T.C. ADNAN MENDERES ÜNİVERSİTESİ ZİRAAT FAKÜLTESİ ZOOTEKNİ BÖLÜMÜ

T.C. ADNAN MENDERES ÜNİVERSİTESİ ZİRAAT FAKÜLTESİ ZOOTEKNİ BÖLÜMÜ ZEYTİNYAĞI SANAYİ YAN ÜRÜNLERİNİN RUMİNANT BESLEMEDE KULLANIM OLANAKLARININ GELİŞTİRİLMESİNE İLİŞKİN PROJE SONUÇ RAPORU ŞENOL GIDA SANAYİ A.Ş. ZEYTİN POSASI İŞLEME TESİSİ AYDIN 2015

1 Üretici KuruluĢ : Şenol Gıda Sanayi A.Ş. Protokol Ġçin BaĢvuran KuruluĢ : Şenol Gıda Sanayi A.Ş. DanıĢmanlık hizmeti veren KuruluĢ ve KiĢiler : Adnan Menderes Üniversitesi Ziraat Fakültesi Zootekni Bölümü Yemler ve Hayvan Besleme A.B.D. Prof. Dr. Mürsel Özdoğan Yrd. Doç. Dr. Gürhan Keleş Güney Kampüsü AYDIN AraĢtırmanın Yapıldığı Yer : Adnan Menderes Üniversitesi Ziraat Fakültesi Araştırma ve Uygulama Çiftliği Güney Kampüs / Aydın Deney Süresi : 01.11.2013-30.09.2015 AraĢtırmanın Yapıldığı Alanlar; Kuzu besisi, Süt inekleri, Süt keçisi Ürün : Yem amaçlı üretilen zeytin küspesi ve zeytin posası silajı AraĢtırma1 : Zeytin küspesinin erkek kuzu besisine etkisi AraĢtırma 2 : Zeytin küspesinin süt sığırlarının performanslarına etkisi AraĢtırma 3 : Zeytin posası silajının süt keçilerinin performanslarına etkisi AraĢtırma hedefi : Zeytin küspesi ya da zeytin posası silajının çiftlik hayvanlarına etkileri Deneyin Amacı : Zeytin küspesi ya da zeytin posası silajına ilişkin AR-GE değerlendirmeleri

2 1. TANITIM 1.1. Genel Özellikler Türkiye nin önemli tarımsal zenginliklerinden birisi olan zeytin ve zeytinyağı, Aydın ın en önemli geçim kaynağı ve gıda maddelerindendir. Türkiye de 2014 yılı itibariyle 606.032 ha alanda 168.997.00 adet dikili zeytin ağacı bulunmakta ve bunun %83 ü meyve vermektedir. Bu miktar Ülkemizin bahçe bitkileri (sebze, süs, meyve, içecek ve baharat) ekim alanlarının (4.047.000 ha) yaklaşık %15 ine tekabül etmektedir. Bu alanların yaklaşık %56 sının sadece Ege bölgesinde bulunması, zeytinliklerin hem ekonomik hem de sosyal olarak gerek bölge insanları, gerekse Ülke açısından önemini ortaya koymaktadır. TUİK (2004) 2013-2014 yılı verileri incelendiğinde 2 yıllık dönemde üretilen 1.722.000 ton zeytinin 414.000 ton u sofralık, kalan 1.308.000 ton u ise yağlık olarak değerlendirilmiştir. Türkiye de 2012 yılına göre 1340000 ton yağlık zeytin, 195 000 ton zeytinyağı üretildiği bildirilirken, Aydın da 2013 yılı itibariyle 96141 ton yağlık zeytin ve 18952 ton zeytinyağı üretildiği bilinmektedir. Zeytinyağı üretimi sırasında ortaya çıkan zeytin posası, değişik işlemlerden geçirilerek, silaja veya kurutularak zeytin küspesine dönüştürülmekte hayvan beslenmesinde kullanılabilmektedir. Bu kadar çok miktarda üretilen zeytinyağından elde edilebilecek yan ürünlerin hayvancılık sektöründe kullanılma olanaklarının araştırılıp bulunması ülke ekonomisine katkı sağlamaktadır. Diğer yandan, doğal ve insan sağlığına dost bir üretimden elde edilen zeytin ve bundan üretilen ürünlerin, oldukça değerli olduğu unutulmamalıdır. Dolayısıyla zeytin küspesi ve silajı; doğal, insan sağlığına dost ve sürdürülebilir hayvancılıkta kullanılabilecek değerli bir yem niteliğindedir. Zeytinyağı sanayinde, yağı sıkılmış taze posadan çekirdek ayrıldıktan sonra, taze-sulu zeytin posası, konserve edilerek zeytin posası silajı (ZPS) ya da kurutularak zeytin küspesi (ZK) elde edilmektedir. Genel olarak birçok faktörce etkilense de ham zeytin posası (ZP) nın ruminantların yaşama payı besin madde ihtiyaçlarını karşılayabilecek besin değerine sahip olduğu değerlendirilmektedir. Ancak ZP nın muhafazası için yapılacak maliyetler (kurutma, silolama, nakliye gibi) göz önünde bulundurulduğunda, posanın çekirdekleri elendikten sonra kullanımının hayvan besleme açısından daha uygun olacağı değerlendirilmektedir. Dolayısıyla zeytin posasının silolama ya da kurutma öncesinde çekirdeklerinden elenmesi gerekmektedir.

