Mehmet ASLAN *, Ahmet Hakan KURŞUN **, Burcu TEKİN*** İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Bilgi ve Belge Yönetimi Bölümü 2. Sınıf Öğrencileri
PLAN Arka Plan Bilgisi ( Görme engellilere verilen kütüphane hizmetlerinde bilgi teknolojilerinin kullanılması: tanımlar, teknolojiler vd.) Yöntem Görüşme ile ilgili ilk bulgular ve değerlendirme Sonuç
AMAÇ ve YÖNTEM Bu çalışmanın temel amacı, görme engelli bireylere yönelik olarak sunulan bilgi hizmetlerinde kullanılan bilgi teknolojilerini incelemek olarak belirlenmiştir. İstanbul daki üniversite kütüphanelerinde bir ön çalışma yapılmış ve büyük çoğunluğunda görme engellilere yönelik bir birim olmadığı saptanınca araştırmanın mekan sınırı Boğaziçi Üniversitesi ve İstanbul Üniversitesi olarak belirlenmiştir. Uygulama verileri görüşme ve gözlem yoluyla elde edilmiştir ayrıca araştırmanın kuramsal kısmı için belgesel analizi yapılmıştır.
ÖNEM Bilgi çağının ve çağdaş toplumun gereksinimlerinden biri olan bilgiye erişim, bireylerin toplumla olan ilişkisini ve toplumsal yaşamla arasındaki bağı kurması için gerekli hizmetlere ulaşmasında etkin rol oynamaktadır. Görme engelli bireylerde diğer tüm bireyler gibi bilgiye erişimde kütüphaneleri aktif bir şekilde kullanabilmelidir. Bu bağlamda tüm kütüphane kullanıcılarının günümüz teknolojileri sayesinde eşit şartlarda hizmet almalarına yardımcı olan bilişim teknolojilerini tanıtacağız.
Engelli Kimdir? Literatürde birçok tanım ve sınıflandırma bulunmasına rağmen bir ya da daha fazla önemli hayat aktivitesini büyük oranda sınırlayan veya zihinsel engele sahip bireyler, engelli olarak tanımlanmaktadır. Engelli olarak tanımlanan bireyler, engellik durumlarına göre; iletişimsel, zihinsel ve fiziksel engelliler olarak üç farklı kategoriye ayrılırlar. Görme veya konuşma engeline sahip olanlar, iletişimsel engelliler olarak değerlendirilmektedir.
GÖRME ENGELLİ KİMDİR? Hem uluslararsı hem de ulusal kaynaklarda; mümkün olan bütün düzeltmelerden sonra kişinin görüşü 20/200 oranından daha düşük veya görüş alanı düzeltici merceklere rağmen 20 dereceden daha düşük ise kişi kör olarak tanımlanmaktadır.
ÜNİVERSİTE KÜTÜPHANELERİNİN GÖREVLERİ Üniversite kütüphaneleri, sundukları hizmetlerle üniversitedeki eğitim öğretim faaliyetlerini destekleyen kurumlar olarak değerlendirilirler. Sahip oldukları kaynaklar ve sundukları hizmetlerle bilgi gereksinimini karşılayan ve bilimsel üretimi destekleyen bu kütüphanelerin, hizmet verdikleri üniversitelere mensup tüm bireylerin ve tüm araştırmacıların bilgi gereksinimlerini karşılamaları beklenir. Üniversite kütüphaneleri, hizmet ve kaynaklarını, engelli ve engelsiz tüm bireylere sunmak durumundadır. Bundan dolayı Üniversite kütüphaneleri, görme engellilere yönelik nitelikli hizmet verebilmesi için çağın teknolojik donanım ve yazılımlarını yakından takip etmeli ve üniversite bünyesinde en kısa zamanda bulundurmalıdır.
GÖRME ENGELLİLERE YÖNELİK DONANIM VE YAZILIMLAR Engelli bireyler, tıpkı engelsiz bireyler gibi, diledikleri alanda ve kurumda eğitim alma hakkına sahip olmalıdır. Üniversite kütüphanelerinde engelli bireylerin, karşılaştıkları engelleri bir nebze azaltmak ve onların hayatını daha nitelikli hale getirmek için üretilen teknolojik araçlar kullanılmaktadır. Görme engellilere yönelik yapılan çalışmalarda da engellerin bir anlamda bilgi ve iletişim teknolojileri ile aşıldığını ve bilgiye erişimde yeni imkanların ortaya çıktığını görmekteyiz. Görme engellilerin bilgi ihtiyacının karşılanması için kullanılan kaynaklar, araçlar ve yöntemler kaçınılmaz olarak dokunma ve işitme duyusuna yönelik olarak geliştirilmektedir.
