Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti Ülkesel Fizik Planı Mevcut Durum Devamı Senayosu Raporu. 2010-2011 Şehir Planlama Dairesi - İçişleri Bakanlığı Lefkoşa - Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti Lefkoşa - 2014
İçindekiler 1. Giriş... 3 1.1 Ülkenin Konumu ve Özellikleri... 3 1.2 Ülkesel Fizik Planın Rolü... 4 1.3 ÜFP nin İçeriği ve Bu Raporun Amacı... 4 1.4 Gelişmenin Ana Etmenleri... 4 1.5 Arazi Kullanımı Yönetiminde Gelişmelerin Sınıflandırılması... 6 2. Gelişmenin Çevresel, Tarihi ve Kültürel Kaynaklar ve Toplumlar Üzerindeki Etkisi... 9 2.1. Kaynakların Sürdürülebilir Yönetimi... 9 2.2. Kuzey Kıbrıs ta Dikkatli Yönetim Gerektiren Çevresel, Tarihi ve Kültürel Kaynaklar... 11 3. Gelişmenin Mevcut Durumu... 15 3.1 Veri Kaynakları... 15 3.2 Analizin Sonuçları... 16 3.3 Gelişme Eğilimleri... 26 3.4. Mevcut Durumun Devamı Projeksiyonu... 34 Yararlanılan Kaynaklar... 37 Yararlanılan AB Destekli Projeler... 37 2
1. Giriş 1.1 Ülkenin Konumu ve Özellikleri 1.1.1. Kıbrıs adası, Akdenizin doğusunda, kuzey köşesinde, 34, 33 ve 34 41 enlemler ile 32, 15 ve 34 35 boylamları arasında, kuzeyindeki Türkiye den 75 km, batısındaki Suriye den 110 km ve Güneyindeki Mısır dan 41 km uzaklıkta yer almaktadır. Doğu Akdeniz de en büyük ada olan Kıbrıs 9252 km2 yüz ölçümündedir ve 911 km lik bir kıyı uzunluğuna sahiptir. Tablo 1 : Kıbrıs Adasının Diğer Akdeniz Adaları İle Karşılaştırılması AKDENİZ ADALARI ALAN MIL KARE KILOMETRE KARE Sicilya 9935 25733 Sardunya 9299 24084 Kıbrıs 3572 9251 Korsika 3367 8721 Girit 3199 8256 Rodos 545 1412 Malta 122 306 1.1.2. Adada Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti ile Güney Kıbrıs Rum Yönetimi nden oluşan iki ayrı devlet bulunmaktadır. Adanın kuzeyinde, 3242 kilometre karelik alan Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti topraklarını oluşturmaktadır. 1.1.3. Yüzey Şekilleri :Adanın kuzey kesimini oluşturan Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti, Alp kıvrım kuşağı içerisindedir. Kuzeydoğuda Karpaz yarımadası, güneydoğuda Gazi Mağusa Körfezi ve batıda Güzelyurt Körfezi yer alır. Kuzeyde adanın kıyılarına paralel olarak uzanan kireç taşlarından oluşmuş Beşparmak dağları bulunur. Bu dağın en yüksek zirvesi 1000 m yi aşar. Bu dağ kuşağının güneyinde batıda Güzelyurt tan başlayarak doğuda Gazi Magosa ya kadar devam eden geniş bir ova yer alır. Buraya İç Ova denir. 1.1.4. İklimi ve Bitki Örtüsü : Adada, Akdeniz iklimi hüküm sürer. Beşparmak dağlarının kuzeye bakan yamaçları fazla yağış alır. Burada yıllık ortalama yağış 500 mm civarındadır. Az yağış alan İç Ova, adanın en sıcak ve kurak kesimidir. Bu ovaya düşen yıllık ortalama yağış miktarı 300 mm nin biraz üzerindedir. Kışın 14 C (ocak) dolayında olan ortalama sıcaklık yazın (temmuz) 29 C ye kadar çıkar. Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti nin önemli akarsulan kaynağını Karlıdağ dan alır. Akımı düşük olan bu akarsular yazın kurur. Batıda Güzelyurt civarında akarsular üzerine küçük göletler yapılmıştır. Beşparmak dağlarının, özellikle kuzeye bakan yüksek kesimlerinde kızılcam ormanları ve eteklerinde maki toplulukları yaygındır. 1.1.5. Yerleşmeleri ve Nüfusu : Eski bir yerleşme sahası olan Kıbrıs ta zengin tarihi ve arkeolojik eserlere rastlanır. Kıbrıs adını, Tunç Çağı ndan beri işletilen zengin bakır yataklarından almıştır. Önemli bir ticaret yolu üzerinde bulunan ve zengin doğal kaynaklara (orman, maden ve bazı Akdeniz iklimi ürünleri) sahip olan Kıbrıs a çevredeki ülkelerden sürekli göçler olmuştur. Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti nde çoğunlukla Türkler yaşar. Karpaz yarımadasında çok az sayıda Rum ve diğer azınlıklar bulunur. Nüfusun büyük bölümü kentlerde toplanmıştır. Önemli kentlerinden başkent Lefkoşa da, çeşitli dönemlere ait sanat eserleri ve özellikle Osmanlı Dönemi nde yapılmış cami, han, hamam, türbe ve medreseler bulunur. Batıda Güzelyurt, önemli bir alış veriş merkezidir. Beşparmak dağlarının eteğine kurulmuş Girne, turizm etkinliklerinin yoğun olduğu bir kentdir. Çok sayıda tarihi eserin yer aldığı Girne, aynı zamanda bir liman kentidir. Doğuda aynı adlı körfezin kıyısında 3
kurulmuş olan Gazi Magosa yer alır. Mısırlılar tarafından kurulmuş olan bu liman kenti, aynı zamanda bir kültür ve turizm merkezidir. 1.1.6. Ekonomisi : Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti nin ekonomisi turizm ve tarıma dayanır. Beşparmak dağlarının güneyindeki İç Ova da kuru tarım yapılır, buğday ve arpa yetiştirilir. Yağışın azlığı nedeniyle tahıl üretimi fazla değildir. Adanın batısındaki Güzelyurt çevresi, turunçgil üretim bölgesidir. Burada üretilen turunçgil (portakal ve greyfrut)in bir bölümü ihraç edilir. Ayrıca bu bölgede hazır giyim ve toprağa dayalı (çimento, kireç) sanayi tesisleri de bulunur. Adadaki tarihi eserler ve plajlar, turizm faaliyetlerinin gelişmesini sağlamıştır. Turizm açısından önemli merkezlerden biri, Gazi Magosa Körfezi kıyışıdır. Diğer bir merkez, Girne dir. Buralarda plajlar, tarihi eserler ve turistik tesisler bulunur. Özellikle Girne Limanı ve çevresi turizm açısından bir odak noktasıdır. Buralara, Orta ve Kuzey Avrupa ülkelerinden çok sayıda turist gelmektedir. 1.2 Ülkesel Fizik Planın Rolü 1.2.1 Ülkesel Fizik Planı, ülkesel düzeyde sektörel hedef ve yatırımların mekansal kararlarının üretildiği stratejik nitelikli bir plandır. 1.2.2 Ülkesel Fizik Plan sürdürülebilir ekonomik kalkınmanın ve sektörel gelişmenin gerçekleştirilmesi amacı uyarınca, ülke düzeyindeki fiziki, sosyal, ekonomik, çevresel, kültürel ve benzeri kaynakların belirlenmesi, bu kaynakların doğru ve verimli kullanımında sektörler arası koordinasyonun sağlanması ve mekansal dağılımının yapılması rolünü üstlenmektedir. 1.3 ÜFP nin İçeriği ve Bu Raporun Amacı 1.3.1 Bu raporun amacı, şu anki koşulların ve trendlerin/eğilimlerin devam edeceğini ve mevcut politikaların ve tutumların değişmeyeceğini varsayarak, Kuzey Kıbrıs taki durumun bir projeksiyonunu yapmaktır. Aynı zamanda, bunun çevresel, sosyal, ekonomik ve mekansal etkisini analiz etmektir. Rapor, Mevcut Durumun Devamı senaryosu olarak anılmaktadır; ve gelecekteki Ülkesel Fizik Planı politikasının etkilerini kıyaslamak için bir referans noktası teşkil edecektir. 