Yrd. Doç. Dr. M. Kemal YALINKILIÇ K.T.Ü. Orman Fak. Orman End. Müh. Böl. TRABZON,

Çevre Dergis KÜLTÜR MANTARI Agaricus bisporus (Lange) Sing'in YETİŞTİRİLMESİNDE HAMMADDE OLARAK KULLANILAN ATIK BUĞDAY SAPI KOMPOSTONUN ORGANİK GÜBRE OLARAK FİDAN ÜRETİMİNDE DEĞERLENDİRİLMESİ Yrd. Doç. Dr. M. Kemal YALINKILIÇ K.T.Ü. Orman Fak. Orman End. Müh. Böl. TRABZON, Doç. Dr. H. Zeki KALAY - Arş. Gör. Refik KARAGÜL - Arş. Gör. Lokman ALTUN K.T.U. Orman Fak. Orman Müh. Böl. TRABZON. ÖZET Bu çalışmada kültür mantarlarından Agaricus bisporus'un yetiştirilmesinde hammadde olarak kullanılan atık substrat kompasta (AŞK) kızı/çam tohumlarının ekildiği fidanlık yastıklarında organik gübre olarak kullanılmıştır. Sonuçlar 5.5 kg/m mantar verimi alındıktan sonra, toprakla karıştırılan organik gübre karışımındaki oranına da bağlı olarak kontrole oranla (1+0) yaşındaki fidan boylarında %10.7-18.'lük artış, kök boğazı çapında %0.5, fidan kuru gövde ağırlığında ortalama %19.4, fidan kök kuru ağırlığında ise %.5'lük bir artış olduğunu göstermiştir. Sonuçların değerlendirilmesi ile, AŞK'nün orman fidanlıklarında toprağa 114 oranında ilâve edilmesinin uygun olduğu belirlenmiştir. 1. GİRİŞ Mantar yetiştiricilerinin çoğunun hijyenik üretim koşullarını sağlamada problem olarak karşılaştıkları konuların birisi mantar yetiştirilmesinden sonra geriye kalan atık kompostun uzaklaştırılmasıdır. Mikrobiyolojik yoldan parçalanmaya uğramış atık kompostlar içerdikleri rutubetin de yüksek olmasıyla sinek, nematod, böcek kurtlan gibi zararlı organizmalara kaynak oluşturmakta ve bu yönden üretim odaları boşaltılırken süratle uzaklara taşınarak atılmaktadır. Agaricus bisporus (Lange) Sing, yetiştirilmesinde kullanılan tipik bir atık substrat kompostu taze materyale oranla ortalama %0. azot; % 0. fosfor; % 0.8 potasyum ve % kireç içermektedir. Sulu bir süspansiyonda ölçülen asitlik derecesi çoğunlukla. civarında olup, organik madde miktarı % 0, kil içeriği % 18-5 arasındadır (Vedder, 1978; Boztok, 1990). Atık kompostta yer alan materyalin parçalanmış ve ufalanmış boyutlarıyla kolayca taşınıp dağıtılabileceği, ayrıca yabani ot tohumu içermeyip bileşiminde kireç bulunduğundan hafifçe alkali olması gibi özellikleriyle tarımsal alanlarda ve fidanlıklarda organik gübreleme amacıyla değerlendirilmesinin mümkün olduğu bildirilmektedir (Vedder, 1978). Çalışmamızda Agaricus bisporus (Lange) Sing, mantarı yetiştirilen ve bileşimi Işık ve ark. (198) tarafından verilen kompostun mantar hasadı tamamlandıktan sonra orman fidanlığında hazırlanan tohum ekim yastıklarında kızılcam fidanlarının gelişimi üzerindeki etkileri incelenmiştir. Böylece, bir taraftan önemli bir besin kaynağı olan yenebilir mantar üretiminde değerlendirilen bitkisel bir artık materyal olan buğday sapının atık substrat kompostu haline