SAĞLIK HİZMETLERİNDE İŞ KAZALARI VE ŞİDDETİN DEĞERLENDİRİLMESİ

DERLEME SAĞLIK HİZMETLERİNDE İŞ KAZALARI VE ŞİDDETİN DEĞERLENDİRİLMESİ Yrd. Doç. Dr. Nuray YEŞİLDAL AİBÜ, Düzce Tıp Fakültesi Halk Sağlığı AD, Düzce Gönderildiği Tarih: 21 Haziran 2005, Kabul Tarihi: 6 Temmuz 2005. ÖZET İş kazaları ve şiddetin bildirimi sağlık hizmeti sektöründe oldukça yetersizdir. Bu yazı konuya dikkati çekmek ve gündeme getirmek amacıyla bir derleme yazısı olarak hazırlanmıştır. Yapılan incelemede, Türkiye den yapılan iş kazası bildirimlerinin ILO tahminlerinin 1300 katı az olduğunu göstermektedir. Veriler kesici alet yaralanmalarının yetersiz rapor edildiğini göstermektedir, bir araştırmaya göre %60 kadarı rapor edilmemektedir Sağlık çalışanlarında daha çok Tip II şeklinde olmakla birlikte, her dört tip iş yerinde şiddet olayı bildirilmektedir. Hastanede çalışan sağlığı ve güvenliği birimi kurulmalıdır. İş kazası kayıt sistemi ve iş güvenliği ile ilgili yazılı bir politika oluşturulmalıdır. İş kazası raporları düzenli olarak gözden geçirilmelidir ve işyerinde korunma ile ilgili gerekli değişiklikler ve kurumsal düzenlemeler yapılmalıdır. Anahtar Kelimeler : Sağlık hizmetleri, sağlık çalışanı, iş kazası, işyerinde şiddet. Sorumlu Yazar (Corresponding Author): Nuray Yeşildal, AİBÜ, Düzce Tıp Fakültesi Halk Sağlığı ABD, Konuralp-81620, Düzce Tel: 0.380.5414107/2459 E-posta: nyesildal@dtip.edu.tr ABSTRACT ASSESSMENTS OF ACCIDENTS AT WORK AND WORKPLACE VIOLENCE IN HEALTH CARE The notifications of occupational injuries and wporkplace violence were highly insufficient in health care sector. This article had been prepared as an review article by aims of to emphasize the issue and to put into agenda. The occupational injury statistics reported from Turkey to ILO was found insufficient 1300 times than expected ILO estimations. Data have been showed insufficient reporting of sharp injuries, according to a study, 60%of them has been not reported. In health care workers, every four type of violence have been reported, although most of them type II. In hospitals, occupational health and safety unit must be established. Occupational injuries notification system and written policy about work safety must be prepared. Reports of workplace injuries must be examined regularly and needed modification for prevention and institutional regulations put into practice. Key Words: Health care, health care workers, occupational injury, workplace violence. 280

Sağlık hizmetleri ülkemizde iş kazaları açısından riskli bir sektördür. Türkiye de Sağlık Bakanlığı ve Devlet Planlama Teşkilatı 2002 yılı verilerine göre 295188 sağlık çalışanı bulunmaktadır (1). Üniversitelerde görevli sağlık çalışanları 1996 verilerine göre 38429 kişidir (2). İş kazası ILO tarafından planlanmamış ve beklenmeyen bir olay sonucunda sakatlanmaya ve zarara neden olan durumdur şeklinde tanımlanmaktadır (3). 506 sayılı Sosyal Sigortalar Kanununun 11 nci maddesinde iş kazası ve meslek hastalığının tanımı yapılmıştır. Sigortalının geçirdiği kazanın iş kazası sayılması, tutulduğu hastalığın meslek hastalığı olarak kabul edilmesi ancak durumlarının bu tanıma uyması ile mümkündür. Buna göre; Sigortalının işyerinde bulunduğu sırada, işveren tarafından yürütülmekte olan iş dolayısıyla, sigortalının işveren tarafından görev ile başka bir yere gönderilmesi nedeniyle asıl işini yapmaksızın geçen zamanlarda, emzikli sigortalı kadına çocuğuna süt vermek için ayrılan zamanlarda, sigortalıların, işverence sağlanan bir taşıtla işin yapıldığı yere toplu olarak götürülüp getirilmeleri sırasında, geçirdikleri kaza iş kazası sayılmaktadır (4). Uluslararası Çalışma Örgütü 1998 verilerine göre dünyada yaklaşık 2 milyar çalışan için 4 gün ve üzerinde iş gücü kaybına neden olan 10 milyon civarında kaza bildirimi yapılmıştır, aynı istatistikler 2001 yılı için 2,3 milyar çalışan ve 9 milyon kaza bildirilmiştir (5). ILO 2001 istatistiklerine göre 20 milyon çalışandan 7,7 milyonu (%38) hizmet sektöründe çalışmaktadır ve tüm sektörlerde 3 gün ve üzerinde iş gücü kaybına neden olan 2183 iş kazası bildirilmiştir (5). ILO nun 3 gün ve üzerinde iş gücü kaybına neden olan iş kazası için tahmin ettiği rakam ise 2,8 milyondur. Bu da Türkiye den yapılan bildirim ILO tahminlerinin 1300 katı az olduğunu göstermektedir (6). Türkiye de, SSK 2003 istatistiklerine göre yaşam bilimleri ve sağlıkla ilgili profesyonel meslek mensuplarında 12 kadın, 18 erkek toplam 30 kişi iş kazasına uğramıştır. Toplam iş kazası sayısı 76.668 olup bu hız 10 binde 3,9dur (7). İşyerinde şiddet iş kazaları içinde değerlendirilmekte olup son yıllarda artış göstermiştir. Giderek artış göstermesi ile şiddet, küresel bir halk sağlığı sorunu olmuştur. Şiddet tanım olarak Dünya Sağlık Örgütü ne göre Kişinin kendisine yada başka birisine, bir gruba ya da topluma karşı fiziksel gücünü istemli olarak 281