1.3.2 Bu rapor, sürdürülebilir ekonomik, sosyal ve çevresel gelişmenin sağlanabilmesi için ülkesel fizik planın hazırlanmasında dikkat edilmesi gerek 5 konuyu özetlemektedir. Bu konular; birbirleri ile uyumlu geliştirilmesi gereken, (a) (b) (c) (d) (e) Tarım, Turizim, Sanayi, Ticaret, Emlak, Eğitim ve Sağlık gibi Ekonomik Gelişme Sektörleri, Kültürel Miras Alanları, Su Kaynakları, Orman Alanları, Tarımsal Araziler gibi, korunması gereken Çevresel Kaynaklar ve Kültürel Miras Alanları, Yapılaşma / inşaat ile birlikte planlanarak gelişmesi gereken, çöp yönetimi, elektrik ve su altyapısı, kanalizasyon sistemi ve ulaşım şebekesi gibi Fiziksel Altyapı, Toplumun refahı için iyileştirilmesi ve geliştirilmesi gereken, eğitim ve sağlık tesisleri, konutlar, eğlence yerleri ve kültür merkezleri gibi Sosyal Altyapı Hizmetleri ve Artmaması için önlem alınması gereken, hava, su, toprak kirliliği ve toprak erozyonu gibi Çevresel Faktörlerdir 1.4 Gelişmenin Ana Etmenleri 1.4.0. Gelişmenin ana etmenleri, nüfus artışı ve ekonomidir. Nüfusun büyüklüğü, dağılımı ve bileşiminde meydana gelen değişiklikler, ekonomik faaliyetlerin oluşumunda ve ihtiyaç duyulan binalar için yerseçim kararları verilirken önemli bir etkiye sahiptir. 4
1.4.1 Nüfus 1.4.1.1 Nüfusun sayısındaki, dağılımındaki ve kompozisyonundaki,değişiklikleri tesislerin nerelere inşa edileceği ve ne için kullanılacaklarında büyük bir etkisi vardır. 1.4.1.2 KKTC nüfusu 2006 yılı nüfusu sayımı sonuçlarına göre, yıl ortası, üniversitelerde okuyan yabancı öğrenciler dahil, 256,644 kişidir.1 Nüfusun %33 ü Lefkoşa İlçesinde, %24.8 I Gazi Mağusa İlçesinde, %22.6 sı Girne ilçesinde, % 11.4 ü Güzelyurt İlçesinde ve %8.2 si İskele İlçesinde yaşamaktadır. 2011 Nüfus sayımı sonuçlarına göre 286 257 olan nüfusun % 34 ü Lefkoşa ilçesinde, % 24 ü Gazimağusa İlçesinde, % 24 ü Girne İlçesinde, % 10 nu Güzelyurt İlçesinde ve % 8 i İskele İlçesinde yaşamaktadır. 90000 80000 70000 60000 50000 40000 30000 20000 10000 0 2006 nüfus sayımına göre De-facto nüfusun ilçelere göre dağılımı Lefkoşa Gazi mağusa Girne Güzelyurt İskele 2011 Nüfus Sayımı Sonucuna göre De-jure Nüfusun İlçelere Dağılımı Lefkoşa Mağusa Girne Güzelyurt İskele 8% 10% 34% 1.4.1.3 Nüfus artışı, doğal artış (toplam doğumlar eksi toplam ölümler), artı net göç (toplam gelen nüfus eksi toplam ayrılan nüfus) şeklinde hesaplanır. 1.4.1.4 Kuzey Kıbrıs ta aile büyüklüğü ile ilgili yeterli bilgiye sahip olunmamakla birlikte ilgili çeşitli kurum ve kuruluşlar ile yapılan görüşmeler sonucunda aile büyüklüğünün etnik özellikler, sosyal ve ekonomik yapı farklılıklarına göre farklılık gösterdiği, göçmen nüfusun yerel nüfusa oranla daha çok çocuk sahibi olduğu ve dolayısıyla ortalama aile büyüklüğünün daha yüksek olduğu belirlenmistir. Ortalama hane halkı büyüklüğü ise 2006 yılı nüfus ve konut sayımına sonuçlarına göre 3.172 olarak, 20113 yılı sayım sonuçlarına göre 2.95 olarak hesaplanmıştır. 24% 24% 1 Devlet Planlama Örgütü 2006 Nüfus Sayımı Sonuçları. 2 Devlet Planlama Örgütü 2006 Nüfus Sayımı Sonuçları. 3 Devlet Planlama Örgütü 2011 Nüfus Sayımı Sonuçları. 5
1.4.1.5 İnsanların göçü, hem siyasi hem de ekonomik unsurlara bağlıdır. Son yıllarda, Annan Planı4 kararlar üzerinde etkili olmuştur ve yerli insanların buraya yerleşip mülkiyete, özellikle de konuta yatırım yapmaya karar vermesine sebep olmuştur. Kuzey Kıbrıs, aynı zamanda Akdeniz ikliminde ikinci bir ev arzu eden Kuzey Avrupalı emekli yabancılar için de çekici bir destinasyondur. 1.4.1.6 İş bulma umudu, iç ve dış göç konusunda çok önemli ve belirleyici bir etkendir. Ülkeye gelen göçmen nüfusun önemli bir kısmı çalışma yaşı çağındadır. Türkiye ile Kuzey Kıbrıs5 arasındaki asgari ücret farkı, turizm ve diğer hizmet sektörlerindeki ve narenciye üretimi alanındaki mevsimsel iş olanaklarında dolayı ülke cazip hale gelmekte ve dıştan gelen göç artırmaktadır. 1.4.1.7 Ülke içinde gerçekleşen göç ise daha çok bazı bölgelerdeki düşük kira düzeylerinden etkilenmektedir. Hizmet sektöründe düşük maaş ile çalışan işçiler, büyük kentlere yakın küçük yerleşim yerlerindeki daha ucuz konutlarda yaşayarak iş için daha büyük kentlere gidip gelmeyi tercih etmektedirler. 1.4.1.8 KKTC genelinde 2011 yılı istihdam oranı %45 dir. En yüksek istihdam oranı %48,8 ile Lefkoşa ilçesinde ve en düşük istihdam oranı % 39,5 ile İskele ilçesindedir. 1.4.1.9 KKTC genelinde 2011 yılı işsizlik oranı %9,7 dir. En yüksek İşsizlik oranı %14,8 ile Mağusa ilçesinde ve en düşük işsizlik oranı %6,1 ile Girne ilçesindedir. 1.4.2 Ekonomik Kalkınma 1.4.2.1 Ekonomik olarak aktif olan grubun, ailelerini geçindirmek için gelir getirecek işlere ihtiyacı vardır. İş imkanlarının yaratılabilmesi için, Kuzey Kıbrıs taki farklı gelişim sektörleri, hem ürünleri ve hizmetleri için talebe, hem de inşa edilmiş tesis ve destekleyici altyapıya ihtiyaç duymaktadır. Bu gelişim sektörlerine, perakende ticaret, turizm, sanayi, inşaat, özel sektör üniversite eğitimi, gayrımenkul, özel sağlık hizmetleri, kamu idaresi ve savunma dahildir. 1.4.2.2 Gelir dağılımı hangi oranda insanın konut, yiyecek, ulaşım ve temel hizmetleri almaya gücünün yettiğini belirlemekte ve mali anlamda karşılanabilirlik olarak bilinmektedir. Kuzey Kıbrıs taki gelir dağılımının durumu ile ilgili yeterli bilgi bulunamamaktadır. Ancak mevcut durumun olduğu gibi devam etmesi halinde ekonomik büyümenin gerçekleşeceği ancak gelir dağılımının bozulacağı öngörülmektedir. 1.5 Arazi Kullanımı Yönetiminde Gelişmelerin Sınıflandırılması 1.5.0 Arazi kullanımının tüm kategorileri birbiri ile uyumlu değildir. Plancılar, arazinin dikkatlice bölgelere ayrılması ve gerekli olan destekleyici altyapının belirlenmesi ile potansiyel arazi kullanımı çelişkilerini azaltmaya çalışır. Ülkesel Fizik Planı, tüm sektörler arasındaki potansiyel çelişkileri yöneterek, ve çevre ile 4 Annan Planı uyarınca mülkiyet üzerine getirilen düzenlemeler ve konut üretimindeki artış nedenleri için bkz. Konut Raporu Ek:2, 3 üncü madde Annan Planı ile 2008 Yılı Arası Dönem 5 Çalışma Dairesi nden alınan bilgi. 6
