KITAP TANITIMI: "AYLAK SlNlFlN TEORİSİ" (The Theoı'Y of The Leisure Class), Torstein Bunde VEBLEN* Yeliz SARI öz** On dokuzuncu yüzyılın sonlan ile yirminci yüzyılın başlannda kapitalizm; köklü bir değişim geçirmiş ve bu dönemde, merkezinde büyük şirketlerin olduğu, kurumsallaşmış bir birikim süreci gerçekleşmiştir. Büyük ölçüde güçlü sermaye sahiplerinden oluşan yeni bir idari sınıf, kapitalist sınıfa egemen olmuştur. "Aylak Sınıfın Teorisi" bu dönemde Torstein Bunde Veblen tarafından yazılmış ve ilk kez 1899 yılında basılmıştır. Veblen aylaklığı, zamanın üretici olmayan tüketimi olarak tanımlar. Zaman, üretici işin değersiz olduğu düşüncesi ile aylak bir hayatı karşılayabilecek maddi bir kanıt olarak, üretken olmayan biçimde kullanılır. Veblen'e göre bazı toplumlar, barışçıl (ilkel), barbar (yağmacı toplumlar) ve parasal olmak üzere üç evre geçirir. Aylak sınıfın henüz oluşmadığı, düşük bir gelişmişlik düzeyine sahip olan toplulukların gelenekleri ve kültürel özellikleri, bu sınıfın ilkel vahşilikten barbarlığa geçiş sürecinde yani daha açık bir ifad~yle barışsever yapıdan savaşçı yapıya geçişte ortaya çıktığını göstermektedir. Bu geçiş, yağmacılığın grup üyeleri için genel bir alışkanlık ve kabul gören ruhsal bir tavır haline gelmesi, insana ve diğer varlıklara dair algılayışın savaşla şekillenmesi ve savaşmanın değerli görülmesi ile gerçekleşmiştir. Kültürel evrimin bir sonucu olarak aylak sınıfın ortaya çıkışı mülkiyetin ortaya çıkışı ile çakışır. Aylak sınıfın ortaya çıkması için, topluluğun yağmacı bir topluluk olması ve sabit uygulamadan rutin bir iş programına.geçişte (topluluğun bir kısmı işlerden muaf tutulacağı için) geçinmenin kolay olması gerekmektedir. Aylak ve çalışan sınıfın birbirinden ayrılışı, barbarlığın ilk aşamalarında kadınerkek işlerinin farklılaşmasında kendini gösterir. İşletme (kullanım) ve ağır iş arasındaki ayırım, cinsiyet ayırımı ile örtüşmektedir. Cinsiyet ayırımı, sadece fıziğe ve adale gücüne değil, daha çok mizaç farklılığına dayanır ve bu farklılık 2005, İstanbul, Babil Yayınlan, Çevirenler: Cumhur Atay ve Zeynep Gültekin. " Arş. Gör., Gazi Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü.
1261.L-------------------------------------------------~Y._e!_~_S~a_r_ıô~z işbölümünde de ayınma neden olmuştur. Benzer biçimde mülkiyetin ilk örneği, kadının topluluğun güçlü erkeği tarafından sahiplenilmesidir. Yağmacılığın egemen olduğu toplumlarda rekabetin neden olduğu sonuçlardan biri baskıya dayalı evlilik, diğeri ise mülkiyet geleneği olmı;ştur. İlkel toplumlarda erkeğin yaptığı iş, grubun yaşamını devam ettirmesi açısından en az kadının yaptığı iş kadar önemlidir. Erkek, yiyecek ve diğer gerekli ihtiyaçlar, sağlayarak grup yaşamına katkıda bulunur. Erkek işinin üretkenlik içermesi, avcılığın ilkel bir endüstriyel varlık olarak adlandınlmasını sağlar. Endüstri geliştikçe erkeğin üstlendiği işler, endüstriyel olmayan (din, siyaset, eğitim vb.) alanlara kayar. Barbar toplumda üreticilik anlayışı farklıdır. Erkek kendini işçi olarak görmez ve kadından ayrı tutulmak ister. Erkeğin yaptığı iş, grubun sürekliliğini sağlar. Bu iş, üstün ve yararlıdır ayrıca kadının küçümsenen gayreti ile karşılaştınlmaz. 