geldikten sonra da organik doğal gübre kaynağı olarak değerlendirilmesi amaçlanmıştır.. MATERYAL VE YÖNTEM.1. MATERYAL Araştırmada ele alınan materyaller şunlardır; a. Yetiştirilen kültür mantarı Agaricus bisporus (Lange) Sing. b. Mantar yetiştirilmesi amacıyla hazırlanan buğday sapı kompostu (BŞK), c. Atık substrat kompostu (AŞK), d. AŞK üzerinde yetiştirilen kızılcam fidanları. Bu materyallerin özellikleri aşağıda kısaca açıklanmıştır..1.1. Agaricus bisporus (Lange) Sing. Yenebilen ve dünyada en çok kültürü yapılan mantar türüdür (yılda 1. milyon ton) (Günay ve ark., 199). Agaricaceae familyasına ait olan bu mantar türünün ülkemizdeki üretim miktarlarının da gittikçe arttığı ve 197'te 80 ton olan üretimin (Işık ve ark., 198), 199'de 4-5 bin tona ulaştığı.bildirilmektedir (Kalay ve ark., 199). Üretimin ve mantar üreticiliğine ilginin gittikçe artması, atık kompostun değerlendirilmesi konuşana da güncellik sağlayacaktır. Çalışmamızda kullanılan A. bisporus miselleri A.Ü. Ziraat Fak. Bahçe bitkileri bölümünden sağlanan taze misellerdir..1.. Buğday Sapı Kompostu (BŞK) Birçok bitkisel atığın substrat olarak kullanılmasına karşın en uygun ana kompost materyali olarak buğday sapı A. bisporus yetiştiriciliğindeki önemini korumaktadır (Kalay ve ark., 199). Çalışmamız taze hasat biçer döver artığı buğday (Tiriticum aestivum [KIM-KASIM-ARAUK 199 SAYI: 9

Ekoloji L.) saplan temin edilerek Işık ve ark. (199) tarafından önerilen kompost hazırlanmıştır..1.. Atık Substrat Kompostu (AŞK) Mantarın yetiştirilmesinden sonra geriye kalan atık substrat kompostu (AŞK) Vedder (1978)'in önerdiği gibi, açık araziye düzgün bir zemin üzerine bir süre (0 gün) serilmiş ve böylece henüz canlı olan misellerin aktivitelerinin kaybedilmeleri sağlanmaya çalışılmıştır. Vedder, bu misellerin tazeliğini korumaları halinde genç bitki bireylerinde büyüme ve gelişme gecikmelerine neden olabileceğini bildirmektedir.. 1. 4. AŞK Toprak Karışımı Üzerine Ekilen Kızılcanı Tohumları Araştırmada kullanılan kızılcam tohumları Orman Ağaçları ve Tohum Islahı Enstitüsü'nden sağlanmıştır. Silifke 1989 orijinli olan bu tohumların, oluşturulan yastıklara ekilmesi sonucu yetiştirilen (1+0) yaşındaki fidanların özellikleri incelenmeye alınmıştır... YÖNTEM.. 1. Agaricus bisporus'un Yetiştirilme Yöntemi Agaricus bisporus'vm yetiştirilmesinde Işık ve ark. (198) tarafından önerilen sentetik kompost bileşiminde, Vedder (1978), Günay ve ark. (1984), Boztok (1990) tarafından açıklanan yetiştirme parametrelerine uyularak plastik kasalarda yetiştiricilik yapılmıştır. Yetiştirme 10 adet plastik kap (leğen)'ta gerçekleştirilmiş olup, kapların dip kısımları su birikmeleri ve bakteriyel anaerobik bozuşuma engel olmak amacıyla birkaç yerden delinmiştir. Herbir plastik kaba 10 cm. yüksekliğinde 9-10 kg yaş