3 Zeytin silajı posası ve küspesinin besin değerleri incelendiğinde, yüksek sayılabilecek yağ içeriğinden dolayı hem hayvanın enerji ihtiyacını desteklemekte hem de hayvan sağlığına olumlu etkileri olduğu, aynı zamanda ürettikleri süt, et, yumurta kalitesini de iyileştirdikleri düşünülmektedir. Zeytinyağı üretiminde kullanılan 3 ya da 2 fazlı sistemlerden atık olarak çıkan zeytin posasının niteliklerinin farklı olduğu görülmektedir. İki ya da üç faz sisteme göre zeytin posasının besin değeri kıyaslandığında; 2 fazlı sistemde üretilen posanın şeker ve fenolik madde içeriğinin, 3 fazlı sistemden üretilene göre yaklaşık olarak sırasıyla, 4-5 ve 2-3 kat daha fazla olduğu dikkati çekmektedir. Dolayısıyla 2 fazlı sistemde üretilecek posasının besin değerinin daha fazla olacağı görülmektedir. Şenol Gıda Sanayi A.Ş. (Morova) ile ADU. Ziraat Fakültesi nde görev yapan ve protokolde adı geçen öğretim üyeleri arasında yapılan sözleşmede; üretilen ürünlerin besin madde içeriklerinin belirlenmesi ve hayvan beslemede kullanımının araştırılması hedeflenmiştir. Bu protokol Zootekni Bölümü içerikleri besi kuzularına etkisi ortaya konmuştur. Bu protokol çerçevesinde, yapılan çalışmalar aşağıda verilmiştir. 2. BESĠ KUZULARI ĠLE ĠLGĠLĠ YÜRÜTÜLEN ÇALIġMA Aydın yöresinde zeytinyağı üretimi sırasında elde edilen zeytin küspesinin, bölge ekonomisine katkısı yanında hayvan beslemede kullanım olanakları arttırılarak çevre ekolojisine de katkı sağlayacağı düşünüldüğünde büyükbaş ve küçükbaş besi hayvanlarının beslenmesinde ne oranda kullanılacağının ortaya konması amacıyla besi kuzularında araştırma yapılmıştır. Adnan Menderes Üniversitesi, Ziraat Fakültesi nde yürütülen çalışmada; farklı düzeylerde peletlenmiş zeytin küspesinin kuzuların besi performansı ve bazı karkas kalite özellikleri üzerine etkisi ortaya konmuştur. 2.1. Hayvan Materyali: 2.5-3 aylık 36 tane erkek kuzu 2.2. Yem Materyali: % 0, 12.5 ve 25 düzeyinde peletlenmiş zeytin küspesi içeren karma yemler, Ziraat Fakültesi Çiftliğindeki yem ünitesinde hazırlanmıştır. Hazırlanan karma yemlerin bileşimi Çizelge 2.1 de verilmiştir.

4 Çizelge 2.1. Denemede kullanılan karma yemlerin bileşimleri, % İçerik KY 0 KY 12.5 KY 25 Mısır 73.9 53.0 40.0 Arpa 5.0 5.0 5.0 PTK 10.0 14.8 10.0 SFK 8.3 8.0 11.2 Zeytin küspesi - 12.5 25.0 Bitkisel yağ - 4.0 6.1 Tuz 0.6 0.6 0.6 Mermer tozu 2.1 2.0 1.6 DCP - - 0.4 Vit.-Min. karışımı 1 0.1 0.1 0.1 KY 0: zeytin küspesi içermeyen karma yem; KY 12.5: %12.5 zeytin küspesi içeren karma yem; ZK 25: % 25 zeytin küspesi içeren karma yem; YKO: Yonca kuru otu; ZK: Zeytin küspesi 1 : Her kg karma yem; Vitamin A 15000 IU, Vitamin D 3 3000 IU, Vitamin E 30 mg, Mn 50 mg, Fe 50 mg, Zn 50 mg, Cu 10mg, Co 0.15mg, I 0.80mg, Se 0.15 mg içerir. Araştırmada kullanılan yemlerin kimyasal analiz sonuçları ise Çizelge 2.2 de verilmiştir. Çizelge 2.2. Denemede kullanılan yemlerin kimyasal kompozisyonu ve enerji içerikleri (doğal halde) Besin madde KY 0 KY 12.5 KY 25 YKO ZK Kuru madde, % 92.75 92.18 92.73 93.07 93.41 Ham protein % 12.18 12.48 12.61 15.42 7.11 Ham yağ % 1.91 6.75 8.76 1.29 8.83 Ham selüloz % 5.16 10.49 12.61 29.33 36.52 Ham kül % 4.73 6.79 5.27 8.29 4.66 ADF 7.90 16.42 18.45 41.12 47.65 NDF 13.19 24.10 27.14 53.61 60.29 ME, kcal/kg 2783 2876 2707 1690 1762 KY 0: zeytin küspesi içermeyen karma yem; KY 12.5: %12.5 zeytin küspesi içeren karma yem; ZK 25: % 25 zeytin küspesi içeren karma yem; YKO: Yonca kuru otu; ZK: Zeytin küspesi 2.3. Deneme süresi: 56 gün sürmüştür. 2.4. Yöntem: Çalışmada hayvanlar 3 gruba ayrılmış ve bireysel bölmelerde beslenmişlerdir. 2.4.1. Yem: Günlük 100 g kuru yonca otu verilirken, zeytin küspesi içeren karma yemler ve su hayvan istediği kadar tüketmesi sağlanmıştır. 2.4.2. Ölçümler: canlı ağırlık, canlı ağırlık artışı, yem tüketimi, yemden yararlanma oranı, kanda bazı kan değerleri ölçümü, sıcak karkas ve soğuk karkas ağırlığı, karkas randımanı,