1 ı 1 J~ V eblen' e göre, aylak sınıf teorik olarak yağmacı kültürün başlangıcından itibaren var olsa da, yağmacı kültürden bir sonraki parasal evreye geçerken yeni bir anlam kazanır. Bu dönemden itibaren teoride olduğu kadar pratikte de bir aylak sınıf doğar. Yağmacı evrede, aylak ve emekçi sınıf arasındaki fark semboliktir. Bireyler kendilerine göre ağır işten uzak durmakla birlikte grubun beslenmesine katkıda bulunur. Ancak parasal safhada çalışkanlık öylesine ilerlemiştir ki topluluk artık yaşamını devam ettirmek için av veya başka bir etkinliğe bağımlı değildir. Bu andan itibaren aylak sınıf yaşamının karakteristik özelliği, her türlü işe yarar çalışmadan belirgin bir biçimde uzaklaşmasıdır. Bu evrede aylak sınıfın meşguliyetlerini; devlet, savaş, spor ve dini inançlar oluşturur. Emekten kaçış, sadece şerefli bir hareket sayılmakla kalmaz aynı zamanda terbiyenin gereği ve servetin geleneksel kanıtı haline gelir. Veblen, modern hayatta uygar insanın rahatlığı için harcanan emeği boş zaman olarak değerlendirir ve bunu başkası adına yapılan aylaklık (vicarious leisure) olarak tanımlar. Böylece görevi aylak sınıfın tanınmışlığını sağlamak olan yardımcı aylak sınıf ortaya çıkar. Bu sınıf yaşam tarzı bakımından aylak sınıftan ayrılır. Bu sınıfın aylaklığı kendine değil, efendisinin iyiliğine hizmet etmeye yöneliktir. Ona göre iyi örgütlenmiş her endüstriyel toplum, maddi güce ve bu gücü göstermenin araçlanna dayandığı için, iyi bir isim yapmak ve bunu sürdürmek, gösterişsel tüketime ve aylaklığa bağlıdır. Gösterişsel tüketim ve aylaklığın itibar amacıyla kullanılması, ikisinde de ortak olan israf unsurundan kaynaklanmaktadır. Bu, gösterişsel tüketirnde vakit ve çaba ziyanı, diğerinde ise madde israfı şeklindedir. Bunlann her ikisi de refah sahibi olmanın teşhir yöntemleridir ve her
_K_it_a~p _7_a_n~'~_,m_ı ~1-127 ikisi de geleneksel olarak kabul edilmiştir. Gösterişsel tüketimin hayat şemasının bir unsuru olduğu her toplumda bireyin ödeme yeteneğindeki bir artışın, bir gösterişsel tüketim çeşidi için yapılması olasıdır. Artan endüstriyel verimlilik ve yaşam için gerekli araçlann daha az ernekle elde edildiği durumda, toplumun çalışan üyeleri enerjilerini, daha rahat bir tempoya doğru gevşetmek yerine gösterişsel harcamalannı arttırmaya yönlendirir. Aylak sınıfa mensup olmanın yolu parayla doğrudan ilişkili mesleklerden geçer ve bu meslekler adaptasyon yoluyla maddi açıdan yağmacılık sınavını geçenleri üst sınıfa kabul ederler. Büyük ölçüde mülkiyet bağlantılı meslekler, ekonomiyle ilgili meslekler arasında en çok itibar görenlerdir. İkinci sırada ise bankacılık, hukuk gibi mülkiyet ve sermayedarlığa dayalı meslekler yer alır. Ticari uğraşlar, mülkiyet ve yararlılık içerdikleri sürece saygınlık kazanır. Aylak sınıfın varlığı, sosyal yapı üzerinde ve toplumu oluşturan bireyler üzerinde etkilidir. Aylak sınıfın bireyleri şekillendirmek adına yapacağı ilk şey, eski inançlann geri dönmesini sağlamak olacaktır. Aylak sınıf, muhafazakar sınıftır. Bu sınıf, endüstriyel toplumun tam anlamıyla bir parçası olmadığından, değişen endüstriyel tekniğin taleplerine uymak için dış dünya ile ilgili yaşam alışkanlıklanm ve teorik görüşlerini değiştirmek zorunda değildir. Sosyal evrimde aylak sınıfın misyonu, hareketi geciktirmek ve eski değerleri muhafaza etmektir. Zengin sınıfın bu tutucu tutumu saygıdeğerlik