haldeki komposttan konmuş ve mantar verimi kg/m üzerinden hesaplanmıştır. Misel gelişimi tamamlandıktan ve örtü toprağı serildikten sonra ay süreyle mantar elde edilen kompostlarda bu süre sonunda verimin azalması nedeniyle kompostlar yetiştirme odasından çıkarılmışlardır. Kalay ve ark. (199) tarafından gerçekleştirilen bir araştırmada % 0.5 gibi bir misel aşılama oranında buğday sapı kompostunda misel gelişiminin 5 haftada tamamlanması nedeniyle, çalışmamızda misel miktarı yaş materyal ağırlığına oranla % civarında tutulmuştur. Böylece daha süratli bir misel gelişimi amaçlanmıştır.... Atık Substrat Kompost Miktarının Fidan Kalitesi Üzerine Etkilerinin Belirlenmesi Yöntemleri... 1. ASK'nun Değişik Bileşimlerde Hazırlanması Bu amaçla, üzerinde kültür mantarı Agaricus bısporus (Lange) Sing. yetiştirilmiş buğday (Tiriticum aestivum L.) sapı kompostu (AŞK) toprakla çeşitli oranlarda karıştırılarak (,, ve ) K. T. Ü. Orman Fidanlığı'nda ekim yastıkları hazırlanmıştır..... Tohumların Yastıklara Ekilmesi Karışım oranlarına göre hazırlanmış yastıklar üzerine kızılcam Silifke (1989) orijinli tohum ekimi, Nisan 1991'de fidanlıktaki ekim yastıklarına tesadüfi bloklar desenine göre tekerrürllü olarak gerçekleştirilmiştir. Böylece herbir farklı kompost karışımın oranı x100=00 tohumla temsil edilmiştir..... Elde Edilen Fidanların Fidan Kalitesine Etki Eden Özelliklerinin Belirlenmesi... 4. Ekilen tohumlardan elde edilen fidanlar, yeşerim dönemi sonunda sökülmüştür. (1+0) yaşındaki bu fidanlar üzerinde fidan boyu (FB), kök boğazı çapı (KBÇ), gövde kuru ağırlığı (GKA), kök kuru ağırlığı (KKA), fidan kuru ağırlığı (FKA), GKA/ KKA ve % kök gibi fidan kalitesi ile ilgili bir takım özellikler saptanarak kompost karışımlarının fidanların gelişim kaliteleri üzerinde etkili olup olmadığı belirlenmeye çalışılmıştır.... 5. Fidanların Söküldüğü Kompost Karışımı Topraklara Ait Bazı Fiziksel ve Kimyasal Özelliklerin Belirlenmesi Fidanların yastıklardan sokumu sırasında herbir yastıktan alınan örnekler (toprak+kompost), laboratuvarda hava kurusu hale getirildikten sonra havanda usulüne uygun olarak öğütülmüştür. Daha sonra mm'lik elekten geçirilmiş olan toprak örnekleri analize hazır hale getirilmiştir. Bu topraklar üzerinde, ph tayini (Elektro-mag aletinde 1/.5 H O ve KCL'de) aletinde, organik madde tayini Walkley Black Islak yakma yöntemine, total azot % tayini Sömi-mikro Kjeldahl yöntemine, tarla kapasitesi, solma noktası toprak tesktürü ve toprak türü tayini (Gülçür, 1974)'e göre yapılmıştır.. 1. 1.. Sonuçların Değerlendirilmesinde Kullanılan İstatistiksel Yöntemler Araştırma sonuçlarının istatistiksel değerlendirilmesinde Varyans Analizi ve Duncan Testinden yararlanılmıştır. Varyans Analizi ve kullanılan denklemler için Kalıpsız 1981 ve Günel 198'dan, Varyans Analizi için kullanılan "F" ve "t" değerleri Kalıpsız 1981 'den alınmıştır. Diğer taraftan hangi kompost tür ve oranlarının fidan kalitesi üzerinde daha etkili olduğunu belirlemek üzere Duncan Testi uygulanmıştır.. BULGULAR VE TARTIŞMA. 