5 karkas ph sı, MLD kasında yağ düzeyi, et rengi, su tutma kapasitesi, pişirme kaybı, yumuşaklık, ette yağ asitleri komposizyonu belirlenmiştir. 2.4.3. Kesim: Ticari bir kesimhanede hijyen kurallarına uygun bir şekilde kesilmiş ve et örnekleri alınmıştır. 2.4.4. Analizler: Adnan Menderes Üniversitesi Ziraat Fakültesi Zootekni Bölümü Yemler ve Hayvan Besleme A.B.D. Laboratuvarı ile Adnan Menderes Üniversitesi Tarımsal Biyoteknoloji ve Gıda Güvenliği Uygulama ve Araştırma Merkezindeki (TARBİYOMER) Gıda/yem Güvenliği Birimi Laboratuvarlarında yapılmıştır. Kan analizi; Adnan Menderes Üniversitesi Veteriner Fakültesi Biyokimya Laboratuvarında yapılmıştır.

6 2.5. ÇalıĢma Bulguları Çizelge 2.3. Zeytin küspesi içeren karma yemleri tüketen kuzuların besi performansı değerleri DÖNEM KY0 KY12.5 ZK25 P Değerlendirme Canlı ağırlık, g/hayvan Deneme başı, 1. gün 20.66±3,43 20.8±2.48 21.65±2,78 0,715 Deneme sonu, 56. gün 33.37±6,28 33.18±2.47 33,12±5,45 0.993 Deneme ortalaması 0-56.gün Deneme ortalaması 0-56. gün Canlı Ağırlık artışı, kg/hayvan/gün 0.227±0.07 0.221±0.035 0.205±0.064 0.68 Yem tüketimi (kaba yem+yoğun yem) g KM/hayvan/gün 982.57±167.76 1032.86±87.93 1085.51±130.70 0.234 Zeytin küspesi ilavesi canlı ağırlıklar üzerine hiçbir olumsuz etkisi olmamıştır. %12.5 ve 25 zeytin küspesi kullanımı canlı ağırlık artışına istatistiksel olarak hiçbir olumsuz etki göstermemiştir. %12.5 ve 25 zeytin küspesi içeren karma yemler kuzuların yem tüketimini istatistiksel olarak etkilememiştir. Sayısal olarak ise, zeytin küspesi düzeyi artıkça, yem tüketiminin artığı dikkati çekmiştir. Zeytin küspesinin kendine özgü aroması ve lezzetinden dolayı, kuzuların yem tüketimini arttırdığı ortaya çıkmıştır. Deneme ortalaması 0-56. gün Yemden yararlanma oranı 4.57±0.92 4.73±0.5 5.84±2.13 0.088 Zeytin küspeli karma yemler, kuzuların yemden yararlanma oranını istatistiksel olarak etkilememiştir. Ancak yemden yaralanmanın %25 küspe ilavesi ile olumsuz etkilenme eğilimi göstermesi, %25 küspenin besi kuzuları için yüksek olabileceğini göstermektedir. KY 0: zeytin küspesi içermeyen karma yem; KY 12.5: %12.5 zeytin küspesi içeren karma yem; ZK 25: % 25 zeytin küspesi içeren karma yem

7 Şekil 2.1. Zeytin küspesi içeren karma yemlerle beslenen kuzuların canlı ağırlıkları, kg Şekil 2.2. Zeytin küspesi içeren karma yemlerle beslenen kuzuların canlı ağırlık artışları, g Şekil 2.3. Kuzuların toplam yem tüketim miktarları, g KM/gün/hayvan Şekil 2.4. Zeytin küspesi içeren karma yemlerle beslenen kuzuların yemden yararlanma oranı

