6331 SAYILI İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİ KANUNU KAPSAMINDA DEVLET, İŞVEREN VE ÇALIŞAN AÇISINDAN MAKİNE İMALAT SEKTÖRÜNÜN DEĞERLENDİRİLMESİ

T.C. YENİ YÜZYIL ÜNİVERSİTESİ SAĞLIK BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ 6331 SAYILI İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİ KANUNU KAPSAMINDA DEVLET, İŞVEREN VE ÇALIŞAN AÇISINDAN MAKİNE İMALAT SEKTÖRÜNÜN DEĞERLENDİRİLMESİ Bitirme Projesi Esra İNAL 131101255 Bölüm: İş Sağlığı ve Güvenliği Danışman Prof. Dr. İmer OKAR Şubat, 2014

T.C. YENİ YÜZYIL ÜNİVERSİTESİ SAĞLIK BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ 6331 SAYILI İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİ KANUNU KAPSAMINDA DEVLET, İŞVEREN VE ÇALIŞAN AÇISINDAN MAKİNE İMALAT SEKTÖRÜNÜN DEĞERLENDİRİLMESİ Bitirme Projesi Esra İNAL 131101255 Bölüm: İş Sağlığı ve Güvenliği Danışman Prof. Dr. İmer OKAR Şubat, 2014

i Özgünlük Bildirisi 1. Bu çalışmada, başka kaynaklardan yapılan tüm alıntıların, ilgili kaynaklar referans gösterilerek açıkça belirtildiğini, 2. Alıntılar dışındaki bölümlerin, özellikle projenin ana konusunu oluşturan teorik çalışmaların ve yazılım/donanımın benim tarafımdan yapıldığını 3. Araştırma ve/veya anket çalışmaları için etik kurul onay yazısı alındığını bildiririm. İstanbul, 2014 ESRA İNAL

ii 6331 SAYILI İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİ KANUNU KAPSAMINDA MAKİNE İMALAT SEKTÖRÜNÜN DEĞERLENDİRİLMESİ (ÖZET) Gelişen teknoloji ve çalışma hayatındaki yeniliklerle birlikte işletmelerin en önemli kaynağı olan insan gücü, özellikle emek yoğun sektörlerde daha da ön plana çıkmaktadır. Önceleri yalnızca maliyet unsuru olarak düşünülen çalışanlara yönelik iş sağlığı ve güvenliği uygulamaları artık sosyal sorumluluktan öte işletmeler için karlılık ve saygınlık gibi avantajlar da sağlamaktadır. Ülkemizde işyerlerinde, iş sağlığı ve güvenliği ile ilgili uygulamalar Cumhuriyet öncesi döneme kadar uzanmaktadır. Cumhuriyet sonrası dönemde de birtakım kanun ve yönetmeliklerde de iş sağlığı ve güvenliğini sağlamaya yönelik hükümler yer almış ve en sonunda da 30 Haziran 2012 de 6331 sayılı İş Sağlığı ve Güvenliği Kanunu yayınlanarak yürürlüğe girmiştir. Yeni Yasa kabul edilmeden önce iş sağlığı ve güvenliği ile hükümler için 4857 sayılı İş Kanunundan faydalanılmakta idi. 6331 Sayılı İş Sağlığı ve Güvenliği Kanunu ile birlikte ülkemiz, bütün işyerlerini şemsiyesi altına alan, kapsamlı bir kanuna sahip olmuştur. Koruma ve önleme anlayışı üzerine odaklanan yeni Yasa, daha iş kazaları ve meslek hastalıklarının ortaya çıkmadan gerekli önlemlerin alınmasını sağlamaya yöneliktir. Söz konusu yeni İş Sağlığı ve Güvenliği Kanununda, belli tanımlar yapılmış, kapsamı genişletilmiş, çalışanların ve işverenlerin yükümlülükleri detaylı bir şekilde düzenlenmiştir. Türkiye Cumhuriyeti Ulusal İş Sağlığı ve Güvenliği Konseyinin politika belgesine göre 2009-2013 İş Sağlığı ve Güvenliği (İSG) hedefleri arasında iş kazası sıklığının % 20 oranında azaltılması bulunmaktadır. Yaşanabilecek iş kazalarının azaltılabilmesi için, mevcut risklerin doğru algılanması ve analiz edilmesi gereklidir. Bu çalışmada İstanbul da makine üretimi sektöründe faaliyet gösteren orta ölçekli bir fabrika İş Sağlığı ve Güvenliği Kanunu çerçevesinde incelenmiş, işveren, çalışan ve devlet açısından değerlendirilmiştir. Anahtar Kelimeler: İş Güvenliği, Makine Üretimi, İş Sağlığı ve Güvenliği Kanunu.

iii ASSESSMENT OF MACHİNERY MANUFACTURING SECTOR IN TERMS OF STATE EMPLOYER AND EMPLOYEE WITHIN THE SCOPE OF 6331 NUMBERED OCCUPATIONAL HEALTH AND SAFETY ACT (SUMMARY) With the developing technology and renovations in business life, man, the most essential source of industry is becoming foremost. Previously occupational health and safety considered the only element of finance is henceforth providing advantages such as profit and esteem for industries more than social responsibility. In Turkey the applications on occupational health and safety in workplaces have gone back to the pre-republic period. After republic period there have been possessions on occupational health and safety in several laws and legislations.ultimately in 30 June 2012 Occupational Health and Safety Law was published and came in to operation. Before the new law, which was published in in 2012, for the posessions on occupational health and safety Labour Law of 4587 were used. Together with Occupational Health and Safety Law of 6331 Turkey has a comprehensive law which involves all workplaces. The new law which focuses on the concept of protection and prevention provides the necessary measures before the work accidents and occupational diseases occur. İn the New Occupational Health and Safety Law certain definitions are made, the scope of the law is expanded and the obligations of workers and employers are regulated in details. According to the policy document of National Occupational Health and Safety Council of Turkey, among the goals of Occupational Safety and Health (OSH) for 2009-2013 is to reduce accident frequency at a rate of 20 %. In order to reduce the accidents, it is obligatory to perceive the present risks and to analyze them correctly. In this study, a medium scaled factory which is in bussiness on machine manufacturing sector was examined based on Occupational Health and Safety Law. It was evaluated from point of employer, government and employee. Keywords:, Job Safety,Machine Manufacturing, Occupational Health and Safety Law.