kullanması ya da tehdit etmesi ve bunun sonucunda yaralanma, ölüm, psikolojik zarar görme, gelişiminin olumsuz etkilenmesi ya da tükenme durumunun ortaya çıkabilmesidir (8). ABD İş Sağlığı kaynaklarına göre şiddet, görev sırasında kişilere yöneltilmiş fizik saldırı ya da saldırı tehdidi olarak tanımlanmaktadır (9, 10). İş yerinde şiddet genel olarak çalışanların üretimini ya da güvenliğini negatif etkileyen iş ya da iş çevresi ile ilgili bir sorun olarak tanımlanmaktadır (11). Avrupa Komisyonu tarafından işyerinde şiddet işle ilgili durumlarda ya da ev ile iş arasında açık ya da dolaylı olarak güvenlik ve sağlığı olumsuz etkileyen, çalışanın suistimalini, tehdit edilmesini ya da saldırıyı içeren kazalar olarak tanımlanmaktadır (12). Sağlık personeli şiddetin giderilmesi ile direkt ilgilenen bir meslek grubudur. Şiddete uğrayan tüm kurbanlar ilk önce sağlık çalışanı ile iletişim kurmaktadır aynı zaman sağlık çalışanı işyerinde şiddet açısından kurban olarak da karşımıza çıkmaktadır. Sağlık çalışanlarında şiddete uğrama riski diğer hizmet sektörü meslek gruplarına göre 16 kat fazladır (13). Finlandiya da yapılan bir araştırmaya göre psikiyatri hemşireleri, hapishane gardiyanları ve polis memurlarının ardından şiddete maruz kalma sıralamasında 3. sırayı (500/1000 maruz kişi), doktorlar 4. sırayı (234/1000 maruz kişi), hemşireler 5. sırayı (229/1000 maruz kişi) almışlardır (14). Sağlık çalışanları içinde en fazla şiddete maruz kalanlar acil servis çalışanlarıdır ve risk faktörlerinin başında madde bağımlılığı ya da psikiyatrik hastalığı olan hastalar gelmektedir (15). Sağlık hizmetlerinde iş kazaları ölümlü kazalar, büyük (major) kazalar ve en az üç gün iş kaybına neden olan kazalar olmak üzere üç grupta incelenmektedir. İngiltere iş kazası istatistiklerine göre sağlık ve sosyal hizmet sektöründe iş kazası oluş sıklığında İngiltere de sağlık sektöründe ölümlü olmayan yaralanmaların rapor edilme boyutu 2000/2001 yılında %51 iken 2001/2002 yılında %46 ya düşüş göstermiştir (16). Kaza sayıları ve hızları incelendiğinde, 2002/2003 yıllarında İngiltere de major yaralanmaların %49 u hemşireler, hastabakıcılar ve yardımcı hemşirelerde olup bu üç grup 3 günün üzerinde iş kaybı olan yaralanmaların %55 inde rol almaktadır. Major yaralanma hızı temizlik görevlileri, yemek dağıtan 282

personel, kapı görevlileri ve ambulans personelinde oldukça yüksektir. En az üç gün iş kaybına neden olan yaralanma hızı ambulans personeli, temizlik görevlileri ve kapı görevlilerinde yüksektir. İngiltere de kaza çeşitleri ve meslekler 2002/2003 yılında değerlendirildiğinde, hemşireler, hastabakıcılar ve yardımcı hemşirelerdeki büyük ölçekli yaralanmalar kayma/takılma ve saldırı/şiddeti içermektedir. Major yaralanmaların en yaygın formu olan kayma/takılma hemşirelerin %56 sında, hastabakıcıların %45 inde ve yardımcı hemşirelerin %44 ünde bildirilmiştir. Büyük ölçekli yaralanmaların bir başka yaygın formu olan saldırı/şiddet hemşirelerin %16 sında, hastabakıcıların %22 sinde ve yardımcı hemşirelerin %23 ünde bildirilmiştir. En az üç gün iş kaybına neden olan yaralanmaların en sık görülen tipi alet kullanırken yaralanma hemşirelerin %51 inde, hastabakıcıların %51 inde ve yardımcı hemşirelerin %51 inde bildirilmiştir. En az üç gün iş kaybına neden olan yaralanmaların en sık görülen başka bir tipi olan saldırı/şiddet hemşirelerin %20sinde, hastabakıcıların %22 sinde ve yardımcı hemşirelerin %20 sinde bildirilmiştir (16). Kesici alet yaralanmaları: CDC (Center of Disease Control) nin tahminlerinde göre hastane çalışanlarında her yıl 385bin enjektör yaralanması ve günde ortalama 1000 kesici alet yaralanması olmaktadır (17). Bir hastanede 100yatak/yıl için ortalama 30 enjektör ve diğer kesici alet yaralanması olmaktadır (18). Kan ve vücut sıvılarına maruziyet olan bu yaralanmalara en fazla hemşireler (%44), hekimler (%28) ve teknisyenler (%15) maruz kalmaktadır. Perkutan yaralanmaların %32 si tek kullanımlık enjektörlerle, %19 u sütur iğneleriyle ve %12 si kanatlı çelik iğnelerle olmaktadır (17). Veriler ayrıca kesici alet yaralanmalarının yetersiz rapor edildiğini göstermektedir. Yapılan bir araştırmaya göre bu kazaların %60 kadarı rapor edilmemektedir (18). Sadece tıbbi personel değil temizlik işçileri ve çamaşırhane personeli de risk altındadır. En önemli risk kanla bulaşan hastalıklardır. Yaralanma sonucu 20 kadar kan yoluyla bulaşan patojene maruziyet olabilmektedir (19). Tablo 1 de sağlık çalışanlarında kesici alet yaralanmaları ve diğer yaralanmalarla ilgili yapılan çalışmalardan örnekler yer almaktadır (20-31). 283