BRAİLLE ALFABESİ Görme engellilerin hayatında çok büyük kolaylıklar sağlayan Braille alfabesi, 1809 yılında Fransa da doğan ve kendisi de görme engelli olan Louis Braille tarafından, 1825 te bulunmuştur. Bu yazı sistemi 1918 yılında tüm dünyada kabul edilmiştir. Kabartılmış altı nokta-braille sistemi, yazılı materyali okuyamayacak kadar göremeyen kişiler için dokunarak okuma sistemidir.
BRAİLLE MONİTÖRLER Bilgisayar ekranındaki yazıları Braille alfabe olarak kullanıcıya gösterir. Görmeyenler ekrandaki yazıları parmaklarıyla takip edebilir. Sistem, ekran okuma programıyla uyumlu olarak çalışarak, sesle dinlenen yazıların aynı anda kabartma olarak elinin altından geçmesini sağlar. Özellikle sesli çözümlerle birlikte kullanıldığında bilgisayara son derece verimli bir hakimiyet sağlar.
BRAİLLE YAZICILAR Braille yazısında altı noktanın değişik konfigürasyonlarda dizilimiyle harfler oluşturulmuştur. Braille yazıcılar, elektronik ortamda bulunan metinleri bir tercüme programı yardımıyla Braille alfabesiyle basmaktadır. İster internet sitesinden, ister kendi hazırlayacakları her türlü düz yazıyı çok hızlı bir şekilde kabartma olarak bastırabilirler. Bugünkü teknoloji ile hiç kabartma yazı bilmeyen bir kimse, görmeyenler için okuma materyali basabilir.
BÜYÜTÜLMÜŞ KAYNAKLAR Yaygın olarak kullanılan yardımcı teknolojik araçlardan birisi de büyütücülerdir. Bu araçlar; kısmi görüş yardımcıları olarak adlandırılan, portatif olarak ya da gözlüğe veya ekrana iliştirilerek kullanılabilen büyüteçler, kapalı devre televizyon sistemleri veya video büyütücüler ve büyütücü yazılım
BÜYÜTÜLMÜŞ KAYNAKLAR Ekran büyütücüler aynı zamanda farklı renk kombinasyonları kullanarak renk körü kullanıcılara da yardımcı olur.
SESLİ KAYNAKLAR Görme engelliler tarafından kullanılan alternatif formatlardan diğeri ise sesli kaynaklardır. Bir kitabın yüksek sesle okunarak ses kaydının yapılmasıyla oluşan kitaplara sesli kitap ya da konuşan kitap adı verilmektedir. Günümüzde görme engellilerin yanı sıra gören okuyucuların kullanımı amacıyla da sesli kitap üretilmektedir. Braille alfabesini bilmeyen veya öğrenme imkanına sahip olmayan bireyler için bilgiye erişimdeki en popüler formattır.
KAMERALI KİTAP OKUMA MAKİNESİ Cihaz bilgisayara bağlı çalışır. Kameranın altına konan dokümanın fotoğrafını çeker ve 3-4 sn gibi bir süre içinde hemen okumaya başlar. Görme engelli bu sistemde kitabını hem sesli hem de Braille olarak anında okur İsterse Word, Excel gibi formatlarda kaydedebilirken aynı zamanda MP3 formatında kayıt yapabilir.
KİTAP OKUMA MAKİNESİ BİR ÖRNEK SARA-CE SARA okuma makinesi; dergi, kitap gazete, kartvizit vs. gibi değişik dillerdeki basılı dokumaları tarar ve ardından sesli ve az görenler için LCD ekranıyla kontrastlar yaparak aynı anda ekrandan akar şekilde gösterir. Görme engelli ya da az gören bir birey tek başına bu cihazı sesli olarak kullanabilir.
EKRAN OKUYUCU Görme engelli kullanıcılar, ekran okuyucu programlar aracılığıyla herkes gibi bilgisayar kullanabilmektedir. Ekran okuyucu program, görme engelliler için ekrandaki bilgileri sesli olarak okumaktadır. Görme engellilerin bilgisayar kullanımını sağlayan ekran okuyucular, bilgiye erişimi kolaylaştıran en önemli araçlardan biridir. Ekran okuyucu programlar sayesinde, görmeyenlerin bilgisayar kullanımı ve internet erişimleri son derece kolaylaşmıştır. Ekranda yer alan metin, grafik, kontrol düğmeleri ve menüler bilgisayarla oluşturulmuş bir ses tarafından okunur.