iv İÇİNDEKİLER Özgünlük Bildirisi...i ÖZET... ii SUMMARY... iii İÇİNDEKİLER... iv ŞEKİLLER DİZİNİ... v 1. GİRİŞ...1 2. İŞ SAĞLIĞI VE İŞ GÜVENLİĞİ...3 2.1. İşçi Sağlığı ve İş Güvenliğinin Tanımı...3 2.2. İşçi Sağlığı ve Güvenliğinin Yasal Boyutunun Tarihçesi...4 2.3. İşçi Sağlığı ve Güvenliğinin Önemi...6 2.3.1. İşçi Sağlığı ve Güvenliğinin Çalışan Açısından Önemi...8 2.3.2. İşçi Sağlığı ve Güvenliğinin İşveren Açısından Önemi...9 2.3.3. İşçi Sağlığı ve Güvenliğinin Ülke ve Ekonomi Açısından Önemi... 12 2.3.4. İşçi Sağlığı ve Güvenliğinin Küresel Düzeyde Önemi... 13 3. MAKİNE İMALAT SEKTÖRÜ... 14 3.1. Makine İmalat Sanayii... 14 3.2. Vibrasyonlu Yüzey İşlem Makineleri Üretimi... 14 3.2.1. Kaynak... 15 3.2.2. Talaşlı İmalat... 17 3.2.3. Kumlama... 18 3.2.4. Polietilen Döküm... 19 3.2.5. Elektrostatik Toz Boyama... 20 3.2.6. Montaj... 20 4. MAKİNE ÜRETİMİNDE MEVCUT İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİ TEHLİKELERİ VE KONTROL ÖNLEMLERİ... 21 4.1. Kaynakhanede İş Sağlığı ve Güvenliği... 22 4.2. Talaşlı İmalatta İş Sağlığı ve Güvenliği... 28 4.3. Kumlama İşlerinde İş Sağlığı ve Güvenliği... 29 4.4. Polietilen Döküm Uygulamalarında İş Sağlığı ve Güvenliği... 30 4.5. Elektrostatik Toz Boyamada İş Sağlığı ve Güvenliği... 32 4.6. Montaj İşlerinde İş Sağlığı ve Güvenliği... 33 5. TARTIŞMA VE SONUÇ... 34 6. KAYNAKLAR... 38

v ŞEKİLLER DİZİNİ Şekil 3.1: İmalat akış şeması... 15 Şekil 3.2: Kaynak işleri... 16 Şekil 3.3: CNC... 17 Şekil 3.4: Freze... 18 Şekil 3.5: Kumlama... 18 Şekil 3.6: Granüle polietilen... 19 Şekil 3.7: Döküm işlemi yapılmış makine... 19 Şekil 3.8: Elektrostatik toz boya uygulaması... 20 Şekil 4.1: Kaynak dumanı emme sistemi... 23 Şekil 4.2: Yanmaz alev almaz iş elbiseleri... 24 Şekil 4.3: Kaynakçı siperi kullanımı... 24 Şekil 4.4: Kaynak ışınlarından etrafı koruma... 25 Şekil 4.5: Kaynakhanede yangın tüpleri... 26 Şekil 4.6: Sabitlenmiş kaynak tüpleri... 27 Şekil 4.7: Talaşlı imalat... 28 Şekil 4.8: CNC Torna... 29 Şekil 4.9: Kumlama kabini ve hava beslemeli maske... 30 Şekil 4.10: FFP2 tipi maske kullanan çalışan... 31 Şekil 4.11: Döküm yapılmış makine... 31 Şekil 4.12: Elektrostatik boya kabini... 32 Şekil 4.13: Zorlayıcı vücut konumları... 33