8 Çizelge 2.4. Kuzuların deneme sonu kan değerleri analizi Kan analizi KY 0 KY 12.5 KY 25 P değeri Değerlendirme Total protein 6.09±1,44 6.52±0,96 6.72±0.54 0.337 %12.5 ve 25 zeytin küspesi kullanımı, kuzuların total protein, ALP kalsiyum, trigliserit ve glikoz seviyelerine istatistiksel olarak hiçbir 280.46±41.91 a 321.15±102.78 a 411.40±104.04 b 0.003 olumsuz etki göstermezken, artan zeytin küspesi miktarına bağlı Kalsiyum 12.03±0.85 12.01±1.33 11.99±1.31 0.998 olarak ALP düzeyleri istatistiksel olarak artmıştır. Glikoz vücutta enerji metabolizması ile ilgilidir ve hayvanın enerji dengesizliğinin Trigliserit 37.41±10.56 37.14±7.76 34.82±7.04 0.721 ortaya konulmasında ve gebeliğin son dönemlerinde gebeliğin devamlılığı açısından önemlidir. Bilirubin ve bazı karaciğer Glikoz 95.13±9.73 92.15±8.77 92.47±10.04 0.705 enzimleri (AST, ALP) karaciğer fonksiyonlarının birer belirtecidir. Karaciğerin vücutta enerji sentezindeki rolü büyüktür. Vücutta enerji kullanımının arttığı durumlarda, karaciğer enzimlerinden AST ve ALP enzimlerin düzeyinin arttığı bilinmektedir. KY 0: zeytin küspesi içermeyen karma yem; KY 12.5: %12.5 zeytin küspesi içeren karma yem; ZK 25: % 25 zeytin küspesi içeren karma yem; ALP: Alkalen fosfotaz

9 Çizelge 2.5. Kesim ve bazı karkas özellikleri Analiz KY 0 KY 12.5 KY 25 P değeri Değerlendirme Sıcak Karkas ph 6.92±0.24 6.92±0.15 7.02±0.16 0.313 %12.5 ve 25 zeytin küspesi içeren karma yemleri tüketen kuzuların; Soğuk Karkas ph 6.50±0.14 6.58±0.19 6.62±0.46 0.611 sıcak karkas, Sıcak Karkas 16.11±3.23 15.67±1.38 15.38±2.75 0.783 ağırlığı, kg soğuk karkas ph, Soğuk Karkas 15.6±3.14 15.18±1.39 14.81±2.69 0.748 sıcak karkas ağırlığı, ağırlığı, kg soğuk karkas ağırlığı, Karkas Randımanı, % 47.17±2.45 46.7±1.80 46.55±1.10 0.701 karkas randımanını istatistiksel olarak hiçbir olumsuz etkisi olmadığı tespit edilmiştir. KY 0: zeytin küspesi içermeyen karma yem; KY 12.5: %12.5 zeytin küspesi içeren karma yem; ZK 25: % 25 zeytin küspesi içeren karma yem

10 Çizelge 2.6. Kuzuların MLD et rengi, piģirme ve su tutma kapasitesi, yumuģaklık analizleri KY 0 KY 12.5 KY 25 P Analiz Değerlendirme değeri L 39.32±1.86 38.96±1.91 39.99±1.62 0.616 %12.5 ve 25 zeytin küspesi içeren karma yemleri tüketen kuzuların; a 16.85±1.34 16.50±0.91 16.40±1.02 0.758 MLD kasında et rengi ölçümleri yapılmış, L, a ve b değerlerini, b -0.62±0.30-0.33±0.79-1.15±0.43 0.056 Pişirme kaybını, STK 5.00±0.86 a 5.84±1.29 ab 7.12±1,10 b 0.014 Yumuşaklığı, PiĢirme Kaybı 27.53±1,31 28.06±2.67 28.96±3.07 0.61 etteki yağ oranını istatistiksel olarak etkilememiştir. YumuĢaklık 3.29±0.73 3.95±0.48 4.09±0.75 0.116 Artan zeytin küspesi, su tutma kapasitesini istatistiksel olarak arttırdığı tespit Ette yağ oranı, % 6.67±10,26 5,55±9,95 6,67±10,68 0,063 edilmiştir. Ayrıca sayısal olarak %12.5 zeytin küspesi tüketenlerde, etteki yağ oranı %1 e yakın düzeyde azalmıştır. KY 0: zeytin küspesi içermeyen karma yem; KY 12.5: %12.5 zeytin küspesi içeren karma yem; ZK 25: % 25 zeytin küspesi içeren karma yem; STK: Su tutma kapasitesi Şekil 2.5. Zeytin küspesi tüketen kuzuların etlerindeki yağ düzeyi

