı l ığın gelişmesi için devletin ekonomik ve teknik deste ğine ihtiyaç duyulmas ı, - Başta yem olmak üzere girdi fiyatlar ın ı n yüksek olmas ı, - İl merkezinde bulunan hayvan pazar ını n daha iyi şartlara kavu şturulmas ı n ı n gereklili ğ i, - Üreticilerin haklar ı n ı koruyacak şekilde kurumsalla şma ve örgütlenmenin halen gerçekle şememi ş olmas ı. ar önemli miktarda yol firesi' yan ında ölümlere de rastlanmaktad ır. Ölüm oranlar ı n ı n azalt ılabilmeşi için, hayvanlar ın düzenli olarak a şı lanmas ı ' ' Ve "'hayvan nakilierinde teknik şartlara i.iyulmag ı, önem taşımaktad ır, 3) Bayburt İli genelinde ve incelenen i şletmelerde Yem bitkileri üretimi iyi, say ılabiledek, düzeydedir., Ancak "silajl ı k m ıs ı r" üretiminin pek.-', -yayg ın, olmad ığı saptanm ışt ı r Oysa üreticiler, (ilde yap ılm ış olan ekim denernelerinden,olumlu sonuçlar alrnm ış. olan)' bu 'ttru'r ı ü yeti ştirmek suretiyle tiayvand ı l ıkta en önemli masraf unsuru olan yem masraflar ı n ı önemli - ölçüde azaltabileceldir, _Ayr ıca işletmeler, silajlık m ısı r yeti ştiricili ğine :a ğı rl ık. vererek konudaki teşvik ve yard ı mlardan da yararlanabileceklerdir..,,,,,st d l'oc`: 4) I şletme yöneticileri uzun süreden beri besicilik yapmalar ına ramenbirçok avantaj ı bultınanvedahafazla gelir sa ğlayan "aç ık veya yar ı aç ı k Sistem besicili ği",,,yaprnamaktad ıflar. Başta., Tar ım, Ii Müdürlüğü olmak üzere ilgili. :kurumlar ın bu eistemi, antatrnalan ye. üreticileri özendirmeleri Hatta kamunun bu ; konuda öncülük yaparak örnek bir tesisin kurulmas ı oldukça yararl ı elacakt ır.. 'Çünkü; Bayburt. 11rnde 've, çevresinde. böyle.(141etme- bulurıtnarnaktad ır ve besiciler örnek. - bir-, işletme kurulmas ı 'halinde, kendilerinin de -; bu ı iyöntemi, ve uygulayabileceklerini ifade OrniOrfik * ı : (1,; ıs" I»! 5) Daha önce Giri ş, verilen rakamlardan da anla şı laca ğı üzere 'Baybüreta besi s ığırdılıği potansiyeli oldukçwyükeektir!andak, yetiştirilen hayvanlardan -,sutuk;,,paât ırrna, dayanıkl ı,bayvansal 'ürünler itretecek bir "et entegre tesisi"' bulunmamaktad ı r. Böyle bir tesisin hayata geçirilmesi ile hani %besicilerin pazarlama problemi çözülmü ş olacak, hem de ilin besicilik yönünden cazibesi artacakt ı r. Öneriler: Besiciler taraf ından belirtilen bu sorunlar yan ında, incelenen i şletmelerde tespit edilen di ğer baz ı eksiklikler ve dikkat çeken noktalar ile bu problemlerin çözümü için al ınmas ı gerekli önlemler ise, a şağıda topluca değerlendirilerek maddeler halinde verilmi ştir. 1) incelenen i şletmelerin hiçbirinde hayvan kantar ı, otomatik veya yar ı otomatik suluk gibi teçhizata rastlanmam ış olup, bunlar önemli eksikliklerdir. Nitekim optimum kesim a ğı rl ığı n ın tespiti ancak hayvanlar ın canl ı a ğı rl ık art ışlar ı n ın izlenmesiyle mümkün olabilmektedir. Yine hayvanlar ın önünde sürekli su bulunmas ı hem hayvan ın sa ğ l ığına hem de canl ı ağı rl ık an ısına olumlu etki etmektedir. Ayr ıca i şletmeciler muhasebe kay ıtlar ı tutmamaktad ı r. Halbuki i şletmelerde bu kay ıtlar ı n tutulmas ı y ı ll ık faaliyet sonuçlar ı n ı görebilmek ve daha sağ l ı kl ı kararlar alabilmek aç ıs ından büyük yararlar sa ğlayacakt ı r. 2) i şletmelerde hayvanlarda ölüm oran ı (%4,4), normalin üstündedir. Bu durumun ortaya ç ı kmas ı nda; veteriner hizmetlerinin yetersizli ği yan ında, kapal ı ve bağ l ı ah ırlarda görülen solunum yolu hastal ıklar ı ile zincir yüzünden boğulma-ezilme gibi faktörler etkilidir Ayr ıca hayvanlar ın uzun mesafelere ta şı nmas ı esnas ında da 6) Bayburt'ta üretim yapan ve say ı lar ı 1.000 civar ındaki besiciyi tek çat ı alt ında toplayacak olan bir "besiciler birli ği" nin kurulmas ı oldukça önem ta şımaktad ır. Zira besicilerin mevcut problemlerinin en k ısa zamanda ve kal ıc ı şekilde çözümü, ancak bu üreticilerin bizzat kendi aktif kat ı l ı mlar ıyla gerçekle ştirilecek olan bir kooperatifle şme hareketiyle mümkün görülmektedir. Sonuç olarak bütün bu olumsuzluklara ra ğmen, Bayburt İli ülkemizin hayvan besicili ğine oldukça uygun yörelerinden biridir. Mevcut ko şullarda bile çevre illere ve büyük şehirlere hayvansal ürünler pazarlayabilen il, yukar ıda sözü edilen problemler çözüldü ğü taktirde, hem tar ım işletmelerinin hayvanc ı l ık alan ında ihtisasla şt ı klar ı bir şehir olabilecek, hem de ülke ekonomisine önemli katk ılarda bulunabilecektir. Yol firesi; hayvanlarda nakliye s ı ras ı nda meydana gelen canl ı ağı rl ık kayb ı d ı r: Bu oran 24 saatlik nakliye süresince %2,4, 24-36 saatlik nakliye süresince %3,5-5,5 kadard ı r (Anonim 2002). Bayburt-Ankara aras ı n ı n kamyonla yakla şı k 15-17 saat, Bayburt- Istanbul aras ı n ın ise 23-25 saat oldu ğu düşünülürse; nakliye s ı ras ı nda 1 baş besi s ığı r ı nda ortalama 7-13 Kg canl ı ağı rl ı k kayb ı olaca ğı hesaplanabilir.