JAWS EKRAN OKUYUCU PROGRAM Bu programlar bilgisayar açıldığı anda devreye girer ve bilgisayarın kapatıldığı ana kadar görmeyene tüm ekranı okur, onlara detaylı bilgiler verir. Bilgisayarın her ortamında çalışarak görmeyenlerin bilgisayara tam hakim olmalarını sağlar. Klavyedeki tüm tuşlar ve faaliyetler seslendirilir. Görmeyenler bilgisayarı klavyeden kullanırlar.
WEB ORTAMI İnternet ile artan bilgi ve ortam çeşitliliği, kütüphanelerin çalışma/hizmet biçimlerini değiştirmektedir. Braille ve sesli kaynaklardan farklı olanaklara sahip bir alan olan Web ortamı, engellilerin mekandan bağımsız olarak ihtiyaç duydukları bilgiye erişebilmelerini sağlamakta ve diğer insanlara olan bağımlılıklarını da azaltmaktadır. Kurumların Web tasarımcısının sadece anasayfayı değil bütün sitenin erişilebilirliğini sağlaması hedeflenmelidir. Web sayfalarının ekran okuyucularla kullanılmasını sağlayacak sadece metin içerikli sayfaların oluşturulması kadar, bunların sayfanın aslı ile paralel bir şekilde güncellenmesi de önem taşımaktadır.
İstanbul'da Durum İstanbul daki üniversite kütüphanelerinde bir ön çalışma yapılmış ve büyük çoğunluğunda görme engellilere yönelik bir birim olmadığı saptanınca araştırmanın mekan sınırı Boğaziçi Üniversitesi ve İstanbul Üniversitesi olarak belirlenmiştir. Bu doğrultuda İstanbul Üniversitesi Merkez Kütüphanesi Engelsiz Bölümü ve, Boğaziçi Üniversitesi GETEM (Görme Engelliler Teknoloji ve Eğitim Merkezi) yetkilileri ile görüşmeler yapılmıştır. Yaptığımız bu görüşmeler ve gözlem sonucunda edindiğimiz ilk verilere değinmek isteriz.
BOĞAZİÇİ ÜNİVERSİTESİ - GETEM GETEM'de Dr.Engin YILMAZ ile bir görüşme yapılmıştır. Bu görüşmenin bulgularına göre GETEM Boğaziçi Üniversitesi Kütüphanesi nden bağımsız bir yapıdır. GETEM in kuruluşu arasında büyük bir zaman farkı vardır. GETEM yenidir. Bütçe konusunda edindiğimiz bilgilere göre yıl içerisinde 10.000 tl gibi bir bütçeye sahiptir. Bütçe yetkili tarafından yeterli görülmüş ve çok büyük harcamalara gerek olmadığı belirtilmiştir.
BOĞAZİÇİ ÜNİVERSİTESİ - GETEM 2 GETEM, sesli kitap, ekran okuyucu, Braille yazıcı gibi bu sunumda da belirtilen ve her görme engelli biriminin sahip olması gereken tüm teknolojilere sahiptir. GETEM'de 4 memur çalışmaktadır. Bu memurlardan hiçbiri BBY mezunu değildir. Ayrıca personelin işe uygunluğu açısından belli bir işe alım prosedürünün olmadığını da eklenmelidir. GETEM dijital dermelerinde 15.000 den fazla sesli kitap ve aktif olarak 7.000 kullanıcı vardır.
BOĞAZİÇİ ÜNİVERSİTESİ - GETEM 3 GETEM yalnızca Boğaziçi Üniversitesi öğrencilerine değil aynı zamanda tüm Türkiye'ye hizmet vermektedir. GETEM yalnızca Boğaziçi Üniversitesi öğrencilerine her dönemin başında sahip oldukları donanımların kullanımını öğrettiklerini eklediler. Sonuç olarak; Binaya ulaşım görme engelli bir öğrenci için çok zor hatta imkansız. Lakin verilen hizmet çoğunlukla elektronik ortam üzerinden olduğu için bu durum büyük bir önem arz etmiyor.