11 Çizelge 2.7. Kuzuların MLD kasının bazı yağ asidi sonuçları Yağ asitleri KY 0 KY 12.5 KY 25 P değeri Değerlendirme C12:0 0.00±0 0.03±0.09 0.00±0 0.391 C14:0 3.69±0.38 3.31±2.28 2.51±0.37 0.330 C14:1 b 0.33±0.22 b 0.30±0.42 a 0.88±0.47 0.035 C15:0 1.09±0.38 0.96±0.87 1.86±0.89 0.109 Zeytin küspesi içerikli yemleri tüketen kuzuların C16:0 24.11±1.57 24.5±12.49 22.73±2.17 0.111 C16:1 1.48±0.31 1.06±0.63 1.73±0.36 0.064 MLD Kasındaki yağ asitleri içerikleri araştırılmıştır. C14:1, C20:1, C20:3 ve C20:4 istatistiksel olarak önemli bulunurken diğer C18:0 C18:1, n-9 21.94±3.93 24.61±2.91 18.95±9.69 26.79±13.3 15.3±3.82 31.71±5.0 0.219 0.184 C17:0 3.85±1.08 2.96±2.42 6.16±1.57 0.064 C18:2 n-6 8.01±1.19 8.54±4.21 7.62±1.85 0.794 C18:3 n-3 0.34±0.15 0.46±0.33 0.17±0.23 0.169 analiz yapılan yağ asitleri önemli C20:1 0.16±0.44 a 0.09±0,31 b 0.09±0,29 b 0.041 bulunmamıştır. Zeytin küspesi takviyesi MLD C20:3 n-6 0.17±0,29 a 0.12±0,43 b 0.12±0.30 b 0.031 C20:4 n-6 1.22±0.56 ab 1.87±0.87 b 2.76±1.24 a 0,014 kasındaki yağ asitlerini olumlu yönde C20:5 n-3 0±0 0.11±0.18 0±0 0.146 etkilemiştir. C22:4 n-6 0±0 0.14±0.32 0.21±0.29 0.116 Σ SFA 54.68±4.060 50.71±12.895 48.56±3.89 0.175 Σ MUFA 26.58±3.03 28.24±13.970 34.41±5.4 0.104 Σ PUFA 9.74±1.27 11.11±4.28 10.88±1.90 0.482 KY 0: zeytin küspesi içermeyen karma yem; KY 12.5: %12.5 zeytin küspesi içeren karma yem; ZK 25: % 25 zeytin küspesi içeren karma yem

12 2.6. Sonuç Kuzu besisinde % 12.5 ve % 25 düzeyinde zeytin küspesi içeren karma yemlerle beslemede, canlı ağırlıklar, canlı ağırlık artışları, yem tüketimleri (kuru madde olarak) ve yemden yararlanma oranlarını olumsuz etkilememiştir. Kan değerlerinde ALP dışında diğer özellikleri de etkilemediği görülmüştür. Zeytin küspesi düzeyinin artışı, serum ALP düzeylerin de artışına neden olmuştur. Zeytin küspesi içerikli yemler karkas ph sı, ağırlığı ve randımanını etkilemediği tespit edilirken, su tutma kapasitesi dışında diğer et rengi, pişirme kaybı, yumuşaklık ve etteki yağ düzeyini etkilemediği görülmektedir. Ette yağ asidi analizi sonuçlarında ise, C14:1, C20:1, C20:3 ve C20:4 yağ asitlerinin zeytin küspesi tüketimiyle değiştiği ortaya konmuştur. Zeytin küspesi, organik hayvancılık, sürdürülebilir hayvancılık işletmeleri için değerli bir yem kaynağı olacağı düşünülmektedir. Ayrıca zeytin küspesi, yem tüketimi artışını teşvik etmektedir. Yem tüketimi artışına rağmen kuzularda yağlanma ya da aşırı kilo artışı yaratmadığı için, damızlık işletmelerinde yağlanma problemi ya da karaciğer yağlanması olduğu düşünülen hayvanlarda kullanımı tavsiye edilebilir kanaati oluşmuştur. Zeytin küspesinin % 12.5 düzeyinde karma yemlerde kullanımı UYGUN olduğu kanaati oluşmuştur.