insan hayatının kalitesini koruyarak gelişim fırsatlarını optimize etmeyi amaçlamaktadır. Arazi kullanımı planlaması ve yönetimindeki bazı kilit konular aşağıda özetlenmiştir. Arazi kullanımı planlaması ve yönetimi amaçları için, gelişim birkaç geniş işlevsel kategori altında sınıflandırılabilir. Bunlar da sırasıyla, ilgili özelliklerine göre detaylı alt türlere ayrılabilir. 1.5.1 Ekonomik Gelişme İçin Arazi ve İnşaat 1.5.1.1 Kuzey Kıbrıs ta tesis inşaatını gerektiren ana gelişim sektörleri şunlardır: Turizm, sanayi, ticaret, gayrimenkul, özel yüksek öğretim ve özel hastaneler. Kuzey Kıbrıs ta 2010 2011 verilerine gore 2 vakıf, 4 özel üniversite ve 11 özel hastahane vardır. 1.5.1.2 Turizm sektörü, büyük ve küçük oteller, kumarhaneler, sosyal tesisler, plaj tesisleri, ziyaretçilerin ilgisini çekecek tesisler, marinalar6 ve golf sahaları da dahil, çeşitli gelişimlere gereksinim duyar ve bunları işletir. 1.5.1.3 Sanayi, büyük fabrikalar ve KOBİler olarak sınıflandırılabilir. Sanayi faaliyetleri verimliliklerini ve rekabet güçlerini artırabilmek için birbirlerine yakın olabilecekleri alanlara ihtiyaç duymalarının yanında çevreye en az tahirbatı vermeleri için çeşitli altyapı hizmetlerine de gereksinimleri vardır. 1.5.1.4 Ticaret, manav, bakkal, kasap, büfe, ayakkabı ve giyim eşyası satan mağaza, ev eşyası satan mağaza, kitapçı, kırtasiye, eczane, süpermarket, açık pazar alanı, kuaför, tamirci, benzinci ve benzeri faaliyetleri içermektedir. 1.5.1.5 Gayrımenkul sektörü tarafından ofis ve dükkan tesisleri inşaatı ediliyor olsa da, esas olarak piyasaya konut üretimi, daha fazla da ikinci konut üretimi ile ilgilidir. Dar gelir toplum kesimlerine yönelik konut üretimi sınırlı düzeydedir. 1.5.1.6 2008-2010 döneminde, ülke genelinde Planlama Kontrolü altındaki bölgelerle, Plan kontrolü altında olmayan bölgelerdeki Şehir Planlama Dairesinden görüş almış / Planlama Onayı almış yeni inşaatların kullanım türlerine göre dağılımına7 bakacak olursak toplam 202000 olan gayrımenkul (taşınmaz mal) yatırım taleplerinin büyük oranda konut kullanımına yönelik olduğu görülecektir. Bunun dışında %17 lik (3040 adet) bir oranla havuz, garaj, ağıl v.b kullanımlar, %8 (1960 adet) ile ticaret, sanayi, ofis, eğlence dinlence ve turizm kullanımları dikkat çekmektedir. 1.5.1.7 Bu veriler ışığında yapılan analizler çerçevesinde Girne II. Bölge Emirnamesi Alanında diğer bölgelere göre gelişme baskısının çok yüksek oranda olduğu görülmektedir. Bu bölgede yapılan toplam Planlama Onayı Başvurularının (yaklaşık 8000 adet) %71 i 2008 yılında, %19 u 2009 yılında ve %10 u ise 2010 yılında yapılmıştır. 1.5.1.8 2008-2010 yılları arasında Planlama kontrolunda olan Alanlarda Onay almış konut kullanımları Toplam kullanımların %72.6 sını, ekonomık faaliyetler ise %11.5 ini oluşturmaktadır. Yine aynı dönemde Planlama Kontrolu dışındaki alanlarda görüş almış konut kullanımları toplam kullanımların %86 sını, ekonomik faaliyetler ise %7.6 sını oluşturmaktadır. 6 Marinalardan sorumlu kurum Limanlar Dairesi dir 7 Ayrıntılı bilgi için bkz. Ek grafik ve tablo 7
1.5.1.9 Turizm sektöründen en yüksek payı Girne ilçesi almaktadır. Toplam yatak kapasitesinin yaklaşık %70 i bu ilçede yer almaktadır. KKTC genelinde yatak kapasitesinin ilçelere göre dağılımına bakıldığı zaman Güzelyurt (%1.4) ve Lefkoşa (%3.3) ilçelerinin en düşük payı aldığı görülmektedir. Girne de kitle turizmi ağırlıklı olarak gelişmektedir. İskele ilçesinde ise, Bafra bölgesi hariç, eko-turizm gelişmektedir. Bafra bölgesinde ise kitle turizmi yapılması amacıyla turizm alanı oluşturulmuştur. 1.5.2. İnşaatsız Arazi Gerektiren Gelişme Türleri 1.5.2.1 Tarım, Kuzey Kıbrıs ta kilit bir gelişim sektörüdür ve bu durum, yüksek ve orta derece verimli araziye erişim ve su tedariği gerektirmektedir. Kuzey Kıbrıs taki tarım ürünleri, tahıl, yemlik baklagil, yemeklik baklagil, sebze, bostan, endüstri bitkileri, meyveler, bağlar ve turunçgillerden oluşmaktadır. En önemli tarım ihraç ürünleri arasında narenciye, enginar ve patates yer almaktadır. 1.5.2.2 Sulu tarım ağırlıklı olarak Güzelyurt ilçesinde, kuru tarım ise Mesarya bölgesinde yapılmaktadır. Su tüketiminin yaklaşık %75 i tarım sektörüne harcandığı belirlenmiştir. 1.5.2.3 Niş ürünlerin bölgesel dağılımına bakıldığı zaman ise Gazi Mağusa ilçesinde kavun, karpuz (Yıldırım), patates (Çayönü, Beyarmudu, Türkmenköy), Girne ilçesinde domates (Akdeniz) ve Güzelyurt ilçesinde de narenciye, muz, çilek ve patates üretimi yapıldığı görülmektedir. 1.5.2.4 İmar planları ve emirnamelerin olmadığı bölgelerde verimli tarım arazileri yoğun yapılaşma tehdidi altındadır ve korunmaları sağlanamamaktadır. İskele ilçesinde, İskele ve Yeniboğaziçi arasındaki tarımsal topraklar ve Lefkoşa ilçesinde imar planının dışında kalan tarımsal topraklar yapılaşma baskı altındadır. 1.5.2.5 Turizm sektörü, çevresel varlıkların (sahiller, temiz deniz suyu, doğal çevre koruma alanları, orman alanları, manzara, panoramik görünüş v.b.) ve tarihi ve kültürel mirasın birlikte korunmasını gerektirir. Turizmin işlev gösterebilmesi için yüksek kalitede bir çevreye ihtiyacı vardır. 1.5.2.6 Kuzey Kıbrıs ta en önemli madencilik faliyeti taşocaklarıdır. Ülkede, yaklaşık 73 adet ruhsatlı taşocağı vardır.bu ocakların 61 adeti faal durumdadır ve Girne ile İskele İlçeleri sınırları içerisinde yer almaktadırlar. Taşocaklarının çevreye tahribatının en aza indirgenmesini sağlamak amacıyla teknik şartlar ve alınması gereken önlemleri içeren kriterler belirlenmiştir. Bu kriterlere uymaları halinde taşocaklarının sözleşmeleri uzatılmaktadır. Çok kötü durumda olan taşocaklarının sözleşmeleri uzatılmamaktadır. Ancak taşocaklarının belirlenen kriterlere uymaları konusunda yeterli ve etkin denetim yapılmamaktadır. 8 1.5.3. Sosyal Altyapı İçin Arazi ve İnşaat 1.5.3.1 Ülkede yaşayan, ziyaretci olarak bulunan nüfusun, konut, eğitim, sağlık hizmetleri, plajlar, eğlence dinlence alanları ve açık alanlar dahil, sosyal tesislere ihtiyacı vardır. Sosyal altyapının yeterliği, nüfusun büyüklüğü ile yapısı ve okul ve klinikler gibi temel hizmetlere yolculuk süresine bağlı olmalıdır. Konut, temel bir insani ihtiyaçtır ve konut maliyetleri, eğitim ve sağlık hizmetleri 8 Avrupa Birliği Desteği ile hazırlanan Technical assistance for management and protection of potential Natura 2000 sites in the Northern part of Cyprus projesi 8