1. BŞK ÜZERİNDE AGARİCUS BİSPO- RUS VERİMİNE İLİŞKİN BULGULAR Kompost bloklarında elde edilen toplam verim değerleri arasında yapılan varyans analiziyle bulunan farklılık %1 yanılma olasılığıyla uygulanan "/" testleriyle yapılan ikili karşılaştırmalar sonucunda 4 ve 5; ve ; ve 7 blokları dışındaki kompostları belirgin olduğu tespit edilmiştir. Elde edilen verim sonuçları Kalay ve ark. (199) tarafından elde edilen ört. EKİM-KASIM-ARALIK 199 SAYI: 9

Çevre Dergisi 4.5 kg/m verim değerinden daha yüksek ise de, ideal bir yetiştiricilik için çoğu modern yetiştiriciler tarafından bildirilen (Staments ve Chilton., 198) 10 kg/m verim değerinden düşüktür. Ancak, l,, ve 10 nolu kaplarda elde edilen verim değerleri normal gözükmektedir. Aradaki verim farkının yetiştirme işlemlerinden veya mantar gelişimi esnasındaki kompost zenginleştirme (besin maddesi ilâvesi) işleminin yapılmasından kaynaklandığı söylenebilir. Blok MiselGelişjm Örtü Top.Serildikten Halt. Verim No Süresi(gün) Sonra Primordium Kg/m Oluşumu (gün) Ort.St..Sap. Top. Verim Kg/m 1 4 5 7 8 9 10 StSp. Tablo 1: 10 adet plastik kapta yapılan yetiştirmede elde edilen bulgular. 5 1 1 19 0 0 4 17 4 1 14 18 18 5 0 19 7 4 IS 8 0.7 0.5 0.9 0.48 0.44 0.7 0.5 0.7 0.9 0.5 0.1 0.41 0.5 0. 0.17 0. 0.15 0.08 0.19 0.9 7.0 4.98.11 4.0.99.5 5..0 1. 9.85 5.15.4.. FİDAN ÖZELLİKLERİNE İLİŞKİN BULGULAR.. 1. Kompost Oranları ile Fidan Boyları Nisan 1991'de K.T.Ü. Orman fidanlığında ekilen tohumlardan gelişen (1+0) yaşındaki fidanların boylan üzerinde kompost oranlarının etkili olup olmadığını araştırmak üzere Kasım 1991'de boy ölçümleri yapılmıştır. Herbir kompost sınıfına ait fidanlar deneme blokunda da ölçülmüş ve elde edilen sonuçların ortalamaları alınarak araştırmaya konu olan ağaç türünün (1+0) yaşındaki fidan boylan bulunmuştur. Kompost oranlarına göre (1+0) yaşındaki fidan boyları (Tablo )'de verilmiştir. l.blok 18.77 1.84.58 17.98 II. Hlok 0.48 0.4 1. 17.19 III. Blok 0.55 0.07 19.9 18.8 19.9 0.78 1.9 18.00 Tablo : Kızılcanızda Kompost Oranlarına Göre (1+0) Yaşındaki Fidan Boylan (cm) Tablo incelendiğinde ASK'nın toprakla karışım oranı arttırıldığında fidan boyunu olumlu yönde etkilediği, karışımında kontrole oranla % 10.7, karışımında kontrole oranla % 10.4, /K+1/4T karışımında kontrole oranla % 18.'- lük bir boy artışı sağlandığı görülmektedir. EKIM-KASIM-ARALIK 199 SAYI: 9 1.01 0.9 1. 