1 1. GİRİŞ Her yıl milyonlarca kişi çalıştıkları yerdeki çeşitli tehlikeler sonucunda hayatını kaybetmekte, yaralanmakta ya da hastalanmaktadır. Bu durumun insan yaşamı açısından getirdiği sonuçlar son derece büyüktür. Bunun yanı sıra, iş güvenliği ve sağlığını güvence altına almadaki başarısızlığın ekonomik maliyeti, ülkelerin sürdürülebilir ekonomik ve toplumsal gelişme özlemlerini boşa çıkaracak boyutlara ulaşabilmektedir. İçinde bulunduğumuz yüzyıl, geçmişe göre teknik ve sosyal alanda her gün yeni biçim, düşünce ve anlayışın farklı boyutlar kazandığı bir yüzyıldır. Dünyanın her yerinde olduğu gibi ülkemizde de endüstri temel unsurdur. Verimi yüksek bir seviyeye çıkarmak, endüstride temel amaçtır. Bu amacın elde edilebilmesinde çalışan insan ve onun sağlığı ve güvenliği en önemli faktördür. Gerçekten işçinin fizik yapısı sağlam, ruhen sağlıklı olup sosyal ve ekonomik yönden geleceğinden emin olursa verimliliğinin dolayısıyla işletme üretiminin artacağı açıktır. Belirtilen nitelikte işçi temini işletmelerde başarılı bir işçi sağlığı ve iş güvenliği programının uygulanması ile meslek hastalıklarına karşı olan duyarlılığa bağlıdır. Bu duyarlılığı konunun ciddiyetinin farkına varan işveren ve işçi sağlamış olacaktır. Makineyi kullanan insanın sağlığını korumak aslında bir görevdir. Burada söz konusu olan insan hayatı olduğu için işçinin iş güvenliği ve sağlığını, meslek hastalıklarına karşı alınması gerekli tedbirleri korumak, sağlamak her şeyden önce insani bir görevdir. Bu görevin yerine getirilmesi ile insan unsuruna gelecek zararın yanında makineye, hammaddeye bunlar dolayısıyla ulusal ekonomiye gelebilecek zararların ortadan kaldırılması hedeflenmiştir. Türkiye de İş Sağlığı ve Güvenliği Uygulaması ilk olarak 1936 yılında çıkarılmış olan 3008 sayılı ilk İş Kanunu, ardından 1971 yılında yürürlüğe giren 1457 sayılı kanun ve 2003 yılında çıkarılan 4857 sayılı İş Kanunu ve bunların yönetmelik ve tebliğleri ile, daha çok 50 ve üzeri işçi çalıştıran sanayi işyerlerini kapsayan bir düzenlemeydi. 20.06.2012 tarihinde kabul edilen ve 28339 sayılı, 30.06.2013 tarihli Resmi Gazetede yayımlanan 6331 Sayılı İş Sağlığı ve Güvenliği Kanunu ile tüm iş yerleri, iş sağlığı ve güvenliği açısından kapsama alınmıştır.

2 Yeni İş Sağlığı ve Güvenliği Kanunun amacı; işyerlerinde iş sağlığı ve güvenliğinin sağlanması ve mevcut sağlık ve güvenlik şartlarının iyileştirilmesi için işveren ve çalışanların görev, yetki, sorumluluk, hak ve yükümlülüklerini düzenlemektir. Kapsamında ise bazı istisnalarla beraber, kamu ve özel sektöre ait bütün iş ve işyerleri, bu işyerlerinin işverenleri ile işveren vekilleri, çırak ve stajyerler de dâhil olmak üzere faaliyet konularına bakılmaksızın tüm çalışanlar yer alır. 6331 Sayılı Kanun ile iş kazası ya da meslek hastalığı meydana gelmeden tüm çalışanların önleme kültürü anlayışı ile çalışma hayatında sağlık ve güvenliklerinin eğitim, bilgilendirme yükümlülüklerini düzenlemeleri belirleyerek, iş sağlığı ve güvenliği alanında tazmin kültüründen çok, önleme kültürünün oluşmasını sağlamaktır. İş Sağlığı ve Güvenliği kültürünün oluşumunda temel etken olan eğitim ve bilgilendirmenin görsel medya ile de desteklenmesini amaçlayan kanun koyucu, yasada İş Sağlığı ve Güvenliğine ilişkin öğretici, eğitici programları zorunlu kılmıştır. İşverenler veya işyeri yetkilileri, eski yaklaşım reaktif denetim sisteminde İş Sağlığı ve Güvenliği problemlerini çözdüklerini inandıkları anda yeni teftişte farklı noksanlıklarla yüz yüze kalmakta idiler veya da belirli noksanlıkları tamamlayarak sorunu halletmeye çalışıyorlardı ama sorun hallolmuyor hedefe ulaşıldığı zannedilen anda başa dönülüyordu. Yeni İş Sağlığı ve Güvenliği sisteminde bu sorunlarla uzman ve hekimlerin işyerlerinde İş Sağlığı ve Güvenliği kültürünü yaratarak problemlerin önüne geçmeleri hedeflenmiştir. Aslında 2003 yılında yürürlülüğe giren 4857 sayılı iş kanununun 5.bölümünde İş Sağlığı ve Güvenliği konularını 13 madde halinde ele almaktaydı. 6331 sayılı kanun ise bu maddeleri biraz daha açan ve çıkacak olan yönetmeliklerle yapılabilecek düzenlemeleri yasaya taşıyan bir anlayışı gündeme getirmiştir. Bu çalışmada, İş Sağlığı ve Güvenliği yasal mevzuatı çerçevesinde makine üretim sektörü incelenmiş, makine üretim sektöründe kullanılan her türlü araç, gereç ve ekipmandan kaynaklanabilecek olası tehlikelerden bahsedilmiş ve 6331 Sayılı Kanun çerçevesinde değerlendirmesi yapılmıştır.