472 TARIM BILIMLERI DERGISI 2003, Cilt 9, Say ı 4 Kaynaklar Anonim, 1999. Ekonomik ve Sosyal Göstergeler (BAYBURT). D İ E, Yay. No:2225, ANKARA. Anonim, 2000 a. Türkiye - 2000 Hayvanc ı l ı k Kongresi. A.T.B Yay ı nlar ı, Ankara. Anonim, 2000 b. DAP Ana Plan ı Bayburt İ li Besi S ığı rc ı l ığı Projesi Ön Fizibilite Etüdü. T.0 Ba şbakanl ık DPT Müsteşarl ığı, Ankara. Anonim, 2001 a. 8. Be ş Y ı ll ı k Kalk ı nma Plan ı-hayvanc ı l ı k Ö.I.K Raporu. DPT, Yay. No: 2574, 162 s., Ankara. Anonim, 2001 b. Tar ı m İ l Müdürlü ğü Raporlar ı, Bayburt. Anonim, 2002. Besicilikte Teknik Uygulamalar. TKV Yay ı nlar ı, 16s., Ankara. Erku ş, A., M. Bülbül, T. K ı ral, R. Demirci ve A. F Aç ı l, 1995. Tar ı m Ekonomisi. Ankara Üniv. Ziraat Fak. E ğ itim- Ara şt ı rma ve Geli ştirme Vakf ı, Yay. No:5, 298 s., Ankara. Gündo ğ mu ş, E. 1993. Ankara İ li Çubuk İ lçesi S ığı r Besicili ğ i i şletmelerinin Ekonomik Analizi (Yüksek Lisans Tezi). Ankara Üniv. Fen Bilimleri Enstitüsü Ankara. K ı ral, T. 1993. Ankara Ili'nde Türkiye Şeker Fabrikalar ı A. Ş Besi Bölge Şefli ği Taraf ı ndan Desteklenen S ığı r Besiciliğ i I şletmelerinin Ekonomik Analizi. Ankara Üniv. Ziraat Fak., Yay. No:1289, 80 s., Ankara. Özkan, U. 2000. Bayburt İ li Tar ı m ı nda Hayvansal Üretimin Yeri ve Önemi Ankara Üniv. Fen Bilimleri Enstitüsü Yüksek Lisans Tezi, Ankara. Özkan, U. 2002. Bayburt İ li' nde S ığı r Besicili ğine Yer Veren Tar ım i şletmelerinin Ekonomik Analizi. Ankara Üniv. Fen Bilimleri Enstitüsü Yüksek Lisans Tezi, Ankara. Say ı n, C. 1998. Türkiye'de Hayvanc ı l ığı n Yap ı sal Durumu, Aksayan Taraflar ve Çözüm Önerileri. TZOB Yay ı nlar ı, 54 s., Ankara. Tanr ı vermi ş, H., E. Gündo ğ muş ve C. Say ı n, 1993. Türkiye'de Hayvanc ı l ığı n Genel Ekonomik Durumu ve Temel Sorunlar ı. Yaşar E ğ itim ve Kültür Vakf ı Yay ı nlar ı, İzmir. Yamane, T. 1967. Elemantary Sampling Theory. Printice-Halt Inc., 405 s., New York. Y ı ld ı r ım, I. 2000. Van İli Merkez Ilçede S ığı r Besicili ğ i i şletmelerinin Ekonomik Analizi. Yüzüncü Y ı l Üniv. Ziraat Fak., Yay. No: 20, 52 s., Van. Iletiş im adresi : Umut ÖZKAN Ankara Üniv. Ziraat Fakültesi, Tar ı m Ekonomisi Bölümü - Ankara Tel : 0-312-3170550/1481 E-mail : uozkan@agri.ankara.edu.tr K ı ral, T., H. Kasnako ğ lu, F. Tatl ıdil, H. Fidan ve E. Gündo ğ mu ş, 1999. Tar ı msal Ürünler Için Maliyet Hesaplama Metodolojisi ve Veri Taban ı Rehberi. T.E.A Enstitüsü, Yay. No:37, Ankara.