0.81 Buğday sapı kompostıı üzerinde yetiştirilen Agaricııs hispurus şapkaları (Fotoğraf: Yalınkılıç)... Kompost Oranları ile Kök Boğazı Çapı Fidanlıkta ekim yastıklarından sökülen fidanlar üzerinde, kompost oranlarının (1+0) fidanların kök boğazı çapına etkili olup olmadığını araştırmak üzere kök boğazı çapı ölçümleri yapılmıştır. Herbir kompost sınıfına ait fidanlar deneme blokunda da ölçülmüştür. Elde edilen fidanların ortalamaları alınarak araştırmaya konu olan ağaç türlerinin (1+0) yaşındaki fidan kök boğazı çaplan bulunmuştur. Kompost oranlarına göre (1+0) yaşındaki fidan kök boğazı çapları Tablo 'de verilmiştir. I.Hlok.10.90..0 II. Blok.1.19.0..4.98.8.54.0.0.15.59 0.1 0.14 Tablo Kızılcam Kompost Oranlarına (»öre (1+0) Yaşındaki Kök Boğazı Çapları (mm) Tablo incelendiğinde ASK'nın toprakla karışım oranı artırılmasının fidan kök boğazı çapını hemen hemen etkilemediği görülmekteyse de kontrole oranla kök boğazı çapı AŞK karıştırılan ham kompostlarda ört. % 0.5 daha yüksek bulunmuştur. Bu durum yetiştirme ortamında bir miktar AŞK bulunmasının fidan kök boğazı çapını olumlu yönde etkileyeceğini göstermektedir.... Kompost Oranları ile Gövde Kuru Ağırlıkları Boy ve kök boğazı çapı ölçülen fidanların kök boğazı çapından kesilerek kök ve gövde kısımları ayrı ayrı torbalara yerleştirilmiştir. Daha sonra kurutma fırınında 105 C'de 4 saat kurutulduktan sonra bunların ağırlıkları saptanmıştır. Bu işlemler her deneme blokunda tekrar edilmiş ve ortalama gövde kuru ağırlığı belirlenmiştir. Böylece (1+0) yaşındaki kızılcam fidanlarının kompost oranlarına göre, kuru gövde ağırlıkları ortalama olarak bulunmuştur (Tablo 4). 0.8 0.04 []

Ekoloji l.blok 5.5 44.48 59.77 44.17 11. Blok 49.15 48.90 0.8 4.11 1.1 44.4.9 40.8 54.77 45.95 5.11 4.5.1.55 1.70 Tablo 4 : Kızılcam Kompost Oranlarına Göre (1+0) Yaşındaki Fidanların GKA (gr) Tablo 4 incelendiğinde kontrole oranla fidan kuru gövde ağırlığı üzerine en önemli etkiyi karışımının gösterdiği bunu ve /4K+/ 4T karışımının takip ettiği görülmektedir. Yetişme ortamında oranının bulunmasıyla kontrole oranla fidan GKA'nın %1 9.4'lük bir artış sağladığı hesaplanmıştır... 4. Kompost Oranları ile Kök Kuru Ağırlıkları Kök boğazı çapından kesilerek kâğıt torbalara doldurulan herbir bloğa ait kökler kurutma fırınında 105 C'de 4 saat tutulduktan sonra tartılmıştır. Böylece kök kuru ağırlıkları saptanmıştır. Elde edilen sonuçların ortalamaları alınarak araştırmaya konu olan ağaç türünün (1+0) yaşındaki fidan kök kuru ağırlıkları ortalama olarak bulunmuştur. Kompost oranlarına göre (1+0) yaşındaki fidan kök kuru ağırlıkları Tablo 5'de verilmiştir. LBlok 1.18 11.88 18.4 1.40 11. Blok 15.50 14.5 17.45 1.50 1.1 1. 10.80 10.0 15.95 1.1 15.5 1.07 1.79 0.8 1. 4.15 Tablo 5 : Kızılcanı Kompost Oranlarına Göre (1+0) Yaşındaki Ortalama KKA (gr) Özellik FB KBC Kaynak işlemler Bloklar Hata Toplam İşlemler Bloklar Hata Toplam Kareler Toplamı 18.87.051 8.0 7.417.097.044.19.97 S. D. 1 1 11 Kareler.9. 19..0.0 0: Fark istatistiksel anlamda önemsizdir. 