Tablo 1. Sağlık çalışanlarında kesici aletlerle ve diğer yaralanmalarla ilgili yapılan çalışmalardan örnekler Araştırmacılar Yıl-Yer Araştırma grubu Khuri-Bulos NA, 1997- Sürveyans Toukan A, Ürdün kayıtları; Mahafzah A, AI 248 enjektör Adham M, Faori ve kesici alet I, Abu Khader I yaralanması et al. 20 Shiao J S.-C., McLaws M-L, Huang K-Y, Ko W-C, Guo Y L 21 Memish ZA, Almuneef M, Dillon J 22 284 1999- Taiwan 2002- Saudi Arabistan 8645 sağlık çalışanı Sürveyans kayıtları; 364 enjektör ve kesici alet yaralanması Araştırma tipi 3 yıllık sürveyans Survey 4 yıllık sürveyans Sonuçlar Grubun %34,6sını hemşireler, %19 unu işçiler, %15,7sini internler oluşturuyordu. Kazaların %22,6sı kan alma sırasında, %11,3 ü iv kateterin yeri değiştirilirken ve %8,5 i medikasyon sırasında, %11 i enjektör kapağı kapatılırken, %10.5 i enjektör atılımı sırasında, %12,5 i çöp toplanırken ve %5 i ihmal edilmiş enjektör nedeni ile olmuştur. Kesici aletle yaralananların %87,3 ü rapor edilmişti. Yaralanmaların %81,8 inde iş kategorisi rapor edilmemişti. Tıbbi personelde rapor etmeme hızı en yüksekti (%85.2). Temizlik personeli kaza sıralamasında 3. sırayı almıştır. Yaralanma nedeni en sık aletlerin uygunsuz atılmasıdır. Güvenli olmayan uygulamalara bağlı yaralanmalar neden sıralamasında 3. sırayı almıştır.

Araştırmacılar Yıl-Yer Araştırma grubu Talaat M, 2003-1485 sağlık Kandeel A, El- Mısır çalışanı Shoubary W, Bodenschatz C, Khairy I, Oun S et al. 23 Araştırma tipi Kesitsel TSK Koruyucu Hekimlik Bülteni, 2005: 4 (5) Sonuçlar Son üç ay içinde %35,6 sı en az bir kez enjektörle yaralanmıştı. Yıllık tahmini sayı çalışan başına yıllık 4,9 enjektör yaralanması. Üç doz HBV aşılı hızı %15,8. Fisman DN, Harris AD, Sorock GS, Mittleman MA 24 Tarantola A, Golliot F, Astagneau P, Fleury L, Brücker G, Bouvet E et al. 25 2003- ABD 2003- Fransa 139 kesici aletle yaralanmış sağlık çalışanı Sürveyans kayıtları; 7649 kan ve vücut sıvıları ile maruziyet olan kaza Vakakontrol (kendisi) 4 yıllık sürveyans %17 sinde bilinen HCV yada HIV pozitif kişilerin kanına maruziyet, %27 sinde şüpheli HCV yada HIV pozitif kişilerin kanına maruziyet 1995 ve 1998 arasında hemşirelerde kan ve vücut sıvılarıyla temas olan yaralanma hızı 100 hemşire için 10,8 den 7,7 ye inmiştir (P <.001), enjektör yaralanması hızı 1995 de 100 hemşire için 8,9 iken 1998 de 6,3 e inmiştir (P <.001). 285

Araştırmacılar Yıl-Yer Araştırma grubu Trape - 2004- Sürveyans Cardoso M, and ABD kayıtları; 870 Schenck P 26 kan ve vücut sıvıları ile maruziyet olan kaza Kermode M, Jolley D, Langkham B, Thomas MS, and Crofts N 27 2005- Hindistan 7 sağlık biriminde çalışan 266 sağlık çalışanı Araştırma Sonuçlar tipi Sürveyans Öğrenciler için insidans hızı %7,9 dan (2000-2001), %2,6 (2001-2002)ya inmiş ve hemşireler için %9,2 den (1997-1998), %2,7ye (2001-2002) inmiştir. Kesitsel Son bir yılda grubun %63 ü en az bir perkütan yaralanma geçirmiş, grubun %73 ü iş yaşamları boyunca en az bir kez perkütan yaralanma geçirdiklerini bildirmişler. 286

Araştırmacılar Yıl-Yer Araştırma grubu Sencan I, Sahin 2004-278 sağlık I, Yildirim M and Düzce, çalışanı Yesildal N 28 Türkiye Azap A, Ergönül Ö, Memikoğlu KO, Yeşilkaya A, Altunsoy A, Bozkurt GY et al. 29 2005- Ankara, Türkiye 988 sağlık çalışanı Araştırma tipi Kesitsel Kesitsel TSK Koruyucu Hekimlik Bülteni, 2005: 4 (5) Sonuçlar Grubun %54,6 sı potansiyel enfeksiyöz maruziyet bildirmiştir. Kesici alet yaralanmaları hemşirelerin %57 sinde ve mukoz membrana sıçramalar hekimlerin %36 sında bildirilmiştir. Ameliyathane kazaların en sık olduğu yerdir (%56). Sağlık çalışanlarının %51 inde ellerinde sıyrık bulunmuştur. Grubun %16 sının ellerinde sıyrık bulunduğundan haberi yoktur. Grubun %64 ü iş yaşamlarında en az bir kez kan ve vücut sıvılarına maruz kalmıştı (0.85 maruziyet kişi/yıl). Kesici alet yaralanmalarının en sık nedeni %45 ile enjektör kapağının kapatılması idi. Yaralanan personelin %28 i kişisel koruyucu kullanmıyordu ve %67 si yaralanma sonrası tıbbi bakım aramamıştır. Li J, Wolf L and Evanoff B 30 2004- ABD 61 yardımcı personel Müdahale Hastaların bedensel güç yerine mekanik aletle kaldırılması konusunda 6 aylık müdahaleden sonra kas-iskelet yaralanmaları için RR 0,37 ye inmiştir. 287