13 3. SÜT SIĞIRLARI ĠLE ĠLGĠLĠ YÜRÜTÜLEN ÇALIġMA Bu çalışma elenmiş zeytin küspesinin yüksek verimli süt sığırlarının performansı üzerine etkilerinin belirlenmesi amacıyla yapılmıştır. Çalışma özel sektöre ait bir çiftlikte (Bomonti hayvancılık, Kırklareli) yüksek verimli süt sığırları kullanılarak yürütülmüştür. 3.1. Hayvan Materyali: 12 adet erken laktasyondaki yüksek verimli siyah-alaca süt sığırları (3. laktasyonda, süt verimleri: 43.0-50.6 kg/gün, sağmal gün sayıları: 37-95 arasında) kullanılmıştır. Süt sığırları her bir grupta 6 olmak üzere 2 gruba ayrılarak 21 gün süre ile deneme rasyonları ile beslenmişlerdir. Süt ineklerinin yem tüketimi, süt verimleri ve süt kompozisyonları belirlenmiştir. 3.2. Yem Materyali: Zeytin küspesi Peletlenmiş formda Morava firması tarafından 25 kg lık torbalar halinde temin edilmiştir. Ham zeytin posası 3 mm lik elekten geçirilerek kurutulmuş ve peletlenmiş formda temin edilmiştir. Zeytin küspesi (ZK) rasyona % 13 düzeyinde katılmıştır. Kontrol ve ZK içeren rasyonlar da kullanılan yem hammaddelerinin besin değerleri Çizelge 3.1 de, rasyonların bileşimi ve besin değerleri ise Çizelge 3.2 de verilmiştir. Çizelge 3.1. Araştırmada kullanılan yem hammaddelerinin besin değerleri (Kuru maddede). Mısır Silajı Yonca Kuru otu ZK Çiğit Karma Yem Pelet Mısır Kuru madde, % 34.0 88.3 87.8 88.8 89.1 86.0 Ham Kül, % 4.3 8.8 4.3 4.3 7.3 1.5 Ham Protein, % 7.3 15.4 6.9 18.4 28.8 9.4 Ham Yağ, % 3.2 2.9 9.2 17.2 4.1 4.2 NDF, % 43.1 45.8 59.4 53.9 24.8 9.5 ADF, % 22.4 37.4 41.8 41.3 11.4 3.4 ADL, % 2.6 11.9 14.5 13,5 2.5 0.9 LOK,% 42.2 27.1 20.3 6.2 35.0 75.4 ME, Mcal/kg 2.43 1.92 1.99 2.91 2.78 3.24 NEL, Mcal/kg 1.52 1.16 1.23 1.94 1.77 2.10 NDF=Nötral deterjanda çözünmeyen lif; ADF=Asit deterjanda çözünmeyen lif; ADL=Asit deterjanda çözünmeyen lignin; LOK=Lif olmayan karbonhidrat; ME=Metabolik enerji; NE L =Net enerji laktasyon; ZK= zeytin küspesi

14 Çizelge 3.2. Araştırma rasyonlarının bileşimi ve besin madde içerikleri * (kuru maddede) Yemler, % Kontrol Zeytin küspesi Mısır silajı 35 28 Yonca 13 12 Zeytin peleti - 13 Çiğit 6.8 - Konsantre yem 1 37 42 Pelet mısır 6.7 4.0 Energizer 2 0.8 0.8 Sodyum bikarbonat 0.8 1.0 Besin maddeleri Kaba yem oranı 48.0 39.9 Kuru madde, % 56.8 61.2 Organik madde, % 92.7 92.4 Ham protein, % 17.1 17.1 Ham yağ,% 4.45 4.28 NDF, % 34.5 35.9 NDF, kaba yemden, % 21.0 17.5 ADF, % 20.0 21.0 Lignin, % 4.35 5.09 LOK, % 42.8 42.3 NE L, Mcal/kg 1.61 1.54 * NDF=Nötral deterjanda çözünmeyen lif; ADF=Asit deterjanda çözünmeyen lif; ADL=Asit deterjanda çözünmeyen lignin; LOK=Lif olmayan karbonhidrat; NE L =Net enerji laktasyon, Mcal/kg 1: Ticari bir firmaya ait %29 HP, 2700 ME li yem kullanılmıştır. 2: By-pass yağ: Palm yağı: 6.25 NE L /kg 3.3. AraĢtırma Sonuçları Süt ineklerinin kuru madde tüketimleri, süt verimleri ve süt kompozisyonları Çizelge 3.3 de verilmiştir. Rasyona % 13 zeytin küspesi ilavesi incelenen parametrelerden sadece kuru madde tüketimini etkilemiş, tüketim zeytin küspesi ilavesi ile artmıştır. Çizelge 3.2 de görüldüğü gibi bu çalışmada zeytin küspesi hem kaba hem de karma yemin yerine rasyona katılmıştır. Zeytin küspesi ilavesi ile rasyonun kaba yem oranı %40 olmuştur. Düşük kaba yem oranı ineklerin süt yağ oranlarını düşürme eğilimi göstermiştir. Bu nedenle zeytin küspesinin süt hayvanlarının rasyonlarına kaba yem yerine değil karma yem yerine katılması gerektiği ortaya çıkmıştır.