3 2. İŞ SAĞLIĞI VE İŞ GÜVENLİĞİ 2.1. İşçi Sağlığı ve İş Güvenliğinin Tanımı Dünyada ve ülkemizde sanayileşme ve teknolojik gelişmelere paralel olarak özellikle işyerlerinde üretken faktör olan çalışan kişilerin sağlığı ve güvenliği ile ilgili bir takım sorunlar ortaya çıkmıştır. Başlangıçta fazla önemsenmeyen bu sorunlar iş verimini ve işletmeyi tehlikeye sokmasıyla önem kazanmış ve üzerinde düşünülmesi gerekliliği doğmuştur. Bu aşamada yapılan çalışmalar sonucunda işyerlerinde çalışma düzenini ve koşullarını kapsayan birtakım kurallar ve kanunlar yürürlüğe konmuştur. Ancak geçen zaman içinde bu düzenlemelerin yetersiz olduğu görülmüş ve soruna daha değişik açılardan yaklaşılması gerekliliği baş göstermiştir. Bunun üzerine yapılan çalışmalar ve araştırmalar sonucunda İşçi Sağlığı ve Güvenliği kavramı doğmuş, konuya bilimsel olarak yaklaşılmaya başlanmıştır. İşçi Sağlığı ve Güvenliği tıbbın, tekniğin ve diğer bilim dallarının çalışma alanı olmuştur. Teknolojik gelişmenin süreklilik arz etmesi nedeniyle her gün çalışma alanlarına katılan yeni işkolları, kimyasal maddeler, makine ve teçhizatlar bu konu üzerinde çalışmanın kesintisiz olmasını ve yeni teknoloji ile karşılaşılan yeni sorunların araştırılmasını ve çözümlenmeye çalışılmasını gerektirmektedir. Dünya Sağlık Örgütü nün tanımına göre: Sağlık yalnız hastalık ve sakatlığın olmaması değil, fiziksel, ruhsal ve sosyal yönden tam bir iyilik halidir. Bu tanımlama, kişilerin sağlık durumlarındaki farklılıkları ortaya koyduğu gibi, sağlıklı davranışlarla varılmak istenen amacı da belirtmektedir. Sağlıklı hal, çeşitli faktörlerin bir araya gelmesi ile yükselir veya bozulur. Bu çeşit faktörlerin iyice bilinmesi ile sağlıkla ilgili bir sorunu anlamak, çözümünü bulmak mümkün olur. Bu yaklaşıma göre hastalıklar tek bir nedene bağlanamaz. Başka bir deyişle sağlık ve dolayısıyla hastalıkla ilişkili nedenler çok çeşitlidir. İş sağlığı ve güvenliğinin en çok kabul gören tanımına göre; İş güvenliği, işyerlerindeki çalışma koşullarının sağlık ve güvenlik içinde olmasını temin eden ve sonucunda iş kazaları ile meslek hastalıklarını azaltan bir bilimdir.

4 Diğer bir tanım ise: İşyerlerinde işin yürütülmesi sırasında, çeşitli nedenlerden kaynaklanan sağlığa zarar verebilecek koşullardan korunmak amacıyla yapılan sistemli ve bilimsel çalışmalardır. (Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı, 1994) İş güvenliği hukuki açıdan, İşin yapılması sırasında işçilerin karşılaştığı tehlikelerin ortadan kaldırılması veya azaltılması konusunda, esas olarak işverene, kamu hukuku temelinde getirilen yükümlere ilişkin hukuk kurallarının bütünüdür. şeklinde tanımlanmıştır.(centel, 1992) Tanımlara göre iş sağlığı ve güvenliği kavramı, çalışanın sağlık ve emniyetinin işyeri sınırları ve iş dolayısıyla doğan tehlikeler karşısında korunmasını kapsamaktadır. Ancak özellikle yaşama çevresinde de işçinin korunmasının gerekli olduğu fikrinin ileri sürülmesiyle birlikte bu tanımlamaların yeterli olmadıkları ortaya çıkmaya başlamıştır. Böylece içeriği daha geniş olan bir tanımlama ile karşı karşıya kalınmaktadır. Geniş anlamda iş sağlığı ve güvenliği kavramı işyeri ile sınırlı sağlık ve emniyet tedbirlerinin yeterli koruma sağlayamayacağını kabul eden ve işçinin sağlığını ve güvenliğini etkileyen ve ilgilendiren ve işyeri dışından kaynaklanan riskleri de kapsamına dâhil eden bir kavramdır (Sabuncu, 2005). Bu bağlamda her türlü işte çalışanların bedensel, ruhsal ve sosyal durumlarının iyileştirilmesi, çalışma şartlarının düzenlenmesi, çalışanların fiziksel, bedensel ve ruhsal niteliklerine uygun işlere yerleştirilmeleri, işin insana, insanın da işe uyumunun sağlanması iş sağlığı ve güvenliği konuları arasındadır. Çalışan sağlığı sağlıklı bir yaşam çevresi için gereken sağlık kurallarını içerirken; güvenliği, daha çok çalışanın yaşamına ve vücut bütünlüğüne yönelik tehlikelerin ortadan kaldırılması için gerekli teknik kuralları ele alır. 2.2. İşçi Sağlığı ve Güvenliğinin Yasal Boyutunun Tarihçesi İş sağlığı ve güvenliğinin ciddi biçimde ele alınması ve yasal düzenlemelere gidilmesi, 19. yüzyıldan sonradır. 1802 de çıkartılan Çıraklık Sağlık ve Ahlak Yasası ile çırakların horlanmasına ve emeklerinin kötüye kullanılmasına engel olunmaya çalışılmıştır. 1824 e kadar yasak olan sendikal etkinlikler yasallaşmış ve kölelik kaldırılmıştır.