Araştırmacılar Yıl-Yer Araştırma grubu Chhokara R, 2003- Maliyetle ilgili Engsta C, Kanada kayıtlar Millera A, Robinsona D, Tatea RB, Yassia A 31 Araştırma tipi Müdahale Sonuçlar Hastaları yataktan kaldırırken manuel yöntem yerine tavana bağlı kaldırıcı ile otomatik olarak kaldırma müdahalesi öncesi 3 yıl ve müdahale sonrası 3 yıl süreyle yaralanma trendlerinde kaybedilen gün sayısında, ödenen tazminat miktarında azalma olmuş ve yaralanma ile ilgili direkt maliyetler düşmüştür. 288

Enfekte hasta ile karşılaşıldığında, hepatit B bulaşma riski 3 çalışanda 1, hepatit C bulaşma riski 30 çalışanda 1 ve HIV bulaşma riski 300 çalışanda 1dir (18). Hepatit C ve HIV için aşı yoktur ancak Hepatit B ye karşı çalışan maruziyetten hemen sonra Hepatit B aşısı ve IG i yaptırmalıdır. En geç 7 gün içinde bu işlemi yaptırmasının yararı kesin değildir (32). İş yerinde kesici alet yaralanması riskini azaltma için temel politikalar: Personelin aşılanması, enjektör kapaklarının kapatılmaması gibi güvenli çalışma uygulamalarının kabul ettirilmesi, eldiven giyilmesi, kesici uçların amaca uygun kesici uç kabına atılmasıdır (18). Kesici alet yaralanmalarından korunmada öncelikler: -Kanla virus bulaşımı için yüksek risk taşıyan yaralanmalarla ilgili öncelikleri saptamak (damar yolunun zarar görmesini önlemek) -Özel bir aletle yaralanma sıklığı ile ilgili öncelikleri saptamak (hipodermik ya da sutur iğneleri ile yaralanmalar gibi) -Daha sık yaralanma olmasına katkıda bulunan özel bir problemi saptamak (kesici alet kullanımı ya da yok edilme şekli gibi), -Kurumda halen var olan verilerin kullanımı, koruyucu stratejiler listesi ve kazaların nasıl olduğunun araştırılarak profilinin hazırlanması. Aşağıdaki sorular da sorunun çözümünde olumlu bulunmuştur: -Hangi meslek grubu daha sık kesici aletle yaralamaktadır? -Kesici alet yaralanmaları nerede daha sık olmaktadır? -Hangi aletler daha çok kesici alet yaralanmalarına neden olmaktadır? - Hangi durumlar ya da işlemler kesici alet yaralanmalarına katkıda bulunmaktadır? -Hangi kesici alet yaralanmalarında kanla bulaşan virus geçişi riski fazladır? -Kurum sağlık personeli tarafından gereksiz enjektör kullanımını sınırlamak konusunda adım atmış mı? Evet, ise neler yapılmış? -Hangi aletler için kesici alet yaralanmalarından korunma özellikleri tanımlanmış? -Kesici alet yaralanmalarını önlemek için önerilen iş uygulama listesi var mı? 289

-Kesici aletlerin güvenli kullanım tekniklerini yaygınlaştırmak için eğitim verilmiş mi? Hangi iletişim yöntemleri kullanılmış? -Kesici uç kaplarının uygun yere konulması konusunda bir politika / işlem var mı? -Kesici uç kaplarınının değiştirilmesinden ve yok edilmesinden kim sorumludur? (17). İş yerinde şiddetin değerlendirilmesi: İşyerinde şiddetin alt tipleri aşağıda tanımlanmıştır: Fizik şiddet: Diğer bir kişiye ya da bir gruba karşı fiziksel, psikolojik ya da cinsel zarar vermeyle sonuçlanabilen fiziksel güç kullanımı olarak tanımlanmaktadır. Diğer insanları tekmeleme, tokat atma, itme, ısırma, çimdik atma gibi eylemleri içerir. Saldırı (assault/attack): Bir diğer insana fiziksel olarak zarar veren cinsel saldırıyı da (tecavüz vb.) içeren istemli davranıştır (14). Psikolojik şiddet (Emosyonel şiddet): Fizik, mental, ruhsal, moral ya da sosyal gelişimi olumsuz etkileyen diğer bir kişiye ya da gruba karşı fizik güç kullanarak ya da tehdit ederek istemli güç kullanımıdır. Sözle suistimal, zorbalık, taciz ve tehditleri içerir (14). Suistimal (abuse): Birisine gururunu kırıcı, küçük düşürücü, kişisel değerini dikkate almadan ya da saygısızca davranmak. Zorbalık (bullying/mobbing): Birisine ya da çalışanlarına karşı kin güden, gaddar, kötü niyetli, küçük düşürücü ya da yıkıcı olarak sürekli ya da tekrarlayan davranış. Taciz (harrasment): Yaş, özürlülük, HIV durumu, evle ilgili durumlar, cinsiyet, cinsel tercih, cinsiyet ayrımcılığı, ırk, renk, dil, din, politik, sendika, diğer düşünce ya da inanç, ulusal ve sosyal orjin, azınlık olma durumu, özellikleri doğumu ya da diğer durumlarla ilgili kadın ya da erkeğin iş yerinde saygınlığını etkileyen karşılığı olmayan ya da istenmeyen davranış. Cinsel taciz (sexual harrasment): Bir kişiyi tehdit eden, küçük düşüren ya da utandıran istenmeyen, 290