15 Çizelge 3.3. Süt ineklerinin süt verimleri, süt kompozisyonları ve yemden yararlanma etkinlikleri Kontrol Zeytin küspesi SH P Kuru Madde Tüketimi 28.1 32.8 0.61 <0.01 Verim, kg/gün Süt 47.5 50.9 1.66 0.19 Düzeltilmiş süt verimi (%3.5) 45.7 44.5 1.63 0.60 Protein 1.30 1.44 0.082 0.26 Yağ 1.55 1.38 0.087 0.19 Süt kompozisyonu, % ph 6.55 6.60 0.034 0.34 Kuru madde 11.6 10.9 0.38 0.24 Kül 0.70 0.65 0.040 0.36 Yağ 3.26 2.74 0.189 0.08 Protein 2.74 2.81 0.127 0.70 Laktoz 4.92 4.75 0.297 0.69 Süt Üre-N, mg/dl 16.8 15.4 0.62 0.14 Araştırmada çok yüksek verimli süt inekleri günde doğal halde 4.3 kg zeytin küspesi tüketmelerine rağmen deneme süresince herhangi bir olumsuz etki belirlenmemiştir. Bu nedenle çekirdeklerinden elenmiş zeytin küspesinin besin maddelerince dengelenmiş süt sığırı rasyonlarında karma yem yerine % 15 e kadar ilave edilebileceği değerlendirilmiştir.

16 4. SÜT KEÇĠLERĠ ĠLE ĠLGĠLĠ YÜRÜTÜLEN ÇALIġMA Zeytin posası silajının süt keçilerinin performansı üzerine etkilerinin belirlenmesi amacıyla yapılmıştır. Çalışma Adnan Menderes Üniversitesi, Ziraat Fakültesi, Araştırma ve Uygulama çiftliğinde yürütülmüştür. 4.1. Hayvan Materyali: 18 adet orta laktasyondaki Saanen ırkı süt keçileri kullanılmıştır. Keçiler her bir grupta 6 olmak üzere 3 gruba ayrılarak 12 gün sürdürülen alıştırma döneminden sonra 3 hafta süre ile bireysel bölmelerde bireysel sağılıp beslenmişlerdir. Süt keçilerinin yem tüketimi, süt verimleri ve süt kompozisyonları esas dönemin 1. ve 3. haftasında belirlenmiştir. 4.2. Yem Materyali: Zeytin posası silajı 120 L lik bidonlara silolanmış formda Morava firması tarafından temin edilmiştir. Silolama öncesi ham zeytin posası 3.5 mm lik elekten geçirilerek bidonlara silolanmıştır. Zeytin posası silajı (ZPS) rasyona % 0 (kontrol), 10 ve 20 düzeyinde katılmıştır. Kontrol ve ZPS içeren rasyonlar da kullanılan yem hammaddelerinin besin değerleri Çizelge 4.1 de, rasyonların bileşimi ve besin değerleri ise Çizelge 4.2 de verilmiştir. Çizelge 4.1. Araştırmada kullanılan yem hammaddelerinin besin değerleri (% Kuru maddede). YEM Mısır silajı Yonca kuru otu Buğday samanı Zeytin P Silajı Mısır Arpa Soya küspesi Pamuk T. Küspesi Ham Kül 5.9 9.6 7.9 3.7 1.5 3.3 7.2 5.9 Ham Protein 7.8 15.4 2.5 8.0 8.5 11.2 47.6 27.3 Ham Yağ 2.6 1.7 1.2 9.9 3.4 1.7 1.1 6.2 NDF 56.3 54.2 69.4 70.7 9.5 21.5 11.6 55.9 ADF 33.7 47.6 55.9 59.0 4.8 9.2 8.1 40.9 NDIN 0.7 3.1 2.1 5.1 0.8 1.7 5.8 3.0 ADIN 0.43 2.0 1.1 4.1 0.3 0.5 0.9 2.0 ADL 4.2 10.0 11.6 24.0 0.6 2.1 0.8 11.8 Selüloz 22.6 6.6 13.6 11.7 4.7 12.3 3.5 15.0 Hemiselüloz 29.5 37.5 44.3 35.0 4.2 7.1 7.4 29.1 LOK 27.5 19.1 19.0 7.7 77.2 62.4 32.6 4.7 NDF=Nötral deterjanda çözünmeyen lif; ADF=Asit deterjanda çözünmeyen lif; ADL=Asit deterjanda çözünmeyen lignin; LOK=Lif olmayan karbonhidrat; ME=Metabolik enerji; NE L =Net enerji laktasyon; ZK=zeytin küspesi