5 On dokuzuncu yüzyıldan itibaren sanayi devriminin yarattığı olumsuz çalışma koşullarının düzeltilmesinin sağlanması amacıyla, işçi sağlığı ve iş güvenliği ile ilgili yasaların hazırlanması ve yaptırımlar uygulanması konusunda çeşitli etkinliklerde bulunmuşlardır. Sosyal güvenlik ilkeleri on dokuzuncu yüzyılda yaygınlaşmış, çeşitli sigorta kurumları kurulmuş ve iş kazaları ile meslek hastalıkları sigortası uygulanmaya başlanmıştır. Dünyadaki meslek hastalıkları ve iş kazalarının önlenmesine yönelik çalışmalarda sendikaların katkıları yanında, 1919 yılında faaliyetine başlayan Uluslararası Çalışma Örgütü (ILO) "Milletler Cemiyeti"ne bağlı olarak bu konuda önemli çalışmalar yapmış ve 1946 yılında ise Birleşmiş Milletler ile imzaladığı anlaşma sonucu bir uzmanlık kuruluşu durumuna gelmiştir. Uluslar arası Çalışma Örgütü (ILO) ile Dünya Sağlık Örgütü (WHO) ve bu kuruluşlarla işbirliği yapan birçok kuruluş, işçi sağlığı ve iş güvenliği yönünden önemli çalışmalar gerçekleştirmiştir. Ülkemizin de üyesi bulunduğu Uluslararası Çalışma Örgütü'nün kimyasal maddeler için saptadığı "işyerlerindeki maruz kalma değerleri" ve işçi sağlığı ve iş güvenliği ile ilgili alınan kararlar ve oluşturulan "uluslararası sözleşmeler" bu konudaki sorunların çözümüne katkılar sağlamıştır. Konunun ülkemizdeki gelişimini ise Osmanlı ve Cumhuriyet dönemleri olmak üzere iki ayrı dönem itibarı ile incelemeliyiz. Sanayileşmenin henüz oluşmadığı ve fabrika denilecek büyüklükte işyeri sayısının çok az olması bu konudaki çalışmaların gecikmesine neden olmuştur. Osmanlı döneminde konuya ilişkin önemli gelişmelerin olduğundan söz edemeyiz. Bu döneme ilişkin önemli yasaların 1865 yılında Ereğli kömür havzalarında çalışan işçilere yönelik olarak çıkarılan Dilaver Paşa Nizamnamesi ve yine aynı işkoluna yönelik olarak 1869 yılında çıkarılan Maadin Nizamnamesidir. Cumhuriyet dönemine bakıldığında, 1921 yılında 151 sayılı Ereğli Havza-i Fahmiye Maden Amelesinin Hukukuna Müteallik Kanun kömür işçilerinin çalışma şartları, iş güvenliği ve işçi sağlığı ile ilgili ilk yasadır. 1924 yılında 394 sayılı yasa çalışanlara hafta tatilini getirmiştir. Daha sonra ise 1935 yılında milli bayram ve genel tatil günleri hakkındaki yasa da yürürlüğe girmiştir. 1926 yılında 818 sayılı Borçlar yasası, iş kazası meslek hastalıkları ile ilgili hukuki hükümler getirmiştir.

6 1930 yılında çıkarılan Belediyeler Yasası ise denetim konusunda hükümler içermektedir. 1930 yılında çıkarılan 1593 sayılı Umumi Hıfzıssıhha Kanunu ve 1937 yılında çıkarılan 3008 sayılı İş Yasası bu konuda çıkarılan önemli yasalardır. Bu yasalara dayalı çok sayıda tüzük ile detaylar ve uygulamalar belirlenmiştir. 1946 yılında Çalışma Bakanlığını kurulması İş güvenliği ve İş sağlığı konusunda en önemli aşama olarak görülmektedir. 1945 yılında 4792 sayılı İşçi Sigortaları Kurumu Yasası da önemli bir aşamadır. 3008 sayılı İş Yasası, 1967 yılında 931 sayılı yasayla yürürlükten kaldırılmış, bunun yerine ise 1971 tarihinde 1475 sayılı İş Yasası gelmiştir. Bu yasa uzun bir süre yürürlükte kalmış ve bu yasaya dayanarak birçok tüzük ve yönetmelikte çıkarılmıştır. Son olarak 2003 tarihinde 4857 sayılı İş Yasası yürürlüğe girmiştir. 1964 yılında yürürlüğe giren 506 sayılı Sosyal Sigortalar Yasası işçilere çeşitli risklere karşı güvenceler getirmiştir. Bu yasa 2003 yılında çıkarılan 4958 sayılı yasayla değiştirilmiştir. Son olarak da 16.06.2006 tarihli 5510 sayılı Sosyal Sigortalar ve Genel Sağlık Sigortası Yasası kabul edilmiştir. Son olarak 30 Haziran 2012 tarih ve 28339 sayılı resmi gazetede yayınlanan 6331 Sayılı İş Sağlığı ve Güvenliği Yasası ile alanda profesyonel çalışanlar tanımlanmış, görev yetki ve sorumlulukları belirlenmiş, işveren ve çalışanların yükümlülükleri tanımlanmıştır. Yasaya bağlı çıkarılan yönetmelik ve tebliğler ile uygulamalar detaylandırılmıştır. 2.3. İşçi Sağlığı ve Güvenliğinin Önemi 19. yüzyılda buhar makinelerinin fabrikalarda kullanılması ile birlikte yoğun üretim imkânına kavuşan işverenler, bir üretim faktörü ve maliyet unsuru olarak gördükleri işçilerini ağır şartlarda çalıştırmaya başlamışlardır. Maksimum kar elde etme peşinde olan işverenler, devlet müdahalesinin de olmaması ile birlikte işçiler için herhangi bir iş güvenliği tedbiri almadan üretimlerine devam etmişlerdir. Haliyle bu süreçte işçilerin hastalıkları ve iş kazaları da artış göstermiştir. Fabrikaların ortaya çıkmasıyla birlikte toplumun çoğunluğunu oluşturan işçi kesiminin sağlıksız koşullarda çalışması, işçi, işveren ve toplumun bütünlüğü, sağlığı ve ekonomisi gibi açılardan da büyük sorun teşkil etmiştir (Karacan ve Erdoğan, 2011)