maliyetleri, satın alabilme ve kira düzeyleri bakımından toplumun tüm kesimleri için maliyeti karşılanabilir olmalıdır. 1.5.4 Destekleyici Fiziksel Altyapı 1.5.4.1 Su altyapısı, kanalizasyon altyapısı, su arıtma ve atık su artıma tesisleri, çöp alanı, elektrik santrali ve telekomünikasyon altyapısı için alana ihtiyaç vardır. 1.5.4.2 Su ve kanalizasyon tesisleri ve katı atık yönetimini, yerleşim yerlerinin gelişimi ile koordine etmemek çevre kirliliğine neden olabilir. 1.5.4.3 Elektrik ve genişbantlı internet tedariğinin olmaması veya bu tedariğin güvenilir olmaması ekonomik kalkınmanın önündeki ana kısıtlayıcı faktörlerden biridir. Su da birçok endüstriyel ve hizmet sektöründe gerekli olan temel bir kaynaktır. 1.5.4.4 Yollar ve taşımacılık, yüklerin taşınması ve insanların yaşadıkları yer ile çalıştıkları yer arasındaki dolaşımı için gereklidir. Gelişmiş bir yol ağı ve etkili taşımacılık sistemi, ekonomik kalkınmayı destekleyen çok önemli bir unsurdur. Deniz ve hava limanlarından büyük şehir ve üretim bölgelerine, karayolu ulaşımı özellikle önemlidir. Dağıtımın etkili ve etkin maliyetli olması için, depolama tesislerinin ana karayolu ağlarına yakın olması gerekmektedir. 1.5.4.5 Yerleşim yerlerinin merkezlerinden geçen hızlı karayolları, güvenlik tehlikeleri içerir ve burada yaşayan insanların oluşturduğu topluluğu ikiye böler. Yeni yollar tasarlanırken bunun gözönüne alınması gerekir. Kuzey Kıbrıs ta yeni yapılan çift şeritli karayollarının yerleşim yerlerinin dışından geçmesine dikkat edilmektedir. Aynı zamanda, çevre koruma alanlarına, bozulmamış kıyı şeritlerine ve hassas kültürel miras bölgelerine erişim sağlayan gelişmiş yollar, bu alanlara erişimin dikkatli şekilde yönetilmemesi halinde, bu alanların korunması açısından büyük bir tehdit oluşturabilir. 1.5.4.6 Ulaşım ihtiyaçlarının, düşük gelirli toplum kesimleri için, mali anlamda karşılanabilir olması gerekmektedir. Bunun için ise en iyi yol etkili bir toplu taşımacılıktır. Toplu taşımacılık, trafik yoğunluğunu, trafik tıkanıklıklarını ve hava kirliliğini azaltmada kilit rol oynamaktadır. KKTC de özel araç sahiplilik oranı oldukça yüksek düzeydedir. Aile başına düşen araç sayısı 1,4 dür. Kişi başına düşen binek otomobil sayısı ise 0,4 dür. Özel araç sahipliliğinin artması trafik yoğunluğunun artmasına ve trafik tıkanıklıklarının oluşmasına, bunun sonucunda da hava kirliliğinin artmasına neden olmaktadır. 1.5.4.7 Hizmet ve işleri yerleşim bölgelerine yakın konumlandırmayı amaçlayan yerel düzeydeki alt ölçekteki planlar, trafik yoğunluğunu azaltmak konusunda yardımcı olabilir ve dolayısıyla, hava kirliliğini ve kişilerin taşımaya ödediği para miktarını azaltılabilmesi sağlanabilir. 2. Gelişmenin Çevresel, Tarihi ve Kültürel Kaynaklar ve Toplumlar Üzerindeki Etkisi 2.1. Kaynakların Sürdürülebilir Yönetimi 2.1.1 Tüm kaynakların sürdürülebilir şekilde yönetilmesi gereklidir. Çevresel sürdürülebilirlik, gelecek kuşakların ihtiyaç duyacağı kaynakların varlığını ve kalitesini tehlikeye atmadan, hem bugünün hem gelecek kuşakların çevresini oluşturan tüm çevresel değerlerin sosyal, ekonomik, fiziki ve bunun gibi her alanda ıslahı, korunması ve geliştirilmesi sürecidir. 2.1.2 2001/42/AK sayılı AB Direktifi tüm Planlar ve Programlar için bir Stratejik Çevresel Değerlendirmenin yapılmasını gerektirir ve her açıdan çevreye, kültürel mirasa ve toplumlara etkileri dikkate alır. Dolayısıyla, Ülkesel Fizik Planı, gelişim Politikalarının ve Planlarının yukarıdaki unsurlara etkisini dikkate almalıdır. Yasa gereğince, Ülkesel Fizik Planı, 92/43/AET Habitat Direktifi, 9
79/409/AET Kuş Direktifi ve 338/97/AET Flora ve Faunanın Ticaretini Düzenleme (CITES) Tüzüğü ile de uyumlu olmalıdır. 9 2.1.3 Kültürel Mirasın Korunması, Venedik Tüzüğü, Amsterdam Deklerasyonu vb. dünya çapında, AnıtlaSit alanlarının korumasına ve restorasyonun yönelik kurallar koyan uluslararası tüzük ve yönetmelikler çerçevesinde yürütülmektedir. Bunları dikkate alan ve devamı niteliğinde olan Avrupa Komisyonunun Avrupadaki Kültürel Mirasın korunması ve geliştirilmesi ile ilgili üye devletlerin kabul ettiği ululararası anlaşmalar da dikkate alınmıştır. 2.1.4 Lizbon stratejisinin 10 temel objektiflerinden biri sosyal bütünleşmeyi 11 sağlamaktır. Ülkesel fizik planı Lisbon Stratejisi ile uyumlu olmalıdır. 2.1.5 Gereklilikler, daha detaylı şekilde Muktsebata Uyum Programı çerçevesinde yürütülmekte olan diğer Avrupa Birliği (AB) destekli projelerde ve Ülkesel Fizik Plan Sektör Durum Raporlarında yer almaktadır. Ülkesel Fizik Planı, bu Direktif ve tüzükler ile uyumlu olacaktır. Bunun için, çevre, kültürel miras ve sosyal veriler ile ilgili referans noktası teşkil edecek verilerin hazırlanması gereklidir. NO YIL ISIM Tablo 2: Çevre ve Kültürel Mirasın Korunmasıyla İlgili Uluslararası Sözleşme, Protokol, Deklarasyon Konferans ve Diğerler 1. 1936 Boğazlar Rejimi Hakkında Montreux de 20 Temmuz 1936 Tarihinde İmza Edilen Mukavelename Montreux Sözleşmesi, 1936, 20 Temmuz 22 7 2. 1950 Kuşların Himayesine Dair Milletlerarası Sözleşme 1950, 18 Ekim 3. 1954 Avrupa Kültür Anlaşması,1954, 19 Aralık 4. 1971 Özellikle Su Kuşları Yaşama Ortamı Olarak Uluslararası Öneme Sahip Sulak Alanlar Hakkında Sözleşme "Ramsar Sözleşmesi" 1971, 2 Şubat (BM Sözleşmesidir) 5. 1972 BM Çevre Konferansı Stockholm Konferansı,1972, 5-16 Haziran 6. 1972 BM Çevre Konferansı Deklarasyonu 1972, 16 Haziran 7. 1972 BM Çevre Programı, 1972, 15 Aralık 8. 1972 Dünya Kültürel ve Doğal Mirasının Korunmasına Dair Sözleşme UNESCO Dünya Miras Sözleşmesi 1972, 16 Kasım 9. 1973 AGİK Avrupa Güvenlik ve İşbirliği Konferansı/Helsinki Konferansı 1973 10. 1973 CITES Nesli Tehlikede Olan Yabani Hayvan ve Bitki Türlerinin Uluslararası Ticaretine İlişkin Sözleşme 1973 (BM Sözleşmesidir) 11. 1973 Denizlerin Gemiler Tarafından Kirletilmesinin Önlenmesine Ait Uluslararası Sözleşme MARPOL Sözleşmesi 1973, 2 Kasım 12. 1975 Akdeniz Eylem Planı, 1975 13. 1976 Akdenizin Kirlenmeye Karşı Korunmasına Ait Sözleşme Barselona Sözleşmesi, 1976, 16 Şubat 14. 