karşılığı olmayan yada hoşlanılmayan sürekli saldırıda bulunulan cinsel doğalı herhangi bir davranış. Irksal taciz (racial harrasment): Irk, renk, dil, ulusal orjin, din ya da azınlık olma durumu ile ilgili bir eksikliğe dayanarak kadın ya da erkeğin iş yerinde saygınlığını etkileyen istenmeyen şekilde ya da karşılık görmeden tehdit etme. Tehdit (threat): Fiziksel, psikoloik ya da cinsel zarar görme korkusuyla ya da hedef birey ya da grubun diğer yönlerden negatif etkilenmesiyle sonuçlanabilen fizik yada psikolojik olarak sözel saldırıda bulunma (14). İşyerinde şiddet 4 tipte incelenmektedir: Tip I : Suça niyet ederek şiddete başvurma (kriminal şiddet). Tip II: Müşteri/tüketicinin çalışana karşı uyguladığı şiddet. Tip III: Çalışanın çalışana karşı uyguladığı şiddet. Tip IV: Kişilerarası ilişki ile ilgili şiddet. Ev içi şiddetin işyerine yansımasıdır (34). Sağlık çalışanlarında daha çok Tip II şeklinde olmakla birlikte, her dört tip iş yerinde şiddet olayı bildirilmektedir. Sağlık çalışanlarında yapılan şiddet araştırmalarından örnekler Tablo 2 de yer almaktadır (15, 35-44). İş yerinde şiddet değerlendirilirken aşağıdaki sorulara yanıt aranması gerekmektedir: Son iki yıl için kaç kez şiddet olayı yaşandı? Şiddetin tipi nedir? Olay yeri neresidir? Olay ne zaman (saat) meydana geldi? Kaza anında şiddeti yaşayan kişi ne yapıyordu? Yüksek riskli çalışanların bulunduğu yerlerde özel görevler ve çevresel koşullar var mı? Tanımlanabilir hızlandırıcı olaylar var mı? Kim tarafından şiddet uygulanmış (cinsiyeti, yaşı, işi)? Saldırı aleti kullanıldı mı? Saldırganla kurbanın işyerindeki ilişkisi nedir? Saldırganlar arasında benzerlikler var mı? Rapor tutulmuş mu? Polise bildirilmiş mi? Rapor edilmeyen olaylar var mı, neler? Şiddet içeren kazalarda ölüm riskini etkileyen faktörler nelerdir? İşyerinde herhangi bir güvenlik tedbiri alınmış mı? Kurbanın eylemleri nelerdir ve bunlar saldırının sonucunu etkilemiş mi? En etkili koruyucu stratejiler nelerdir? (9, 33). 291

Tablo 2. Sağlık çalışanlarında şiddetle ilgili yapılan çalışmalardan örnekler Araştırmacılar Yılı-Yeri Araştırma grubu Ölmezoğlu Z.B, 1999-112 acil Vatansever K, İzmir, sağlık Ergör A. 35 Türkiye hizmeti çalışanı Fernandes CMB,Bouthillette F, Raboud JM, Bullock L, Moore CF, Christenson JM et al. 15 292 1999- Kanada Early MR and 2002- Williams A 36 ABD Salim M. Adib SM, Al-Shatti AK, Kamal S, El- 2002- Kuveyt 106 acil servis çalışanı 195 acil servis hemşiresi 5876 hemşire Araştırma Sonuçlar tipi Kesitsel Çalışmada fiziksel saldırıya maruz kalma %16,8, sözlü tacize maruz kalma %67.6 ve sözlü tehdide maruz kalma %48,6 dır. Son bir yıl içinde şiddet endişesi taşıyan ise %81 dir. Kesitsel Grubun %68 i çalışma yaşamında şiddetle karşılaşmıştır, %60 ı ciddi artış gösterdiğini ifade etmiştir. Grubun %76 sı sözel şiddete, %86 sı fiziksel tehdite ya da saldırıya şahit olmuştur. 1996 da grubun %57 si fiziksel saldırıya maruz kalmıştır. Şiddeti yaşama sonrası grubun %74 ünün iş doyumu azalmıştır. Kesitsel Katılımcıların %60 ı hasta tarafından şiddete uğramıştır. Kesitsel Son 6 ay içinde grubun %48 i sözel şiddet ve %7 si fiziksel şiddet yaşamıştı. Fizik şiddete uğrayanların %63 ü fiziksel yaralanma bildirmedi.

Araştırmacılar Yılı-Yeri Araştırma grubu Gerges N, Al- Raqem M 37 Findorff MJ, 2005-1751 sağlık McGovern PM, ABD çalışanı Wall M, Gerberich SG, Alexander B 38 Hesketh KL, Duncan SM, Estabrooks CA, Reimer MA, Giovannetti P, Hyndman K et al. 39 2003- Kanada 6526 Alberta da, 2648 British Columbia da çalışan hemşire Araştırma tipi Sonuçlar Saldırganların %51 i hastalardı. Kesitsel Fiziksel şiddet %7,2, fiziksel olmayan şiddet %30,6 dır. Yardımcı hizmetlerde OR 2,5, (%95 GA 1,1-6,1) Memurlarda OR 0.1,). Şiddet riski hastayla ilişki arttıkça artmaktadır (hastayla ilişkisi orta olanlarda fiziksel şiddet OR 5,9, fazla olanlarda OR 7,8, (%95 GA 2,9-20,8)). Görevlere ve demografik özelliklere göre standardize edildiğinde, Kesitsel Fiziksel şiddetin kaynağı, acil serviste %95,6, psikiyatri servisinde %100 hastalardır. Yoğun bakım biriminde emosyonel suistimalin %56,7 sinden, sözel cinsel tacizin %53,6 sından hastane çalışanlarının sorumlu olduğu bildirilmiştir. 293

Araştırmacılar Yılı-Yeri Araştırma grubu Gerberich SG, 2003-6300 Church TR, ABD hemşire McGovern PM, Hansen HE, Nachreiner NM, Geisser MS et al. 40 Alçelik A, Deniz F, Yeşildal N, Mayda AS, Şerifi BA 41 Çalışkan M, Öcal E, Yesildal N, Mayda AS, Şerifi BA 42 Ayrancı Ü. The Journal of Emergency 294 2003- Düzce, Türkiye 2004- Düzce, Türkiye 2005- Eskişehir, Türkiye Araştırma Sonuçlar tipi Kesitsel Fiziksel ve fiziksel olmayan şiddet hızı 13,2 100kişi/yıl. Saldırı hızı 38,8 100kişi/yıl. Şiddet hızı; Erkeklerde 19,4 kadınlarda 12,9. Saldırgan fizik şiddette %97 ve fiziksel olmayan şiddette %67 hasta idi. 79 hemşire Kesitsel Grubun %60,3 ü şiddete maruz kalmıştır. Sözel şiddete maruz kalma %55,8, fiziksel şiddete maruz kalma %1,4 dür. 76 araştırma görevlisi 195 acil servis çalışanı Kesitsel Kesitsel Araştırma grubunun %58,3 ü şiddete maruz kaldığını bunların %65,7 sinin sözel şiddet olduğu, %53,1 nde şiddete maruziyetin en sık acilde olduğu %53,3 ile en sık hasta yakınları tarafından uygulandığı, %2,9 unun fiziksel şiddete uğradığı saptanmıştır. Grupta şiddet hızı %72.3. Verbal emosyonel şiddet %69,5. Özel tehdit %53,2, fizik şiddet hızı %8,5 idi.