7 Bu teknolojik gelişmelere paralel olarak, özellikle işyerindeki üretken faktör olan işçilerin sağlığı ve güvenliği ile ilgili birtakım sorunlar ortaya çıkmıştır. Başlangıçta fazla önemsenmeyen bu sorunlar iş verimini ve üretimi tehlikeye sokmasıyla önem kazanmıştır. İşçi sağlığı ve güvenliğinin genel anlamda yalnızca çalışanların değil tüm işletmenin ve üretiminin güvenliğinin düşünülmesi gerekir. Bu üç ayrı alandaki çalışmaların birlikte mevcut olması halinde çalışanların güvenliğini tam olarak sağlamak mümkün olacaktır. Çalışanları Korumak: İşçi sağlığı ve iş güvenliği çalışmalarının ana amacını oluşturur. Çalışanları işyerinin olumsuz etkilerinden korumak, rahat ve güvenli bir ortamda çalışmalarını sağlamak, başka bir ifadeyle çalışanları iş kazaları ve meslek hastalıklarına karşı koruyarak ruh ve beden bütünlüklerinin sağlanması amaçlanmaktadır. Üretim Güvenliğini Sağlamak: Bir işyerinde üretim güvenliğinin sağlanmasıyla birlikte verimin ve kalitenin artması sonucunu doğuracağından özellikle ekonomik açıdan önemlidir. Çalışan işçilerin korunmasıyla meslek hastalıkları ve iş kazaları sonucu ortaya çıkan işgücü ve iş günü kayıpları azalacak, dolayısıyla üretim korunacak, daha sağlıklı ve güvenli çalışma ortamının işçiye verdiği güvenle iş veriminde ve kalitesinde artma olacaktır. İşletme Güvenliğini Sağlamak: İşyerinde alınacak tedbirlerle, iş kazalarından veya güvensiz ve sağlıksız çalışma ortamından dolayı doğabilecek makine arızaları ve devre dışı kalmaları ile yangın gibi işletmeyi tehlikeye düşürebilecek durumlar ortadan kaldırılacağından, işletme güvenliği sağlanmış olur. Üretim alanında insanların, üretim alanı dışında karşılaştıklarından farklı sağlık ve güvenlik sorunları yaşamakta, yani, bir risk grubu oluşturmaktadırlar. Yürütülen işin türüne ve niteliğine bağlı olarak riskliliğin artmaktadır, ama düzeyi ne olursa olsun riskin tanınıyor olması, günümüzde ulaşılmış bilimsel- teknolojik aşamada onun ortadan kaldırılmasına ya da etkisizleştirilmesine yetecek çıkış yolunun bulunmasına olanak sağlamaktadır. Bu sebeple iş sağlığı ve güvenliğini ilgilendiren tüm sorunlar çözülebilir, iş kazaları ve meslek hastalıkları önlenebilir sayılmaktadır (Piyal, 2002). Bilindiği gibi, bir işletme kendi bünyesinde iş güvenliği düzenini yerleştirmeyi arzu etmiyorsa, kanunlar, tüzükler, denetim ve önerilerin etkisi ancak bir dereceye kadar olacaktır. Yararlı ve etkili bir iş güvenliği sistemi, işçi, işveren ve ekonomik çevrelerin bu konunun önemini kavramaları ve gerekliliğine inanmaları ile sağlanabilir. Bu ise tarafların

8 iş güvenliğine ilişkin önlemleri almanın ekonomik ve sosyal yararlarını ve iş kazaları ile meslek hastalıklarından doğan kayıpların maliyetlerini bilmeleriyle mümkün olacaktır. Aşağıda iş güvenliğinin işçi, işveren ve ülke ekonomisi açısından önemi açıklanmaya çalışılmaktadır. 2.3.1. İşçi Sağlığı ve Güvenliğinin Çalışan Açısından Önemi İş kazaları ve meslek hastalıklarından doğrudan ve en çok etkilenenler çalışanlardır. Yapılan araştırmalar; günümüzde, dünya ölçeğinde, her saniyede en az üç çalışanın iş kazaları sonucunda yaralanmakta olduğunu, her üç dakikada bir çalışanın iş kazası ya da hastalanma sonucu ölmekte olduğunu ortaya koymaktadır (Kuru, 2000). Ülkemizde ise 2012 yılı SGK İstatistiklerine bakıldığında 74871 adet iş kazası meydana gelmiş bunların 2036 tanesinin sonucunda sürekli işgörmezlik durumu oluşmuş, 744 tanesi ölüm ile sonuçlanmıştır. Çoğu kez yaralanmalara ve hatta ölümlere yol açabilen iş kazaları ve meslek hastalıkları ile karşılaşan çalışanlar, iş güçlerinin tümünü ya da bir bölümünü, sürekli veya belirli bir süre kaybedeceklerdir. Çalışanların geçici ya da sürekli olarak iş göremez duruma düşmeleri de üretim süreci sonunda kazanacakları gelirden yoksun kalmalarına neden olacaktır. Böyle bir durumla karşılaşan çalışanlar, geçici ya da sürekli iş göremezliği karşılığı bir ödenek alacaklardır. Sürekli olarak iş göremez duruma gelen çalışanların gelir yaratma kapasitesi sınırlanacak, rehabilitasyon sonrası ise ancak düşük ücretli bir işte çalışabileceklerdir. Büyük çoğunluğunun ücret gelirinden başkaca geliri bulunmayan çalışanlar ve bakmakla yükümlü oldukları aileleri, ekonomik sıkıntıya girecek, çalışanlar belki de eski sağlığına bir daha kavuşamayacak olmanın moral çöküntüsünü ömür boyu taşıyacaklardır. Kazaların ölümle sonuçlanması ise çalışanın ve ailesinin karşılaşabileceği en büyük tehlikedir. Bu nedenle iş güvenliği önlemleri çalışan ve ailesinin kazalar yüzünden doğabilecek ekonomik sıkıntılarını engellemektedir (Akkök, 1977). Güvenlik önlemleri alınmış bir işyeri ortamında çalışmak ayrıca her şeyden önce çalışanın moral yönünden güvenli ve sağlıklı olmasını getirecek, böylelikle üretim sürecine uyum sağlayarak işgücünün verimli bir şekilde çalışması, psikolojik ve ruhsal yönden sağlıklı ve tatmin edici olacaktır.