işareti olarak tanımlanmıştır. Aylak sınıfta, düşünce alışkanlıklannı değişen koşullara uyduracak etkin hiçbir ekonomik baskı olmadığından, sınıf eski yapının sürdürülmesi konusunda direnir. Fakir sınıfın endüstriyel etkinliğin değişen gereklerine kendi düşünce alışkanlıklannı uyarlamadaki başansızlığının nedeni ise; modem bakış açısına ve alışma fırsatının eksikliği ile birlikte ayarlamayı kolayca yapabilmek için gereken enerji fazlasına sahip olmamasıdır. Bu iki sınıfın egemen olduğu toplumlarda, bunlann gücü, popüler duyguyu önemsemeyen orta sınıfın olası tüm sapkın eğilimlerini bastınr ve tüm toplum üzerine kendi bağnaz tutumunu dayatır. Veblen'e göre, toplumun yapısı kurumlar (ekonqmik yapı) adı verilen şeylerden oluşan endüstriyel veya ekonomik mekanizmalar olarak görülebilir. Bu kurumlar,. içerisinde yaşadığı maddi çevre ve alışkanlıklar doğrultusunda toplumun yaşam sürecini devam ettirme yöntemleri olup, eski sürecin ürünleri olduklan ve eski koşullar üzerine inşa edildikleri için şimdiki gerekiere uyum sağlayamazlar. Bunlann yeniden uyarianmasını gerektiren güçler, özellikle modem endüstriyel toplumda ekonomik tabiattadır. Toplum çevre güçlerinden, yaşam amacıyla geçmişte öğrenilmiş ve kurumlarla bütünleşmiş yöntemlere göre yararlanır. Ancak nüfus arttıkça ve insaniann tabiat güçlerini yönlendirmedeki bilgi ve becerileri
12SI.L-------------------------------------------~Y.~ei=~~S=a~na~ z geliştikçe,. grur.m üyeleri arasındaki ve grubun bir bütün olarak hayatını devam ettirmedeki alışılmış yöntemleri artık önceki sonuçlann aynısını vermez. Kurumlar, ekonomik hayatın amaçlarına hizmet etmelerine göre parasal ve endüstriyel kurumlar olmak üzere iki sınıfa ayrılabilir. İlk grup iş ile ilgili diğeri ise endüstri ile ilgilidir. İkinci grup, yöneten sınıfı doğrudan ilgilendirmediği için kurum olarak pek kabul edilmez. Birinci grup için ekonomik şeylerde iş çıkarı önceliklidir. Aylak sınıfın ekonomik süreçle ilişkisi parasaldır. (üretim yerine kazanım, hizmet yerine sömürü). Kurumların gelişmesinde parasal çıkar ve parasal düşünce alışkanlığının etkisi, mülkiyet güvenliği, mukavelelerin uygulatılması, parasal işlemlerin kolaylığı, kazanılmış haklan oluşturan kararlar ve geleneklerde görülür. Bu açıdan parasal sınıflar kurumsal gelişmeyi yönlendirmede, toplumda sadece kabul edilmiş sosyal şemamn korunmasında değil, aynı zamana endüstriyel sürecin şekillendirilmesinde de etkilidir. V eblen uygun görülen düşünce alışkanlıklannın bir sonraki nesle korunmuş olarak aktanlması sürecinde, skolastik disiplinin toplum tarafından benimsendiğini ve toplumsal düzenle birleştirildiğini savunur. Bu bağlamda aylak sınıfın değerini şu üç unsura dayandınr : benimsenen skolastik düzen ve disiplinin hangi özelliklerinin bu sınıfın tercihine uygun olduğu, sınıfı hangi maddi erdemierin yönlendirebileceği ve eğitim düzeyinin nasıl bir ekonomik yansıması olduğudur. Aylak sınıfın ideallerinin etkisinin en belirgin olduğu alan eğitimdir. Ortaya çıkışı açısından eğitim, toplumun dinsel duygulanyla yakından ilişkilidir. Eğitim, büyük ölçüde bağlılık duyulan doğaüstü güçler için yapılan bir iş olarak değerlendirilebilir. Olaylar arasında nedensellik kurma anlamında bilim; Batı toplumlarında mekanik buluşlann yapılıp, bu buluşlann