İSTANBUL ÜNİVERSİTESİ ENGELSİZ BİLGİ MERKEZİ İstanbul Üniversitesi Engelsiz Bilgi Merkezinde uzman kütüphaneci Mustafa ÖZYÜREK ile yaptığımız görüşme sonucunda elde ettiğimiz bulgular şöyledir: İSTANBUL ÜNİVERSİTESİ ENGELSİZ BİLGİ MERKEZİ İÜ Merkez Kütüphanesine bağlıdır. Aynı GETEM'de olduğu gibi kütüphanenin kuruluşu ile engelsiz birimin açılması arasında büyük bir zaman farkı vardır. Engelsiz Birimi yenidir. Yaklaşık 500.000 tl gibi bir bütçe ile kurulan birim kütüphane bütçesinden sınırsız yararlanabilmektedir. Her yıl teknoloji fuarlarını inceleyerek ellerindeki donanımın eksik yönleri kapatılmaktadır. Eldeki donanımım sadece görme engelliler için değil aynı zamanda ortopedik engellilere yöneliktir. Personel GETEM'den farklı olarak çoğunlukla BBY mezunlarındandır (5 kişinin 3 ü BBY mezunu ve asistan öğrencisi).
İSTANBUL ÜNİVERSİTESİ ENGELSİZ BİLGİ MERKEZİ İşe alım prosedürü olarak ise temel kütüphane hizmetleri dışında görme engelli biriyle empati yeteneği olacak kişiler yeğlenmektedir. Verilen hizmetlerin ise çoğunlukla mail aracılığıyla kendilerine ulaşan öğrencilere kitapları WORD ve PDF formatında ulaştırılmaktadır. Verilen hizmet sadece üniversite öğrencilerine yöneliktir. Donanımsal olarak herhangi bir eksikleri yoktu; üniversitelerin engelsiz birimlerine de danışmanlık hizmeti verilmektedir.
Değerlendirme Her iki üniversitede de engelli birimleri kütüphaneye göre yenidir. Her iki üniversite kütüphanesinde de konu ile ilgili ileri bilgi teknolojileri kullanılmakta ve literatürde belirtilen hizmetler verilmektedir. İÜ Engelsiz Bilgi Merkezi Kütüphanenin bir alt birimi iken GETEM Boğaziçi Üni. Kütüphanesinden bağımsızdır. İÜ nin konuyla ilgili bütçesi sınırsız iken Boğaziçi Üni. GETEM de yıllık 10.000TL dir. İÜ Engelsiz Bilgi Merkezi nde BBY mezunları çalışırken Boğaziçi Üni. Kütüphanesi GETEM de BBY mezunu yoktur.
SONUÇ VE ÖNERİLER 1 Görme sorunlarının günümüz teknolojilerinin sağladığı olanaklar bilgiye ulaşımdaki engelleri bir ölçüde ortadan kaldırmaktadır. İstanbul'da yaptığımız ön çalışma yaklaşık 50 üniversiteden görme engelliler birimi olan kütüphane sayısının bir elin parmağını geçmediği gösterdi. Boğaziçi ve İÜ bu konu da en tanınan ve en donanımlı birimlerdir. Buralar da bile nitelikli personel ve bütçe sorunları vardı. Üniversite kütüphanelerinin görme engellilere ait bir birim açması hem görme engelli öğrencilere eşit bir eğitim ortamı hem de bu birimlerde çalışacak kişilere ihtiyaç duyulacağı için Bilgi ve Belge Yönetimi mezunlarına yeni istihdam alanları sunacaktır. Ayrıca özellikle derme geliştirme açısından ortak çalışma/işbirliği olanaklarının değerlendirilmesi de önemlidir.
SONUÇ VE ÖNERİLER - 2 Görme engelli bireylerin kütüphane kaynaklarını kullanabilmesi için gereken yazılımları ve donanımları sağlamayarak tasarruf yaptığını veya gereksiz harcamalardan kaçtığını düşünen üniversite ve kütüphane yöneticilerine, akademik anlamda topluma kazandırılmış bir bireyin çok şeyi değiştirebileceğini hatırlatmak isteriz zira sorgulama ve araştırma yetisini kaybetmiş bir bireyden daha büyük bir israf olamaz. Son olarak bir kütüphanenin parasını kaybedince değil kullanıcılarını kaybedince zarar ettiğini de ekleyerek konuşmamızı sonlandırıyorum.
Bizi sabırla dinlediğiniz için teşekkür ederiz. İstanbul Üniversitesi, memet_aslan8765@hotmail.com İstanbul Üniversitesi, ahmethakankursun@gmail.com İstanbul Üniversitesi, tburcu408@gmail.com