1979 Avrupa nın Yaban Hayatı ve Yaşama Ortamlarını Koruma Sözleşmesi Bern Sözleşmesi, 1979, 19 Eylül 9 Habitat Direktifi, Natura 2000 olarak bilinen ve Topluluk açısından önemi olan tutarlı bir Avrupa ekolojik bölgeleri şebekesi kurmayı amaçlamaktadır ve bu direktif, doğal yaşam ortamı ve vahşi flora ve faunanın korunması suretiyle biyolojik çeşitliliğin sürdürülmesini gerektirir. Yaban Kuşlar Direktifi, doğada üreyen kuşların ve düzenli olarak göçen türlerin doğal durumlarında, yumurtaları, yuvaları ve yaşam ortamları ile birlikte korunmasını, yönetimini ve kontrolünü ayrıca uluslararası öneme sahip sulak alanların korunmasını gerektirir. Flora ve Faunanın Ticaretini Düzenleme (CITES) Tüzüğü ise, nesli tükenmekte olan yaban hayvan ve bitki türlerinin uluslararası ticaretinin düzenlenmesi ve kontrol edilmesiyle ilgili olmaktadır. 10 Lizbon stratejisi, Avrupa Birliği ekonomisini yeniden yapılandırmayı hedefleyen ve AB nin genel perspektifini belirleyen gelişme planıdır. 11 Sosyal bütünleşme, cinsiyet eşitliğinin sağlanması, yoksulluğun ve sosyal dışlanmışlığın azaltılması, sosyal güvence sisteminin iyileştirilmesi ve sağlık sisteminin modernleştirilmesini kapsamaktadır. 10
NO YIL ISIM 15. 1979 Bonn Sözleşmesi Yaban Hayvanların Göç Eden Türlerinin Korunmasına İlişkin Sözleşme 1979, 23 Haziran 16. 1979 Uzun Menzilli Sınırötesi Hava Kirlenmesi Sözleşmesi, 1979, 17 Kasım 17. 1985 Avrupa Yerel Yönetimler ÖzerklikŞartı, 1985 18. 1985 İncelten Maddelere Dair Montreal Protokolü Ozon Tabakasını İncelten Maddelere Dair Montreal Protokolü / Viyana Sözleşmesi 1985, 22 Mart/1987 19. 1987 Brundtland Raporu BM Dünya Çevre ve Kalkınma Komisyonu Raporu/Ortak Geleceğimiz 1987 20. 1989 Basel Sözleşmesi Tehlikeli Atıkların Sınırötesi Taşınımının ve Bertarafının Kontrolüne İlişkin Sözleşme, 1989, 22 Mart 21. 1991 BAMAKO Sözleşmesi Tehlikeli Atıkların Afrika ya İthalinin Yasaklanmasına ve Bu Atıkların Afrika da Sınıraşırı Taşınmasının ve Yönetiminin Denetlenmesine İlişkin Sözleşme,1991, 30 Ocak 22. 1992 Arkeolojik Mirasın Korunmasına İlişkin Avrupa Sözleşmesi Malta Sözleşmesi / Valetta Sözleşmesi 1992 23. 1992 Avrupa Kentsel Şartı Avrupa Yerel ve Bölgesel Yönetimler Kongresi/Strasburg Şartı 1992,18 Mart 24. 1992 Biyolojik Çeşitlilik Sözleşmesi 1992, 14 Haziran 25. 1992 Bükreş Sözleşmesi Karadenizin Kirlenmeye Karşı Korunması Sözleşmesi 1992, 21 Nisan 26. 1992 Gündem 21 BM Çevre ve Kalkınma Konferansı nın Rio da Yapmış Olduğu Toplantı Sonucunda Yayınlanan Rio Deklarasyonu 1992, 3-14 Haziran 27. 1992 Rio Konferansı "BM Çevre ve Kalkınma konferansı'nın Rio'da Yapmış Olduğu Konferans" 1992, 3-14 Haziran 28. 1994 Çölleşmeyle Mücadele Sözleşmesi Özellikle Afrika da, Ciddi kuraklık ve/veya Çölleşmeye Maruz Ülkelerde Çölleşmeyle Mücadele İçin Birleşmiş Milletler Sözleşmesi 1994, 13-14 Ekim 29. 1996 HABİTAT II Konferansı 1996, 3-14 Haziran 30. 1997 İklim Sözleşmesi Kyoto Protokolü 1997 31. 1998 AARHUS Sözleşmesi Çevreyle İlgili Bilgiye Erişim, Karar Vermeye Halkın Katılımı ve Yargıya Başvuru Sözleşmesi, 1998, 25 Haziran 32. 2002 Biyogüvenlik (Cartagena) Protokolü 2002, Temmuz 33. 2002 Johannesburg Dünya Yeryüzü Zirvesi 2002, Eylül Kaynak: Türkiye Çevre Vakfı Yayın No:142, Ocak, 2001 Ansiklopedik Çevre Sözlüğü 2.2. Kuzey Kıbrıs ta Dikkatli Yönetim Gerektiren Çevresel, Tarihi ve Kültürel Kaynaklar 2.2.1 Su Kaynakları 2.2.1.1 Kuzey Kıbrıs taki tüm gelişim sektörlerinin için belirleyici kilit unsurlardan biri suyun mevcudiyeti ve taşıma kapasitesidir. Su, insan hayatının, tarımın, endüstrinin, ticaret ve muhtaç olduğumuz çevrenin temel bileşenidir. Suyun yokluğu veya kirli su, insan sağlığı, gıda üretimi, flora ve fauna, ve genel olarak ekonomi üzerinde olumsuz etkiye sahiptir. Turizm sektörü çok büyük bir su tüketicisidir. Aynı zamanda, işlev gösterebilmek için yüksek kalitede bir çevreye ihtiyacı vardır. 2.2.1.2 Atık suyun, çevrenin kirletilmemesi ve insan sağlığının tehlikeye atılmaması için dikkatli şekilde yönetilmesi gerekmektedir. Su talebinin azaltılması için geri kazanılmış atık su miktarının artırılması gerekmektedir. 2.2.1.3 Ülkesel Fizik Planının amaçlarından biri de, KKTC Müktesabata Uyum Programı uyarınca, Avrupa Birliğinin 23 Ekim 2000 tarihli ve 2000/60/EC sayılı Su Çerçeve DirektifiniN gereklerine uygulanmasıdır. Su Çerçeve Direktifi, bütün yüzeysel sular, delta, körfezler ve kıyı suları ile yeraltı sularının korunmasına yönelik olarak hazırlanan bir çerçeve direktiftir. Bu direktifte 2015 yılından önce suların kalitesinin iyi duruma ulaştırılması temel hedefi olarak belirlenmiştir. 11
2.2.2 Verimli Tarım Arazileri 2.2.2.1 Tarımsal araziyi sınıflandırmanın çeşitli yolları vardır. Bu analiz, arazi kullanım kabiliyeti sınıflandırmasını kullanır. Kuzey Kıbrıs ta tarım sektöründe hem yerel nüfus hem de hayvanlar için gıda üretilmekte, ayrıca ihracat için de narenciye, enginar, patates üretimi yapılmaktadır. Gıda güvencesini sağlamak ve tarımsal faaliyetlerin sürdürülmesini, garantiye almak için ülkenin en verimli ve üretken arazi kaynağını oluşturan birinci, ikinci, ve üçüncü sınıf tarım arazilerinin, diğer tarz gelişimler için inşaat alanı haline gelmesinin engellenmesi gerekmektedir. 2.2.3 Orman Arazisi 2.2.3.1 Ormanlar hem çevresel hem de ekonomik kaynaklardır. Ormanlar yerel flora ve fauna için gerekli olan habitatı meydana getirmekte, iklim değişikliklerine karşı koymak için çok önemli bir unsur ve aynı zamanda ekonomik bir kaynak olmaktadır. Ormanlar, yerel ve bölgesel yağışın düzenlenmesine yardımcı olarak başta içme suyu olmak üzere tarım ve endüstrinin ihtiyaç duyduğu suyu sağlamaktadır. Ayrıca ormanlar, gerek küresel, gerekse Avrupa ve bölgesel düzeyde ve gerekse yerel düzeyde biyolojik çeşitlilik ağının bir parçası olarak milyonlarca insan için, besin, ilaç, içme suyu ve sınırsız rekreasyonel, estetik yararlar açısından yaşamsal bir kaynaktır. 2.2.3.2 Bu nedenle KKTC de genelinde 65426 hektarlık bir alan, korunan orman olarak ayrılmıştır. Buralarda inşaat veya ağaç kesimine izin verilmemektedir. 2.2.4 Biyolojik Çeşitlilik, Yaşam Ortamları ve Özel Çevre Koruma Bölgeleri 2.2.4.1 Kuzey Kıbrıs ın flora ve faunası, Kıbrıslıların doğal ve kültürel mirasının bir parçasıdır ve hayat kalitesine büyük katkısı vardır. Aynı zamanda ekonomik değeri de bulunmaktadır. AB, doğanın değeri ile ilgili olarak, 92/43/AET Habitat Direktifi, 79/409/AET Kuş Direktifi ve 338/97/AET Flora ve Faunanın Ticaretini Düzenleme (CITES) Tüzüğü nü kabul etmiştir. Bunlara ek olarak, Avrupa nın Yaban Hayatı ve Yaşama Ortamlarını Koruma Sözleşmesi Bern Sözleşmesi 1979, Özellikle Su Kuşları Yaşama Ortamı Olarak Uluslararası Öneme Sahip Sulak Alanlar Hakkında Sözleşme "Ramsar Sözleşmesi" 1971, (BM Sözleşmesidir) gibi uluslararası sözleşmeler de bulunmaktadır. 92% 8% ÖÇKB ALANLARI DİĞER ALANLAR 2.2.4.2 Kuzey Kıbrıs ta Alagadi, Karpaz Milli Park Alanı, Karpaz Güney Sahilleri, Akdeniz- Koruçam Bölgesi, Tatlısu Kıyı Şeridi, Gazimağusa Sulak Alanları, Salamis Kocareis Tesisleri- Park 12