değerlendirildiği bir dönem olarak endüstriyel süreç kendisini gösterdikten sonra toplumların bir parçası olmuştur. Statüye dayalı kavramlardan ve antropomorfik (insanbiçimci) bakış açısından uzak kalındığı sürece bilim, insan yaşamına katkıda bulunmuştur. Skolastisizm ve Klasisizmin en iyi meyvesi olan yüksek öğrenim nasıl dini görevlerin ve aylak yaşamın bir yan ürünü ise, modem bilim de endüstriyel sürecin bir yan ürünüdür. Veblen Neo-Klasik iktisadın temel varsayımlarını, bilimsellikten uzak olduğu gerekçesi ile eleştirmiştir. Kendisinden sonraki iktisatçılara yol göstermiş olmasına ve iktisadın gelişimindeki katkılanna rağmen iktisat ders kitaplannda çok fazla yer almayan iktisatçılardan biridir ve eserlerinin çoğu Türkçe'ye çevrilmemiştir. Bu açıdan her yönüyle özgün ve renkli bir iktisat düşünürü olan Veblen'in bu yapıtının dilimize kazandın lması, alternatif iktisat yazını üzerine Türkçe' deki büyük bir boşluğun daldurulması adına önemli bir adımdır.
V AZARLARA DUYURU 1) Dergiye gönderilen yazılar, başka bir yerde yayımlanmaı;-ıış veya yayımlanmak üzere gönderilmiş olmamalıdır. Metinler bilgisayar ortamında bir disket ile beraber A4 kağıdının bir yüzüne çift aralıkla yazılmış üç kopya halinde teslim edilmelidir. Disket ile birlikte kullanılan yazılım programı, bilgisayar ismi ve dosya ismi gönderilmelidir. Teknik nedenlerden ötürü, daktilo ile yazılmış metinleri kabul edemiyoruz. Yayın kurulunca kabul edilmeyen yazılar iade edilmez. 2) Yazıyla birlikte, İngilizce başlık ve en çok 15 satırlık İngilizce bir özet teslim edilmelidir. 3) Tablo ve şekillere numara verilmeli, başlıklar tablo ve şekilleerin üzerinde yer almalı kaynaklar ise tablonun altına yazılmalıdır. Denklemlerin sıra numarası parantez içinde, sayfanın sağ tarafında gösterilmelidir. 4) Kaynaklara yapılan göndermeler dipnotlar yerine, metin içinde açılan ayraçlarla belirtilmelidir. Ayrıca içindeki bilgiler sırasıyla şöyle olmalıdır. Yazar(lar)ın soyadı, kaynağın yılı, sayfa numaralan. Örneğin:... tespit edilmiştir (Atkinson, 1983; 77-28).... Sayer (1998a: 43-72; 1986b: 666-695) belirtilmelidir. Metinde gönderme yapılan bütün kaynaklar, Kaynakça başlığı altında ayn bir sayfada, alfabetik sıraya göre gösterilmelidir. Kaynakça da uyulması gereken bıçim kurallanna aşağıdaki örnek verilmiştir. KiTAPLAR Förlster, S. (1991), The Art of Encouraging lnvention: A New Apporoach to Goverment Innoation and Economic Review, Califomia Press. MAKALELER Boumol, W. J. (1986), "Productivity Growth, Convergence and Welfare: What the Long Run Daha Show", American Economic Review, 76, 1072-82. I>ERLEMELER Hall, P. H. (1986) "The Theory and Pratice of Innovation Policy: An Overview", P. Hal (der), Technology, Innovation and Ekonomic Policy içinde, Oxford: Philip Alan, 1-34.
5) Belirtilen kurallara uymayan yazılar, gerekli düzeltmelerin yapılması için geri gönderilebilir. Yazınırt yayınlanması halinde derginin 3 kopyası yazara ücretsiz gönderilecektir. 1 6) Yazarların, makaleleri ile birlikte, yazışma adresi, telefon ve faks bilgilerini de içeren notu göndermeleri gereklidir. 7) Sosyal Bilimler alanına katkı sağlayacağı düşünülenler dışında, tercüme eserler kabul edilmemektedir. 8) Teknik kısıtlamalar nedeniyle, makalelerin en fazla 15-20 sayfa olması gerekmektedir.