Araştırmacılar Yılı-Yeri Araştırma grubu Medicine, Vol. 28, No. 3, pp. 361 365, 2005 43 Kowalenko T, Walters BL, Khare RK,Compton S 44 2005- ABD 171 acil servis hekimi Araştırma tipi Kesitsel TSK Koruyucu Hekimlik Bülteni, 2005: 4 (5) Sonuçlar Şiddeti yaşayanların %82,1 i 30-39 yaş grubundadır. Hemşirelerin %80,8 i ve hekimlerin %78 i şiddetle karşılaştığını bildirmiştir. Saldırganın %89 u hasta yakınıdır. Grubun %75 i sözel şiddete, %28 i fiziksel şiddete maruz kalmıştı, %44 ü geçmişe göre işyerinde kendini daha az güvenli hissediyordu. 295

Hastanede şiddet için en sık rapor edilen risk faktörleri: İlaç, alkol ya da şiddet öyküsü olan psikiyatrik hastalık tanısı almış personelle çalışma, yemek ve ziyaret saatlerinde sayıca yetersiz personelin olduğu zamanlar, hastaların taşınması, muayene ya da tetkik için uzun süre bekleme, aşırı kalabalık, konforsuz bekleme odaları, tek başına çalışma, çevresel düzenin yetersiz olması (yetersiz aydınlatma vb.), güvenliğin yetersiz olması, değişken karakterli hastaların bakımı için personelin eğitilmemiş olması, ilaç ve alkol bağımlılığı, ateşli silah kullanma hakkı, halkın hastanede sınırsız dolaşması, aydınlatılması iyi olmayan koridor, oda, park yerleri ve diğer yerlerdir (10). Kurum yönetimini değerlendirme soruları: Hastaların yanı sıra çalışanların fizik ve emosyonel sağlığı ve güvenliği için örgütsel bir yapılanma var mı? Kurumunuzda yazılı işyerinde şiddetten korunma programı var mı? Bu korunma programındaki işlemlerden sorumlu görevliler belirlenmiş mi? İş yerinde kaza ve yaralanmaları izleme ve bildirme programı var mı? Çalışanlar bu konuda bilgilendirilmiş mi? (9). Çözüm için öneriler: -Yöneticilerin sorumluluğu ve çalışanların yönetime katılması: Yapılan bir araştırmada, denetçi personel desteği ile hem fiziksel (OR 0,7, %95GA 0,6-0,95), hem de fiziksel olmayan şiddette (OR 0,5, %95GA 0,4-0,6) azalma sağlandığı bildirilmiştir (38). Yazılı bir iş güvenliği politikası geliştirilmelidir ve çalışanlar haber edilmeli ve oluşturulmasına katılımda bulunmalıdır. -İş yeri analizi: Yürüyerek yapılacak surveyde şiddet için riskli bölümler/yerler belirlenmelidir. -Tehlike kontrolü ve korunma: İşyerinin tehlike haritası çıkarılmalıdır. Hastane girişine metal detektörü sistemi konabilir. Acil serviste çift yönlü telefon kullanılabilir. -Sağlık ve güvenlik eğitimi: Güvenlik görevlilerinin insana davranışı ve saldırganlık konusunda eğitilmeleri gerekir. -Kayıt tutma ve program değerlendirmedir (9). Hastanelerde işçi sağlığı iş güvenliği birimi kurulmalıdır. Bu birim iş kazası kayıt sistemini oluşturmalıdır. Tüm Türkiye 296

çapında kullanılacak formlar Sağlık Bakanlığı tarafından hazırlanmalıdır. İş kazası raporları düzenli olarak gözden geçirilmelidir ve buna göre iş yerinde şiddetten korunma ile ilgili gerekli işlemler ve kurumsal düzenlemeler yapılmalıdır. Ayrıca şiddetin çözümü için ilgili kamu kurumları, meslek örgütleri ve sendikanın işbirliği ile sektörler arası işbirliği yapılmalıdır. İş Kazalarının Ölçümlenmesi ve İstatistiksel Analizi: İş kazası kayıtlarında olayın meydana geldiği saat, olay yeri, kim tarafından yapıldığı, kazanın tipi, adli rapor tutulmuş mu belirtilmelidir. İş kazalarının ölçümlenmesinin hesaplanması: Bir toplum kesiminde meydana gelen kazalar hakkında yeterli bilgi sahibi olabilmek ve gerekli karşılaştırmaları yapabilmek amacıyla başlıca iki niteliğin tanımına gereksinim duyulmuştur. Bunlar; 1. Kaza Sıklık Oranı:Belli bir zaman aralığı içinde meydana gelen bir günden fazla işten kalmaya neden olan kazaların sayısı olarak tanımlanır. Kaza Sıklığı=Kaza sayısı x 1.000.000 / Toplam işçi sayısı x Toplam yıllık çalışma saati F=n x 1.000.000/Iort X (300 x 8) n=seçilen zaman aralığında (ay ve yıl) meydana gelen ve bir günden fazla istirahatı gerektiren iş kazalarının sayısı Iort=Seçilen zaman aralığında (ay ve yıl) toplam işçi sayısını gösterir. (300 x 8) = Seçilen zaman aralığında (ay ve yıl) tüm işçilerin çalıştıkları saatlerin toplamını gösterir (45). 2.Kaza Şiddeti (Ağırlık hızı): İş kazalarının ağırlığı genel olarak olay sonunda alınması gereken istirahat ve tedavi süresi ile ölçülür. Kaza nedeniyle kaybolan iş günü işçinin kaza sonrası hekime çıktığı günden başlayarak tekrar işe döndüğü güne kadar geçen süredir. İşçinin ölümü ya da sürekli iş göremez duruma gelmesi halinde kayıp iş günü 7500 kabul edilir. Kaza şiddeti=kaybedilen çalışma günü x 1.000.000/ toplam işçi sayısı x toplam yıllık çalışma saati V=K x 1.000.000/ Iort. x (300 x 8) K=Belirli bir zaman aralığında meydana gelen kazalar sonucu tedavi ve istirahatle geçen sürelerin gün olarak değerini (kayıp iş günü) Iort.= Belirli zaman aralığındaki işçi sayısı 297