Otel Özel Çevre Koruma Bölgeleri olarak belirlenmiştir. Salamis Kocareis Tesisleri- Park Otel Özel Çevre Koruma Bölgesi hariç, ilan edilmiş diğer Özel Çevre Koruma Bölgeleri ve henüz ilan edilmemiş olan Beşparmak Sıradağları Öneri Özel Çevre Koruma Bölgesi, Potansiyel Natura 2000 alanları olarak tanımlanmaktadırlar. 2.2.4.3 Korunması ve iyi yönetilmesi gereken doğal habitatların, flora-fauna ve endemiklerin bulunduğu ve ilan edilip yasal hale gelen 7 Özel Çevre Koruma Bölgesi için yönetim planları taslakları hazırlanmıştır. Bu planlar yeni Çevre Yasası altında uygulamaya geçilecektir. Ülkesel Fizik Planı bu Yönetim Planlarını destekleyecek ve gelişime izin verilip verilmemesi gerektiği ile ilgili, yeni Çevre Yasası nda Ekolojik Etki Değerlendirmesi olarak tanımlanan Uygun Değerlendirmenin 12 gerekli olabileceği bölgelerin belirlenmesi için gelişim politikaları içerecektir. 2.2.4.4 Bu kapsamda herbir bölge Kuzey Kıbrıs ta çevresel koşulların ve yabani hayatın izlenmesi hala çok yeni bir olgudur. Ancak bu izlemenin yapılabilmesi için kılavuz ilkeler hazırlanan taslak yönetim planlarında belirtilmektedir. 2.2.5 Kültürel Miras Alanları 2.2.5.1 Kültürel Miras, hem fiziksel hem de sosyal ifadelerle tanımlanabilir. Tarihi ve kültürel binalar, anıtlar ve arkeolojik bölgeler, hem kültürel hem de ekonomik değere sahiptir. Bu bölgelerin birçoğu hassastır ve hepsi de yenilenemeyen kaynaklardır. 2.2.5.2 Zayıf ziyaretçi yönetimi, hırsızlık, erozyon ve modern gelişim istilası, kültürel mirasını tehdit eden önemli etkenlerden bazılarıdır. 2.2.5.3 Kültürel mirasın korunması ile ilgili Venedik Tüzüğü, Amsterdam Deklerasyonu vb. gibi Dünya çapında, Anıtların ve Sit alanlarının korumasına ve restorasyonun yönelik kurallar koyan uluslararası tüzük ve yönetmeliklerin belirlediği kural ve koşullar KKTC de de kabul edilmiş olup bu alanlardaki koruma çalışmaları bu çerçevede yürütülmektedir. 2.2.5.4 KKTC de tarihi ve kültürel miras alanlarının korunması için gerekli yasal altyapıyı sağlayan yasa, tüzük ve yönetmeliklerden oluşan yasalar çerçeve mevcut olup yasal anlamda güçlü bir koruma olduğundan söz edilebilir. Bunlara ek olarak UNESCO Dünya Mirası listesinde yer alabilecek kriterleri sağlayan Tarihi ve Kültürel Miras Alanları da mevcuttur. Bunlarl ilgili detaylı bilgi Sektör Durum Raporunda verilmektedir. 2.2.5.5 Eldeki mevcut verilere bakıldığı zaman tüm ülkeye yayılan zengin bir tarihi ve kültürel mirasa sahip olduğu görülmektedir. Ülke genelinde toplam 168 adet Arkeolojik Sit Alanı olduğu ve bunların %54,2 sinin Girne, %37,50 sinin İskele, %7,1 nin Mağusa ve %1,2 sinin de Lefkoşa ilçesinde bulunduğu belirlenmiştir. Bunu yanında Girne ilçesinde 1 adet de Doğal Sit Alanı bulunmaktadır. KKTC genelindeki 4 adet Kentsel Sit Alanının 2 si Girne de, diğer 2 si ise Mağusa ve Lefkoşa İlçelerinde yer almaktadır. 2.2.5.6 KKTC genelindeki 182 adet anıtsal binanın %35,7 si Mağusa, %24,2 si Lefkoşa, %18,1 i Girne, %14,3 ü İskele ve %7,7 si de Güzelyurt ilçelerinde bulunmaktadır. Bunun yanında 1129 adet sivil mimarlık örneğinin de %59,2 si Lefkoşa, %26,8 i Mağusa, %10,1 i Girne ve %3,9 u da Güzelyurt ilçesinde bulunmaktadır. 12 92/43/EEC Habitat Direktifi nin 6(3) ve 6(4) maddelerinde belirtilen Natura 2000 alanlarına etkisinin belirlenmesi ve uygunluğunun sağlanması için değerlendirmesidir. 13
Tablo 3: Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti Sınırları Içindeki Eski Eserler (İlan Edilmiş veya İlan Edilme Çalışmaları Devam Eden) SIRA NO ESKI ESER TÜRÜ ÜLKE TOPLAMI İLÇE TOPLAMLARI LEFKOŞA MAĞUSA GİRNE GÜZELYURT İSKELE 1. ARKEOLOJİK SİT ALANI 168 2 12 91-63 % 100 1.20 7.10 54.20 37.50 2. ARKEOLOJİK VE DOĞAL 1 SİT ALANI 3. DOĞAL SİT ALANI 1 1 4. KENTSEL SİT ALANI 4 1 1 2 % 100 25.00 25.00 50.00 5. TARİHİ BİNA 6. ANITSAL BİNA 182 (MAĞUSA SURLAR 44 65, (365 KILSE 33 14 26 İÇİNDE 365 KILSE VE VE KILSE KILSE KALINTISI ) KALINTISI ) % 100 24.20 35.70 18.10 7.70 14.30 7. SİVİL MİMARLIK 1129 668 303 114 44 % 100 59.20 26.80 10.10 3.90 60 50 40 30 20 10 0 LEFKOŞA MAĞUSA GİRNE GÜZELYURT İSKELE SIVIL MİMARLIK 59,2 26,8 10,1 1,9 0 2.2.5 Toplumun Yapısı 2.2.5.1 Toplum, birkaç alt kategoriye ayrılabilecek bir şemsiye tabirdir. Buna spesifik yerlerde yaşayan mukim gruplar (örneğin büyük şehirler veya Çevre Koruma Alanları içindeki yerleşim bölgelerinde) veya özelliklerine göre mukim gruplar (etnisite, yaş grubu, gelir düzeyi, eğitim düzeyi, Kuzey Kıbrıs taki ikamet süresi gibi) veya spesifik ilgi alanlarına göre mukim gruplar (iş, uğraş, meslek, dezavantajlı kişiler için hayır işleri, çevre koruma vs.) dahildir. Bu kategoriler birbirleri ile örtüşebilir. 2.2.5.2 Toplum ile ilgili bilgi ve veriler Devlet Planlama Örgütü 800 700 600 500 400 300 200 100 0 LEFKOŞA MAĞUSA GİRNE GÜZELYURT İSKELE ANITSAL BINA 44 65 33 14 26 SIVIL MIMARLIK 668 303 114 44 0 TOPLAM 712 368 147 58 26 14