9 İş kazası ve meslek hastalığına uğrayan bir işçi, geçici veya sürekli işgörmezliği sonucunda belirli bir miktar ödenek alacaktır. İşçi, üretime direkt katkısı bulunan üretim faktörlerinden biridir. Üretimden doğan kazançtan, sürekli olarak çalıştığı takdirde pay alabilir. Ancak sürekli iş göremez duruma düştüğünde gelir yaratma kapasitesi sınırlanacaktır. Kaza ölümle sonuçlandığında, yukarıdaki ihtimallerde ortadan kalkacak ve çalışan kişinin ailesi de zarar görecektir (Arıcı, 1999). İşçiye ve ailesine sağlanan maddi yardımlar tüm ihtiyaçların giderilmesi için yeterli olmadığı gibi işgöremez duruma gelmesiyle birlikte geçim sıkıntısı içine düşen işçinin yaşadığı moral kaybını, acı ve sıkıntıyı tamamen ortadan kaldıramamaktadır. Bir diğer anlatımla, iş kazalarının işçi ve ailesi bakımından ortaya çıkardığı maliyet sadece ekonomik değil, aynı zamanda sosyo-psikolojik niteliktedir (Demirbilek, 2005). 2.3.2. İşçi Sağlığı ve Güvenliğinin İşveren Açısından Önemi İşyerinde çalışanlardan birinin kazaya uğraması çalışan için olduğu kadar işveren açısından da büyük önem taşımaktadır. İş kazası işin akışını durdurarak üretim temposunu yavaşlatmakta, üretim ve verimlilik kaybına neden olmaktadır. Çalışma ortamının iyileştirilerek güvenliğinin sağlanması, işin akışını durduran insan, makine, malzeme, ürün ve zaman kaybına neden olan koşulların ortadan kalkmasını ya da minimize edilmesini getirecek, yüksek verimlilik ve etkinlik sağlayacaktır. İş güvenliğine yönelik çabalar aynı zamanda maliyetlerin düşmesini ve ürün düzeyinde artışı da beraberinde getirecektir. Başka bir deyişle iş kazalarının önlenmesi ikincil ya da yan bir etki olarak işyerinde verimlilik ve üretim artışına yol açmaktadır. Güvenlik önlemlerinin alınması bir noktaya kadar işletmeye bir maliyet yükleyecektir. Ancak; işletmedeki çalışma koşullarının iyileştirilmesi iş kazalarını ve meslek hastalıklarını azaltarak genelde maliyetlerin düşmesini ve ürün artışlarıyla birlikte verimliliğin artmasını, üretimde etkenliğin sağlanmasını sağlayacaktır. Böylece yapılan güvenlik harcamaları kendinden çok daha fazla verimlilik artışına neden olacaktır. İş güvenliği feda edilerek kısa bir dönem için verimlilik artışı sağlanabilir. Ancak uzun dönemde etken bir üretim gerçekleştirmek mümkün olmayacaktır. Güvenlik önlemlerinin alınmasıyla işverenin sağlayacağı kazançlardan bir diğeri de işyerlerinde araç ve gereçlerin bu önlemler yoluyla korunmasıdır. Sanayi üretimindeki

10 makinelerin pahalı yatırımlar olduğu düşünüldüğünde, bunların güvenlik kurallarına uygun koruyucu parçalarla donatılması hasara uğrama olasılıklarını azaltacaktır.kaza olduktan sonra işin yeniden eski rayına oturması zaman alır ve üretim de aksar. Bu arada kazaya uğrayan aletlerin onarım giderleri ortaya çıkar. Yöneticiler kaza ve sonuçlarıyla ilgilenirken, zaman kaybederek yapması gereken işleri bırakırlar. Güvenlik önlemleri sayesinde işveren vasıflı işgücünü de elinde tutabilecek, kazalar nedeniyle kaybetmeyecektir. İş güvenliği olan bir firmada çalışmak işyerine duyulan güveni artıracak, firmanın şöhreti olumlu yönde etkilenecektir. Bu da rekabet koşullarını firmanın lehine çevirecektir. Görülmektedir ki kazaları önleyememek nedeniyle ortaya çıkacak sorunlar çok yönlü ve ağır olup kazaları önlemekten çok daha fazla masraf gerektirecektir. Ayrıca kazayı önlemek, kaza için ödemeler yapmak çok daha insancıldır. Koruma işlevinin etkin olarak sürdürülmesi amacıyla yapılması gereken ve insan kaynaklarına yapılan yatırım niteliğindeki harcamalar aşağıda belirtilen türdeki harcamaları kapsayacaktır: İş güvenliği örgütünün kurulması, güvenlik tüzüklerinin hazırlanması, güvensiz koşulların araştırılmasını sağlayacak yöntemlerin belirlenmesi için gerekli harcamalar. Saptanan eksikliklerin giderilmesi için yapılan harcamalar Denetim harcamaları. Donanım ve malzeme için yapılan harcamalar. İş güvenliği eğitimi için yapılacak harcamalar. Yatırım niteliğinde yapılacak koruma harcamalarının yanında bir kazayı önleyememek de işletmeye çeşitli maliyetler yükler. Bu maliyetleri ise şöyle sıralayabiliriz;