(300 x 8)= İşte aynı zaman süresinde çalışılan saatler toplamını gösterir (45). 3.İş Kazası Sıklık Hızı: İşyerinde iş kazalarının oluş hızı hakkında bilgi verir. Bir iş yerinde çalışılan bir milyon iş saatine karşılık kaç kaza olduğunu gösteren bir ölçüttür. İş kazası sıklık hızı=belli bir süre içinde iş görmezlik yapan kaza sayısı x 1000.000 / bu süre içinde işyerine ait toplam kişixiş saati (46). 4.Kişi Başı Ortalama İş Günü Kaybı: (Bir yıl içinde) İşçinin işe gelmediği gün sayısı / toplam işçi sayısı (46). KAYNAKLAR 1. Ekonomik ve Sosyal Göstergeler 1950-2003, DPT, (http://ekutup.dpt.gov.tr/ 15.6.2005 de ulaşıldı). 2. 8. Beş yıllık kalkınma planı, Sağlık Hizmetlerinde Etkinlik Özel İhtisas Komisyon Raporu, Ankara 2001: 150 (http://ekutup.dpt.gov.tr/ 15.6.2005 de ulaşıldı). 3. Statistics of occupational injuries Sixteenth International Conference of Labour Statisticians, ILO, Geneva, 6-15 October 1998. p.10. (http://www.ilo.org/public/english/b ureau/stat/download/16thicls/repo rt3.pdf 15.6.2005 de ulaşıldı) 4. Saraç C, Sosyal Sigorta Kurumları ve İşveren Açısından İş Kazası Kavramı, YODÇEM, Yayın No.10, 1998:16-36. 5. http://www.ilo.org/public/english/ protection/safework/accidis/globe st_2005/world.pdf (9.6.2005 de ulaşıldı). 6. http://www.ilo.org/public/english/pr otection/safework/accidis/globest_ 2005/mec.pdf. (9.6.2005 de ulaşıldı). 7. http://www.ssk.gov.tr/wps/sskroot/ istatistikk/istatistik2003/t18_35.xl s (9.6.2005 de ulaşıldı). 8. World Report on Violence and Health,edited by Etienne G. Krug [et al.]. WHO, Geneva, ISBN 92 4 154561 5, 2002;5. 9. Guidelines for Preventing Workplace Violence for Health Care and Social Service Workers, OSHA 3148-01R 2004:4 (http://www.osha.gov/publications /osha3148.pdf 9.6.2005 de ulaşıldı). 10. Violence, Occupational Hazards in Hospital, CDC, NIOSH, DHHS (NIOSH) Publication No. 2002 101, 2002: 1 (http://www.cdc.gov/niosh/2002-101.html#whatis 9.6.2005 de ulaşıldı). 298

11. Fletcher TA, Brakel SJ and Cavanaugh, Violence in the workplace: new perspectives in forensic mental health services in the USA, British Journal of Psychiatry, 2000;176:339-344. 12. Joint Programme on Workplace Violence in the Health Sector, Workplace Violence in The Health Sector Country Case Studies Research Instruments Survey Questionnaire, ILO ICN, WHO, PSI, Geneva, 2003:3. 13. Kingma M, Workplace violence in the health sector: a problem of epidemic proportion, International Nursing Review, 2001;48:129 130. 14. Salminen S, Violence in the Workplaces in Finland, Journal of Safety Research, 1997; 28 (3):123-131. 15. Fernandes CMB,Bouthillette F, Raboud JM, Bullock L, Moore CF, Christenson JM et al. Violence in the emergency department: a survey of health care workers, CMAJ 1999;161 (10):1245-8. 16. Comprehensive Injury Statistics in support of the Revitalising Health and Safety Programmes, Health Services, Health and Safety Commission, National Statistics, 2005:6-7. (http://www.hse.gov.uk/statistics/o verall/hssh0304.pdf 9.6.2005 de ulaşıldı). 17. Centers for Disease Control and Prevention. Workbook for designing, implementing, and evaluating a sharps injury prevention program 2004.. (http://www.cdc.gov/sharpssafety/ pdf/workbookcomplete.pdf 14.6.2005 de ulaşıldı). 18. Eucomed Position Paper - Preventing Sharps Injuries, (http://www.eucomed.be/?x=4&y= 46&z=118 14.6.2005 de ulaşıldı) 19. Centers for Disease Control and Prevention. Recommendations for prevention and control of hepatitis C virus (HCV). MMWR, 1998;October 16, 47 (RR-19):1-39. 20. Khuri-Bulos NA, Toukan A, Mahafzah A, AI Adham M, Faori I, Abu Khader I, Abu Rumeileh ZI, Epidemiology of needlestick and sharp injuries at a university hospital in a developing country: A 3-year prospective study at the Jordan University Hospital, 1993 through 1995, Am J Infect Control 1997;25:322-9. 21. Shiao J S.-C., McLaws M-L, Huang K-Y, Ko W-C, Guo Y L, Prevalence of nonreporting behavior of sharps injuries in Taiwanese health care workers, 299