tarafından toplanmaktadır.toplumu daha iyi anlamaya yönelik bazı sosyal veriler incelenmiştir. Bu veriler arasında, yoksulluk sınırının altında yaşayan nüfus oranı, bebek ölüm oranı, okuma yazma oranı, engelli kişi oranı ve bakıma muhtaç yaşlı oranı vardır. Yoksulluk sınırının altında yaşayan nüfus oranına bakıldığı zaman, 2010 yılında nüfusun %15 inin yoksulluk sınırının altında yaşadığı görülmektedir. Bebek ölümlerinin ise 2009 yılında binde 13.6 olduğu tahmin edilmektedir. Bebek ölümleri Güney Kıbrıs ta binde 5.9, Malta da binde 6.5 tir. 2.2.5.3 Okuma yazma oranı 2006 yılında %95 tir. Engelli kişilerin nüfusa oranına bakıldığı zaman, 2006 yılında nüfusun %1.7 sini engelli kişilerin oluşturduğu görülmektedir. 2010 yılında nüfusun %0.9 unu bakıma muhtaç yaşlı kişiler oluşturmaktadır.13 2.2.5.4 Ülkesel Fizik Planı için İmar Yasası gereği benimsenen danışma süreci, AB nin Aarhus Konvansiyonu14 ile uyumludur ve toplumun farklı kesimlerinin seslerini duyurmak ve görüşlerini dikkate getirmek için bir fırsatının olmasını sağlamak için tasarlanmıştır. 2.2.5.5 Sosyal uyum ile ilgili Avrupa Birliği Lisbon Stratejisi uyarınca Ülkesel Fizik Planı kapsamında eşitsizlik ve dengesizlikleri azaltmaya yönelik düzenlemeler vardır. Böylece, toplumun tüm kesimlerinin temel ihtiyaçlarını karşılanması ve mümkün olduğunca farklı toplum kesimlerinin farklı çıkarlarına gölge düşürmeden çıkarların ileriye götürülmesi hedeflenmektedir. 3. Gelişmenin Mevcut Durumu 3.0 Ülkesel Fizik Planı hazırlarken gözönüne alınması gereken birçok faktörden yukarıda bahsedilmektedir. Bu çalışma kapsamında Ülkesel Fizik Planı ekibi, Kurumlararası Teknik Çalışma Grubu işbirliği ile tüm konularda Sektör Durum Raporları hazırlanmıştır. (Bu raporların bir listesi Ek te verilmektedir.) 3.1 Veri Kaynakları 3.1.1 Sektör gelişmeler ve bunların, çevre, kültürel miras ve toplum üzerindeki etkilerini izleme KKTC de hala yeni bir uygulamadır. Ülkesel Fizik Planı çalışmaları süresince, Kurumlararası Teknik Çalışma Grubu ve Belediyelerin işbirliği ile kapsamlı bir veritabanı oluşturulmuştur. 3.1.2 Bilgi kaynakları şunlardır: 3.1.2.1 Devlet Daireleri tarafından toplanan veriler ve yapılan analizler 3.1.2.2 Belediyelerin mevcut bilgileri ve mevcut durumları ile ilgili yapılmış olan araştırmalar 3.1.2.3 Şehir Planlama Dairesi nden 2008-2010 dönemine ait yeni inşaatlarla ilgili planlama onayı ve görüş başvuruları kayıtlarını kullanılarak yapılan analizler 3.1.2.4 Gelecekteki 5 yıl içerisinde meydana gelebilecek gelişmeyi belirleyecek olan olası ekonomik trendler ile ilgili olarak, kıdemli akademisyen ekonomistler ile odak grubu toplantıları yapılmıştır. 3.1.2.5 AB tarafından fonlanan çeşitli projeler tarafından üretilen raporlar kullanılmıştır. Bunlar, su yönetimi, doğa koruma, kırsal kalkınma, su tedariği ve atık su, katı atık yönetimi ve ulaşım 15 v.b. konularındadır. Bu raporların listesi ekte verilmektedir. 3.1.2.6 Ülkesel Fizik Plan çalışmaları kapsamında 2006 ve 2010 yıllarına ait mevcut konut stoğunun belirlenebilmesi için ülke genelindeki kayıtlı su sayaçları, elektirik sayaçları ve emlak vergileri kayıtlarından yararlanılması düşünülmüş ancak sadece elektrik sayaçları ve su sayaçlarına ait verilere ulaşılabilmiştir. Bu kapsamda genellikle kullanılan çapraz kontrol metodu kullanılarak tahminler yapılmıştır. 13 Devlet Planlama Örgütü 14 Aarhus Konvansiyonu, Avrupa Birliği tarafından imzalanmış olup yurttaşlarına bilgiye erişim, karar verme sürecine katılım ve çevre konusunda yargıya erişim imkanları sağlamaktadır. 15 AB Destekli Projeler ek listelenmiştir. 15
3.1.2.7 Gelecekteki nüfus projeksiyonlarının sağlıklı yapılabilmesi için en az üç nüfus sayımı sonuçlarına ihtiyaç vardır. Ancak 2012 Eylül itibarı ile elde sadece 1996 ve 2006 sayım sonuçları bulunmaktadır. Kasım 2011 nüfus sayımının sadece ilçe bazında de- facto sonuclar bulunduğu için, net göç, doğum ölüm verileri ile yabancı üniversite öğrencileri ile ilgili tahminler kullanılmıştır. 3.1.2.8 Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyetı ve Türkiye Cumhuriyeti hükümetleri arasında imzalanan Protocol ve Program öngörüleri ve hedefler dikkate alınmıştır 3.1.2.9 Dünya Bankası Raporlarında öngörüler ve tavsiyeler dikkate alınmıştır. 3.2 Analizin Sonuçları 3.2.1 Ekonomik Kalkınma 3.2.1.1 KKTC deki Gayrı Safi Milli Hasıla, 2007-2009 yılları arasında %-7.8 oranında azalarak,%1.5 ten %- 6.3 e düşmüştür. 16 Gayri Safi Milli Hasıla'nın Büyüme Hızı (%) 2.00% 1.00% 0.00% -1.00% -2.00% -3.00% -4.00% -5.00% -6.00% -7.00% 1.50% 2007 2008 2009-3.40% -6.30% 3.2.1.2 Kişi başına milli gelir, 2007-2008 arasında artmış, 2008-2009 arasında azalmıştır. 2007-2009 yılları arasındaki değişime bakıldığı zaman, kişi başına milli gelirin 14,765$ dan %-9.5 oranında azalarak 13,354$ a düştüğü görülmektedir. 3.2.1.3 Kişi başına milli gelir büyüme hızı, 2007-2009 yılları arasında%-42.1 oranında azalarak, %24.7 ten %-17.4 e düşmüştür.işsizlik oranı, 2008 ve 2009 yıllarında artmış 2010 yılında azalmıştır. Nüfus içinde 2007-2010 yılları arasında değişime bakıldığı zaman, işsizlik oranının %9.4 ten %2.5 oranında artarak %11.9 a yükseldiği görülmektedir. İşsizlik oranı genç nüfus içinde 2007-2010 yılları arasında %22.8 ten %2 oranında artarak %24.8 e yükselmiştir. GSMH Büyüme hızı (%) 16 Devlet Planlama Örgütü nden elde edilmiştir. Ekteki tabloda daha detaylı bilgi bulunabilir. 16
3.2.1.4 GSMH nın sektörel dağılımına bakıldığı zaman 2007-2009 yılları arasında turizm, eğitim, finans/bankacılık ve diğer hizmetler büyümüştür. Turizm sektörü 2007 yılında GSMH nın %2.5 ini oluştururken 2009 yılında %3 ünü oluşturmaktadır. Eğitim sektörü 2007 yılında GSMH nın %6 sını oluştururken 2009 yılında %7.7 sini oluşturmaktadı. 3.2.1.5 Finans/bankacılık sektörü 2007 yılında GSMH nın %3.3 ünü oluştururken 2009 yılında %4.1 ini oluşturduğu görülmektedir. Diğer hizmetler sektörü 2007 yılında GSMH nın %55.1 ini oluştururken 2009 yılında %55.8 ini oluşturmaktadır. 17 3.2.1.6 2007-2009 yılları arasında tarım, sanayi ve inşaat sektörü daralmıştır. Tarım sektörünün 3.2.1.7 2007 yılında GSMH içindeki payı %7.6 dan 2009 yılında %7.4 e düşmüştür. Sanayi sektörünün 2007 yılında GSMH içindeki payı %10.8 dan 2009 yılında %9.9 a düşmüştür. İnşaat sektörünün ise 2007 yılında GSMH içindeki payı %14.8 den 2009 yılında %11.8 e düşmüştür. 3.2.1.8 2007-2009 yılları arasında işgücünün sektörel dağılımına bakıldığı zaman tarım ve hizmetler sektöründe çalışan istihdamın arttığı gözlenmektedir. Tarım sektöründe çalışanların oranı 2007 yılında %3.5 ten 2009 yılında %4.8 e yükselmiştir. Hizmetler sektöründe çalışanların oranı 2007 yılında %75.9 dan 2009 yılında %76 ya yükselmiştir. Sanayi ve inşaat sektöründe çalışanlar ise 2007-2009 yılları arasında azalmıştır. Sanayi sektöründe çalışanların oranı 2007 yılında %9.8 den 2009 yılında %9.1 e düşmüştür. İnşaat sektöründe çalışanların oranı ise 2007 yılında %10.8 den 2009 yılında %10.1 e düşmüştür. 3.2.1.9 2009 yılında kamu sektöründe istihdam edilenlerin sayısı 27,627 kişidir. Toplam istihdam içinde kamu istihdamının payı %30,2 dir. 3.2.1.10 2002 2007 döneminde Annan Planı olarak anılan Birleşmiş Milletlerin Kıbrısta kapsamlı siyasi çözüm planın yarattığı etki sonucunda gayrimenkul geliştirme sektöründe bu tarihe kadar görülmemiş düzeyde gelişmeler yaşanmıştır. Bu dönemde ülkede, görülmemiş oranda konut üretimi gerçekleşmiştir. Bu dönemde, 1985-2001 dönemine gore ülke genelinde %267 oranında bir artış yaşanmıştır. Geçmiş dönemde yıllık konut üretimi yaklaşık ortalama 1100 adet iken, Annan Planı sonrası dönemde bu rakam yaklaşık 3000 adete yükselmiştir. Söz konusu artış, en çok Girne ve ardından da İskele ilçelerinde özellikle 17 Devlet Planlama Örgütü 17