11 - Dolaysız Maliyetler 1- İşletmelerin SGK ya yaptıklar işin tehlike derecesi üzerinden verdikleri kaza priminden karşılama Tıbbi müdahale ve hastane masrafları, ilaç bedelleri, Geçici ve sürekli iş görmemezlik, ölüm ödenekleri 2- Mahkeme masrafları. 3- Sigortalıya ödenen tazminat. - Dolaylı Maliyetler 1- İşgücü kayıpları. Kazalının çalışamaması nedeniyle, Kazalıya yapılan ilk yardım nedeniyle, Kazalının arkadaşlarının çalışamaması nedeniyle, Usta ve yöneticilerin; kazayı incelemek, yararlı çalışanın üzerindeki işi yeniden düzene koymak, yeni çalışanın seçimi ve yerleştirilmesi ve yasal işlemler nedeniyle kaybettikleri zaman. 2- Üretim kaybı. Kaza sırasında üretime ara verilmesi nedeniyle, Makinelerin durması ya da hasara uğraması nedeniyle, Malzeme ve hammaddelerin ziyana uğraması nedeniyle, Kazaya uğrayan çalışanın işe dönmesi halinde verimindeki düşmeler nedeniyle yapılan kayıplar. 3- Siparişlerin gerekli sürede karşılanamaması nedeniyle ortaya çıkan kayıplar. İşletmenin şöhret kaybı, Geç teslimat yüzünden ödenen ceza veya tazminatlar, Erken teslim halinde alınabilecek primden kayıplar.

12 4- Üst makamlar ve hükümetçe yapılacak tahkikat masrafları. 2.3.3. İşçi Sağlığı ve Güvenliğinin Ülke ve Ekonomi Açısından Önemi İş kazaları şahsen zarara uğramasına sebep olduğu gibi, ulusal ekonomi bakımından da çok ciddi ve geniş kayıplar doğurur. İş kazalarının sebep olduğu ekonomik kayıplar direk ve endirekt masraflar sonucu ortaya çıkar. Sigortalıya ödenen geçici ve sürekli iş göremezlik ödeneği bakım ve tedavi masrafları ile insan, malzeme ve teçhizat kayıtları, iş kazasından doğan direkt masraf faktörleridir. Karşılanması ve tespit imkanı oldukça kolay, belirli esaslara bağlanmış bulunan direkt masrafların yanı sıra görünmeyen ve sigorta ile karşılanması mümkün olmayan direkt masraflar vardır. Bunlar direkt kayıtların en az dört katı tutarındadır. İş güvenliğinin sağlanması, ekonominin üretken kapasitesini olumlu yönde etkileyecektir. Bu ise, insan kaynağının hammadde ve sermaye mallarının korunması yoluyla olur. Bir ülkede kalkınma çabalarının başarısı, sürekli verimlilik artışları sağlanmasına bağlıdır. Tüm sanayi dallarındaki verimlilik artışları, ülke ekonomisinin verimliliğini artıracaktır. İş güvenliğinin sağlanması kaynak dağılımı açısından da önemlidir. Ülke kaynaklarının bir kısmının güvenlik eğitimi, organizasyonu ve önlemlerine yöneltilmesi, getireceği verimlilik artışları ve etken üretim ile ekonomik kalkınmaya katkıda bulunacağından bir yatırım şekline dönüşebilir. Elde edilen kazanç, milli refahı artıracak; işçi, işveren ve ekonomiye yarar sağlayacaktır. Oysa aksi durumda, kaynaklar kaza ve hastalıklara ayrılacaktır. Bu da dikkatli kullanılması gereken kaynakların verimli kullanılamaması anlamına gelmektedir. İş sağlığı ve güvenliğinin sağladığı faydaları sıralamak gerekir ise; Çalışanlara, sağlıklı ve güvenli bir çalışma ortamı oluşturur, Çalışan memnuniyeti sağlandığı için üretim kalitesi arttırılmış olur, Üretim kalitesinin artması verimliliği arttırır,

13 Firmanın karlılığı artar, İş kazası ve meslek hastalıklarından dolayı ortaya çıkan kayıplar azalır, Kalifiye eleman sayısı artar, Çalışanların ve toplumun yaşam kalitesi artar, Çalışma barışını ve kalkınmayı sağlar, Rekabeti arttırır (Engin,2007). 2.3.4. İşçi Sağlığı ve Güvenliğinin Küresel Düzeyde Önemi İş sağlığı ve iş güvenliği, İnsan Hakları Evrensel Bildirgesi ve Avrupa Sosyal Şartı ndan ILO Sözleşmeleri ve AB Direktiflerine kadar çok sayıda uluslararası düzenlemede yer almış bir konudur. Günümüzde ise, küresel niteliği ve önemi belirginleşmiştir. Güvenliğin küresel düzeydeki önemi, iş kazalarının ortaya çıkardığı sonuçların sadece kazaya uğrayan ile ailesi, çalıştığı işletme, ülke ekonomisi ve yaşadığı toplumla sınırlı bir etkiye sahip olmayıp; küreselleşen dünyada küresel bir etki boyut da taşıdığı gerçeğinde görülebilmektedir. Bu bağlamda, iş kazaları küresel nitelikli bir temel sağlık sorunu olarak nitelendirilmektedir.