Am J Infect Control 1999;27:254-7. 22. Memish ZA, Almuneef M, Dillon J, Epidemiology of needlestick and sharps injuries in a tertiary care center in Saudi Arabia, Am J Infect Control 2002;30:234-41. 23. Talaat M, Kandeel A, El-Shoubary W, Bodenschatz C, Khairy I, Oun S et al. Occupational exposure to needlestick injuries and hepatitis B vaccination coverage among health care workers in Egypt, Am J Infect Control 2003;31:469-74. 24. Fisman DN, Harris AD, Sorock GS, Mittleman MA, Sharps- Related Injuries in Health Care Workers: A Case-Crossover Study, The American Journal of Medicine 2003; 114: 688-694. 25. Tarantola A, Golliot F, Astagneau P, Fleury L, Brücker G, Bouvet E et al. Occupational blood and body fluids exposures in health care workers: Four-year surveillance from the Northern France Network, Am J Infect Control 2003;31:357-63. 26. Trape -Cardoso M, and Schenck P, Reducing percutaneous injuries at an academic health center: A 5-year review, Am J Infect Control 2004;32:301-5. 27. Kermode M, Jolley D, Langkham B, Thomas MS, and Crofts N, Occupational exposure to blood and risk of bloodborne virus infection among health care workers in rural North Indian health care settings, Am J Infect Control 2005;33:34-41. 28. Sencan I, Sahin I, Yildirim M and Yesildal N, Unrecognized abrasions and occupational exposures to blood-borne pathogens among health care workers in Turkey, Occupational Medicine 2004;54:202 206. 29. Azap A, Ergönül Ö, Memikoğlu KO, Yeşilkaya A, Altunsoy A, Bozkurt GY et al. Occupational exposure to blood and body fluids among health care workers in Ankara, Turkey, Am J Infect Control 2005;33:48-52. 30. Li J, Wolf L and Evanoff B, Use of Mechanical Patient Lifts Decreased Musculoskeletal Symptoms And Injuries Among Health Care Workers, Injury Prevention, 2004;10:212 216. 31. Chhokara R, Engsta C, Millera A, Robinsona D, Tatea RB, Yassia A, The three-year economic benefits of a ceiling lift intervention aimed to reduce healthcare worker injuries, Applied Ergonomics 36 (2005) 223 229. 300

32. Beltrami EM, Williams IT, Shapiro CN, Chamberland ME, Risk and Management of Blood-Borne Infections in Health Care Workers, Clinical Microbiology Reviews, 2000;13 (3):385-407. 33. Current Efforts and Future Directions: Research and Prevention, (http://www.cdc.gov/niosh/violcurr. html 14.6.2005 de ulaşıldı). 34. Workplace violence, http://www.publichealth.uiowa.edu/iprc/nation.pd F (9.6.2005 de ulaşıldı). 35. Ölmezoğlu ZB, Vatansever K, Ergör A. İzmir Metropol Alanı 112 Çalışanlarında Şiddet Maruziyetinin Değerlendirilmesi, Toplum ve Hekim Dergisi, 1999;14 (6): 420-425. 36. Early MR and Williams A, Emergency Nurses Experience With Violence: Does It Affect Nursing Care of Battered Women?, J Emerg Nurs 2002;28:199-204. 37. Salim M. Adib SM, Al-Shatti AK, Kamal S, El-Gerges N, Al-Raqem M, Violence against nurses in healthcare facilities in Kuwait, International Journal of Nursing Studies 2002;39: 469 478. 38. Findorff MJ, McGovern PM, Wall M, Gerberich SG, Alexander B, Risk factors for work related violence in a health care organization, Injury Prevention 2004;10:296 302. 39. Hesketh KL, Duncan SM, Estabrooks CA, Reimer MA, Giovannetti P, Hyndman K et al. Workplace violence in Alberta and British Columbia hospitals, Health Policy 2003;63:311-321. 40. Gerberich SG, Church TR, McGovern PM, Hansen HE, Nachreiner NM, Geisser MS et al. An epidemiological study of the magnitude and consequences of work related violence: the Minnesota Nurses Study, Occup Environ Med 2004;61:495 503. 41. Alçelik A, Deniz F, Yeşildal N, Mayda AS, Şerifi BA, AİBÜ Tıp Fakültesi Hastanesinde Görev Yapan Hemşirelerin Sağlık Sorunları ve Yaşam Alışkanlıklarının Değerlendirilmesi, TSK Koruyucu Hekimlik Bülteni, 2005: 4 (2);55-66. 42. Çalışkan M, Öcal E, Yesildal N, Mayda AS, Şerifi BA, Araştırma Görevlilerinde Sağlık Sorunları ve Yaşam Biçimlerinin Değerlendirilmesi, Yayımlanmamış Intern Çalışması, 43. Ayrancı Ü, Violence Toward Health Care Workers in 301

Emergency Departments in West Turkey, The Journal of Emergency Medicine, 2005; 28 (3): 361 365. 44. Kowalenko T, Walters BL, Khare RK,Compton S, Workplace Violence: A Survey of Emergency Physicians in the State of Michigan, Ann Emerg Med. 2005;- -:---.] (Article in press). 45. Tengilimoğlu D.Kaza İstatistiklerinin Toplanması ve Analizi, İSGÜM Bülteni, Ağustos 1991;24:21-23. 46. Alpar R.İş Sağlığında Kullanılan Bazı İstatistiksel Ölçütler, İSGÜM Bülteni, Haziran 1988;2:22-23. Kullanılabilecek internet adresleri http://www.osha.gov/sltc/etools/hospital/hazards/workplaceviolence/viol.html http://www.hse.gov.uk/statistics/overall/hssh0304.pdf http://www.osha.gov/publications/osha3148.pdf http://www.nhs.uk/zerotolerance http://www.health.nsw.gov.au/communications/campaigns/antiviolence.html http://www.health.nsw.gov.au/policy/cmh/publications/violence/prevention.pdf http://www.dir.ca.gov/dosh/dosh_publications/hcworker.html http://med.ege.edu.tr/~hanci/acilsiddet.htm http://www.cdc.gov/sharpssafety/pdf/workbookcomplete.pdf http://www.ilo.org/public/english/bureau/stat/download/16thicls/report3.pdf 302