17 Çizelge 4.2. Araştırma rasyonlarının bileşimi ve besin madde içerikleri * (kuru maddede) Yemler, % Kontrol %10 ZPS %20 ZPS Mısır silajı 25.0 25.0 25.0 Yonca kuru otu 30.0 30.0 30.0 Buğday samanı 15.0 15.0 15.0 Zeytin posası silajı 0.0 10.0 20.0 Arpa 20.4 11.4 2.4 Soya küspesi 1.00 3.00 5.00 Pamuk tohumu küspesi 7.00 4.00 1.00 Üre 0.14 0.16 0.19 Mermer Tozu 0.30 0.15 0.00 DCP 0.60 0.70 0.80 Tuz 0.40 0,40 0,40 Vit-Min karması 0.20 0.20 0.20 Su, g 860 430 - Besin maddesi* Kaba yem oranı 70.0 70.0 70.0 Kuru madde 51.1 51.1 51.1 Organik madde 91.7 91.7 91.6 Ham protein 12.0 12.0 12.0 NDIN, % TN 5.7 6.8 8.0 ADIN, % TN 3.1 4.1 5.1 Ham yağ 2.1 2.8 3.5 NDF 49.2 52.9 56.5 ADF 35.9 39.9 43.9 ADL 7.1 8.9 10.8 LOK 28.8 24.5 20.2 *NDF=Nötral deterjanda çözünmeyen lif; ADF=Asit deterjanda çözünmeyen lif; ADL=Asit deterjanda çözünmeyen lignin; LOK=Lif olmayan karbonhidrat; NE L =Net enerji laktasyon, Mcal/kg 4.3. AraĢtırma Sonuçları Araştırma sonucunda süt keçilerinin kuru madde tüketimleri, süt verimleri ve süt kompozisyonları arasında dönem interaksiyonu ortaya çıkmadığı için Çizelge 4.3 de 3 haftalık ortalama veriler verilmiştir. Rasyona %10 ZPS ilavesi ile yem tüketimi kontrol gurubuna kıyasla %7 daha düşük belirlenmiştir. Buna karşın rasyona ZPS ilavesi süt verimini etkilemiştir. Yüzde % 20 ZPS ilavesi ile sütte kül miktarı % 7.5 düşerken, süt yağı miktarı % 20 gibi çok yüksek bir oranda artmıştır.

18 Çizelge 3.3. Süt keçilerinin yem tüketimleri, süt verimleri ve süt kompozisyonları Kontrol %10 ZPS %20 ZPS SH P Kuru madde tüketimi, kg/gün 2.18a 2.04b 2.17ab 0.04 0.063 Süt verimi, kg/gün 1.06 1.09 1.03 0.08 0.838 %4 yağlı süt verimi 1.01 1.06 1.11 0.07 0.641 Süt kompozisyonu, % ph 6.4 6.45 6.46 0.03 0.219 Kuru madde 12.3 12.3 12.8 0.24 0.230 Kül 0.86a 0.83ab 0.80b 0.02 0.051 Yağ 3.7b 3.9b 4.5a 0.09 0.000 Protein 3.4 3.3 3.4 0.07 0.936 Laktoz 4.4 4.3 4.2 0.18 0.779 Çizelge 4.2 de görüldüğü gibi bu çalışmada rasyonların kaba yem oranları %70 gibi yüksek bir oranda tutulmuştur. % 20 ZPS tüketen keçiler rasyonda sadece %15 yoğun karması içermesine rağmen, rasyonda % 30 yoğun yem karması içeren kontrol grubuna benzer süt verimine sahip olmuşlar, buna karşın % 20 daha yüksek süt yağ içeriğine sahip olmuşlardır. Bu sonuç ZPS silajının süt keçilerinde süt yağını olumlu yönde etkileyeceğini göstermiştir. Bu nedenle süt keçilerinin rasyonlarına %15-20 düzeyinde elenmiş ZPS silajının ilavesinin keçilerden elde edilecek verimi artıracağı değerlendirilmiştir. 5. GENEL SONUÇ Zeytin küspesi ve zeytin posası silajının, koyun, keçi ve süt sığırı beslenmesinde kullanılabileceği görülmüştür. Bu ürünlerin, doğal ve sağlıklı yem niteliklerine sahip olması nedeniyle, bu ürünü tüketen hayvanlardan elde edilen hayvansal ürünlerin de daha sağlıklı ve kaliteli olacağı söylenebilir. Bu bakımdan, organik ve sürdürülebilir hayvancılık sistemlerine göre üretim yapan işletmeler için iyi bir alternatif yem hammaddesi olduğu söylenebilir. Ancak, kullanılacak zeytin posasının çekirdeklerinin elenmiş olması ve posa katılmış rasyonların bes,n madde içeriklerince dengelenmesi, zeytin posasının ruminantların beslenmesindeki başarıyı arttıracaktır.

19 ARAġTIRMACILAR Prof. Dr. Mürsel ÖZDOĞAN Yrd. Doç. Dr. Gürhan KELEġ Bu rapor 18 sayfadan oluşmuştur. Bu AR-GE sonuçları; Şenol Gıda A.Ş. ve ilgili araştırıcıların sorumluluğundadır. İlgililerin ortak izniyle kullanılabilir. 29.06.2015 Prof.Dr. Mürsel Özdoğan Bölüm BaĢkanı Yukarıdaki imzaların Protokol kapsamındaki araştırıcılara ait olduğu onaylanır. 29.06.2015 Prof.Dr. Kadir KIZILKAYA Dekan