1: Fark 0.05 yanılma ile önemlidir. : Fark 0.01 yanılma ile önemlidir. F. Oranı 4.9.19 7.1.74 Olasılık.051 B.804 C D.011 B.544 C D 1.59 D. Testi ABC 0 00 01 1 0 00 1 1 A: l/4k+/4t K: Kompost B: T: Toprak C: D: Tablo : Farklı Kompost Karışımlarına Ait Fidanlarda 1991 Yeşerim Dönemi Sonunda Belirlenen Değerlerle Yapılan İstatistiksel Analizlerde Elde Edilen Sonuçlar: [4J AŞK oranının kök boğazı çapı ve gövde kuru ağırlığı üzerinde olduğu gibi burada da kompost oranının artırılmasının fidan kök kuru ağırlığında fazlaca bir değişime neden olmamasına karşın, AŞK bileşimli kompostlarda kontrole oranla KKA'mda ört..5tuk bir artış gösterdiği hesaplanmıştır. Farklı kompost karışımlarına ait fidanlarda 1991 yılı yeşerim dönemi sonunda belirlenen değerlerle yapılan istatistiksel test sonuçları Tablo 'da verilmiştir... 5. Fidan Sokum Sonrası ASK+ Toprak Karışım Meteryallerinin Özellikleri Fidanlar sokulurken, ekim yastıklardan alınan örneklerin (kompost+toprak) fiziksel ve kimyasal özelliklerine ait sonuçlar Tablo 7'de verilmiştir. Organik gübrelerin (kompost, ahır gübresi, yeşil gübre, orman humusu v.b. gibi) toprağın besin maddelerini zenginleştimesine katkısı yanında bazı olumlu yönde etkilediği ifade edilmektedir (Irmak, 1970; Kantarcı, 1987; Çepel, 1988). Nitekim, bu araştırmada kullanılan çeşitli oranlarda kompost karıştırılmış topraklar üzerinde yapılan analizlerde kompost karıştırılmamışa oranla, kompost karıştırılmış topraklarda kompost miktarı artıkça organik madde miktarı, azot, tarla kapasitesi, solma noktasında tutulan nem miktarlarının arttığı görülmüştür. hariç tutulduğunda yukarıdakilere ilâveten kompost arttıkça, ph, maksimum su tutma kapasitesi ve toz miktarı artmakta, kum miktarı azalmaktadır (Tablo 7). Elde edilen bu sonuçlara göre, kompostun fidanlık topraklarında kullanılması durumunda olumlu sonuçların ortaya çıkabileceği söylenebilir. 4. SONUÇ VE TARTIŞMA Orman fidanlıklarında, istenilen kalite ve miktarda fidanların devamlı ve ekonomik bir şekilde üretilebilmesi için, gerekli olan şartlardan biri de beslenme ilişkilerinin optimum düzeyde olmasıdır. Bu ise, fidanlık toprağına organik ve mineral gübrelerin verilmesi, toprağın besin maddesi içeriğinin dengede tutulması ile gerçekleştirilebilir. Bu dengenin sağlanmasında kullanılan organik kökenli gübrelerden biri de komposttur. Kompostun toprağın su tutma gücünü arttırdığı, toprağa kırıntılılık vb. gibi özellikler kazandırdığı bilinmektedir. Bu amaçla, üzerinde kültür mantarı (Agaricus bisporus) Lange Sing. yetiştirilmiş buğday (Tiriticum aestivum L.) sapı kompostu toprakla çeşitli oranlarda karıştırılarak oluşturulan yastıklar üzerine ekilen kızılcam tohumlarından elde edilen fidanların boy çap vb. gibi özellikleri saptanmıştır. Bu denemelerin temel amacı, çeşitli oranlardaki saman kompostunun fidan kalitesine etkili olup olmadığının saptanmasıdır. Ayrıca kompostun fidanlık toprağı üzerinde meydana getirmiş olduğu fiziksel ve kimyasal değişimlerin ortaya konulmasıdır. EKİM-KASIM-ARALIK 199 SAYI: 9

Çevre Dergisi Kompost + Topral Oranı Tekstür Kum Toz Kil PH H 0 nkcl Organik Madde (%) N % Tarla Kap.(%) Solma Nok.(%) F.S.K. (%) Max.Su Tutma Kapasitesi (%) Toprak Türü l/4k+/4t(a) (B) /4K+l/4T(C) (D) 58.95 5.1 5.1 50.51 15.1 1.7 18.17 17.75 5.89. 5.71 1.7 5.80 5.59.08 5.90.05 5.99 5.00 4.44.59.90.1 1.0 0.4 0.58 0.4 1.59 4.18.97 1.95 1.00 1. 17.5 1.7 8.59 7.7 9. 9.19 50.0.15 5.05.49 BK : Kumlu Kil; BK : Balçıklı Kil; F.S.K: Faydalı Su Kapasitesi; nkcl: Bir Normal Potasyum Klorür Tablo 7 : Kompost+Toprak Karışımı Materyalin Fidan Sokumu Sonrası Bazı Fiziksel ve Kimyasal Analiz Sonuçları. Farklı kompost işlemlerine ait fidanlarda 1991 yeşerim dönemi sonunda belirlenen değerlerle yapılan istatistiksel analizlerde elde edilen sonuçlara göre; kullanılan kompostun fidan boyu ve kök boğazı üzerinde en az 0.05 yanılmayla etkili olduğıu belirlenmiştir. Ancak hangi kompost oranının daha etkili olduğunu ortaya koyabilmek için yapılan Duncan testinde istatistiksel anlamda bir ilişki bulunamamış-. tır. Tablo 'nın incelenmesinden de anlaşılacağı üzere, yapılan varyans analizi ve Duncan testi sonuçlarına göre, kompost oranı ile KN () arasında (1+0) yaşındaki kızılcam fidanlarının fidan boyu (FB) ve kök boğazı çapı (KBÇ) yönünden en az 0.05 yanılma ile farklılık mevcuttur. Fidan kalitesi üzerinde genotipik özellikler yanında fidanlık aşamasında uygulanan repikaj, sulama, gübreleme (organik, yapay vb. gibi) işlemler fidanların arzu edilen morfolojiye getirilmesini amaçlayan, böylece de dikim kaliteleriyle sıkı ilişkileri olan yetiştirme teknikleri olduğu bilinmektedir. Kızılcamda yapılan bir araştırmada, dikimde kullanılan fidanların boylu ve kök boğazı çaplarının kalın olmasının yaşama yüzdesi üzerinde pozitif etkiye sahip olduğu söylenmektedir (İktüeren, 198). Böylece, gerçekleştirilen bu araştırma sonuçlarına göre aşağıdaki hususlar önerilebilir. 1. Mantar yetiştirilmesi amacıyla hazırlanan ve mantar üretiminden sonra geriye kalan AŞK orman fidanlıklarında organik gübre olarak başarıyla kullanılabilir. Ancak bitki türleri ve karışım oranlan ile kompostun kullanımdan önce fermantasyon amacıyla bekletilme süreleri üzerinde ilâve çalışmalar yapılmalıdır (çalışmamızda 0 gün bekletilmiştir).. Farklı bileşimlerde ve farklı mantar verimine sahip ASK'ların fidan gelişimi üzerindeki etkileri araştırılmalıdır.. ASK'nın sadece orman fidanlıklarında değil saksılık gübre olarak değerlendirilmeleri üzerine çalışılmalı böylece yemeklik mantar üzeritiminin daha cazip hale getirilmesi sağlanmalıdır. EKİM-KASIM-ARALIK 199 SAYI: 9 Not: Bu yayın TÜBİTAK tarafından desteklenen TOAG 985 No'lu Projenin ilk çalışmalanndandır. ABSTRACT Spent compost of Agaricus bisporus were used in forest nursery for Brutia pine (Pinus brutia Ten.) seedlings by 1/4 to /4 ratios mixed by soil. Results indicate that after picking up fresh mushroom yielded 5.5 Kg/m the spent compost can be used in forest nurseries as organic fertilizer. Plant properties of grown seeds were found as much as higher approximately 0 % in the presence of spent compost with soil in some mixtures to soil solely. KAYNAKLAR 1. Vedder, P.J. C. Modern Mushrom Growing Educaboek B. U., Industieweg, Culemborg, The Netherlands, 40 p. (1978).. Boztok, K. Mantar Üretim Tekniği, Ege Üni. Ziraat Fak. Yayınları No: 489, Ege Üni. Basımevi, Bornova, İzmir, 18 s. (1990).. Işık, S.E. ; İ, Erkel; S. Erkal; H. Çetin. Mantar, Tarımsal Araştırmaları Destekleme ve Geliştirme Vakfı Yayınları, Yalova, 7 s. (198). 4. Günay, A. ;M. E. İlbay; O. Arkan. Ormanlarımız ve Kültür Mantarcılığı, I. Ulusal Orman Ürünleri Endüstri Kongresi Bildiri Metinleri, II. Cilt; 109-10 s. (199). 5. Kalay, H.Z. ; M.K. Yalınkılıç; Altun, L. Çay Fabrikaları Lifsel Artıklarının Kültür Mantarları Agaricus bisporus (Lange) Sing. ve Pleurotus ostrealus Jacq. (ex. Fr) Kummer Üretiminde Kullanılması İle Açık Alanda Yapay Yoldan Kompostlaştırılan Çay Artıklarının Organik Gübre Olarak Değerlendirilmesi, K.T.Ü. Araştırma Fonu Projesi (89.11.001.1) 17 s. (199).. Günay, A. ; K. Abak; A.E. Koçyiğit. Mantar Yetiştirme, Cilt VI, Çağ Matbaası, Ankara 7 s. (1984). 7. Kalıpsız, A. İstatistik Yöntemler, İ. Ü. Orman Fakültesi Yayınlan, İ. Ü. Yayın No: 87, Orman Fak. Yayın No:94, Matbaa Teknisyenleri Basımevi, İstanbul, (1981). 8. Günel, A. İstatistik Analiz ve Kalite ü, K.Ü. Orman Fakültesi Ders Teksirleri Seri No: 1,1. Kısım, Trabzon, (198). 9. Staments, P. ; J. S. Chilton. The Mushroom Cultivator, Agarikon Press, Olympia, Washington, 415 p. (198). 10. Gülçür, F. Toprağın Fiziksel ve Kimyasal Analiz Metodları, İ. Ü. Orman Fakültesi Yayınları, İ. Ü. Yayın No: 1970, Orman Fakültesi Yayın No: 01, Kurtuluş Matbaası, İstanbul, 5 s. (1974). 11. Irmak, A. Orman Ekolojisi, İ. Ü. Orman Fakültesi Yayınları, İ. Ü. Yayın No: 150, Orman Fakültesi Yayın No: 149, Taş Matbaası, 7 s. (1970). 1. Kantarcı, M. D., Toprak İlmi, İ. Ü. Orman Fakültesi Yayınları, İ. Ü. Yayın NO: 444, Orman Fakültesi Yayın No: 87, Matbaa Teknisyenleri Basımevi, 70 s. (1987). 1. Çepel, N., Toprak ilmi, İ. Ü. Orman Fakültesi Yayınları, İ.Ü. Yayın No: 41, Orman Fakültesi Yayın No: 89, Taş Matbaası, İstanbul, 88 s. (1988). 14. İktüeren, S. Türkiyenin Değişik Bölgelerinden Alınan Kızılcam ve Fıstıkçamı Tohumlarının Dört Farklı Yerdeki Değişim Özellikleri Üzerine Araştırmalar. TÜBİTAK-TOAG- Proje No: TOAG/18, 48 s. (198). [5j