de sahile yakın yerlerde ikinci konut inşaatlarında gerçekleşmiştir. Bu dönemde, geçmiş döneme gore, Girne ilçesinde yıllık ortalama 900 adet daha fazla konut üretilmiştir. Bu dönemde üretilen konutların yaklaşık %38 inin kıyı yerleşmelerinden olan Girne, %32 sinin ise Mağusa ve İskele ilçesinde yer alması, söz konusu konutların büyük bir bölümünün ülkedeki nüfusun konut ihtiyacını karşılamaktan çok, özellikle yabancılar için üretilen ikinci konutlar olduğunu doğrulamaktadır. 3.2.1.11 Güzelyurt ilçesinde, Kıbrıs sorununa bağlı gelecek belirsizliği, piyasanın yatırımlar için tercih etmemesi nedeniyle, 1975 den bu yana tam bir durağanlık hakimdir. 3.2.1.12 Mülkiyet ile ilgili Avrupa İnsan Hakları Mahkemesinin çeşitli kararları, tüm ülkede gayrımenkul geliştirme sektörünün faaliyetlerini olumsuz yönde etkilemiş, inşat sektörü olarakta bilinen bu sektörde sorunlara yol açmış, yatırım iklimini olumsuz yönde etkilemiştir. 3.2.1.13 KKTC de son 10 yılda toplam 20390 adet konut üretilmiştir. KKTC inde Son 10 Yılda (1999-2008) Konut üretiminin İlçelere Göre Dağılımı KKTC inde Son 10 Yılda (1999-2008) Üretilen Konutların Yıllara Göre Dağılımı 18
KKTC inde Son 10 Yılda (1999-2008) İlçelerde Üretilen Konutların Yıllara Göre Dağılımı 19
3.2.2 Nüfus Değişimi 3.2.2.1 Devlet Planlama Örgütü nün 2006 nüfus sayımına göre, üniversitelerde okuyan yabancı uyruklu öğrenciler dahil, KKTC nin yıl ortası de-jure nüfusu 138,568 erkek, 118,076 kadın olmak üzere toplam 256,644 dir. 18 3.2.2.2 De-jure nüfusun ilçelere göre dağılımı: Lefkoşa 84,776, Gazi Mağusa 63,603, Girne 57,902, Güzelyurt 29,264 ve İskele 21,099 dur. 3.2.2.3 1996 sayımına göre 200,518 olan KKTC nüfusu, on yılda %28 oranında artarak 256,644 e yükselmiştir. 3.2.2.4 1996-2006 yılları arasında ilçelerde yaşanan nüfus değişimine bakıldığı zaman, Lefkoşa nın %45, Mağusa nın %31, Girne nin %64, Güzelyurt un %11 ve İskele nin %10 oranında arttığı görülmüştür. 3.2.2.5 DPÖ nün 1996 ve 2006 nüfus sayımı uyarınca yüksek oranda nüfus alan, durağan ve nüfus kaybeden yerleşim birimleri ve belediyeler belirlenmiştir. Buna göre bu dönemde nüfusu en çok artan belediyeler, Girne, Alsancak, Çatalköy, Gazimağusa ve Gönyeli belediyeleri olmuştur. Bu dönem içerisinde yüksek oranda nüfus kaybeden tek belediyenin Serdarlı belediyesi olması dikkat çekicidir. Yine bu dönemde nüfus kaybeden veya durağan olan belediyelere bakıldığında ağırlığı Gazimağusa ilçesinin mesarya bölgesi ve sınır belediyelerinin oluşturduğunu görülmektedir. 3.2.2.6 2011 nüfus sayımı resmi sonuçlarına göre, KKTC nüfusun 2006 ya göre % 2,18 artışla 286,257 olduğu görülmektedir. 18 Devlet Planlama Örgütü 20
KKTC 1977 1995 Dönemi Ekonomik ve Sosyal Göstergeleri 1977 1978 1979 1980 1981 1982 1983 1984 1985 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 GSMH (Cari Fiyatlarla YTL) 3.810,5 5.281,0 8.504,5 17.541,5 24.525,6 34.148,0 47.040,2 73.937,8 126.874,2 195.142,7 289.106,4 485.848,2 910.058,6 1.547.793,0 2.273.698,1 4.037.702,2 6.941.224,3 16.581.566,8 35.178.971,7 GSMH (Milyon $) 209,4 214,7 231,1 233,6 217,0 208,5 202,9 201,2 240,2 285,9 331,6 341,7 425,4 591,0 541,4 585,5 624,9 554,3 755,7 Reel Büyüme Hızı (%) 5,8 4,4 0,9-7,5 11,2 1,6 6,4 7,5 4,8 6,8 7,0 8,5 5,7-5,3 7,8 5,9-3,7 2,6 Fert Başına GSMH (Cari Fiyatlarla TL/YTL) 10 26.279 35.989 57.269 117.248 162.171 222.841 302.468 468.008 791.544 1.199.579 1.751.788 2.904.818 5.376.309 9.026.664 13.085.580 23.057.037 39.189.387 92.526.934 193.969.948 Fert Başına GSMH ($) 1.444 1.463 1.556 1.561 1.435 1.361 1.305 1.274 1.498 1.757 2.009 2.043 2.513 3.447 3.116 3.343 3.528 3.093 4.167 Enflasyon Oranı (%) 32,4 77,7 93,0 42,8 33,2 33,8 70,7 43,0 48,1 43,0 62,6 51,8 69,4 46,3 63,4 61,2 215,0 72,2 Bütçe Açığı (Milyon $) 1 20,0 14,8 19,1 20,9 17,9 17,4 16,1 18,5 23,7 33,1 24,2 13,6 11,3 31,9 60,8 49,5 46,7 29,4 83,7 Banka Mevduatları (Milyon $) 2 93,4 95,2 67,0 45,9 48,9 53,4 59,9 69,1 88,2 121,2 174,5 177,8 234,9 277,6 295,8 355,3 436,4 426,0 499,8 Döviz Rezervi (Milyon $) 2,4 6,0 4,6 5,7 13,8 18,6 27,9 41,6 61,3 83,5 116,0 149,7 183,2 183,7 217,8 233,9 301,9 348,9 417,8 İhracat (Milyon $) 23,9 30,8 35,8 44,5 36,9 39,5 40,7 38,8 46,3 52,0 55,1 52,4 55,2 65,5 52,5 54,6 54,5 53,4 67,3 İthalat (Milyon $) 82,0 84,2 90,8 94,4 104,1 119,9 145,3 136,3 143,0 153,2 221,0 218,1 262,5 381,5 301,1 371,4 363,9 286,6 366,1 Dış Ticaret Dengesi (Milyon $) -58,1-53,4-55,0-49,9-67,2-80,4-104,6-97,5-96,7-101,2-165,9-165,7-207,3-316,0-248,6-316,8-309,4-233,2-298,8 İhracat / İthalat (%) 29,1 36,6 39,4 47,1 35,4 32,9 28,0 28,5 32,4 33,9 24,9 24,0 21,0 17,2 17,4 14,7 15,0 18,6 18,4 Gelen Turist Sayısı 113.146 112.910 108.401 84.511 78.134 87.629 98.934 113.318 125.075 131.492 184.337 229.401 274.073 300.810 220.237 267.618 359.313 351.628 385.759 Türkiye 108.016 104.738 95.115 69.808 62.660 65.018 78.467 93.413 103.791 105.729 147.965 173.351 214.566 243.269 179.379 210.178 281.370 256.549 298.026 Diğer 5.130 8.172 13.286 14.703 15.474 22.611 20.467 19.905 21.284 25.763 36.372 56.050 59.507 57.541 40.858 57.440 77.943 95.079 87.733 Net Turizm Geliri (Milyon $) 30,2 33,5 33,7 24,0 23,9 27,2 37,1 40,3 47,3 52,0 103,5 118,0 154,9 224,8 153,6 175,1 224,6 172,9 218,9 İstihdam 3 44.795 46.579 48.910 52.531 53.930 56.791 58.842 59.993 61.499 64.066 66.212 67.733 70.041 71.525 71.941 74.037 75.378 75.810 76.454 İşsiz Sayısı 3 1.337 2.471 2.060 1.789 1.632 1.421 1.294 1.663 1.405 1.568 1.210 908 778 849 1.027 738 569 704 752 İşsizlik Oranı (%) 3 2,90 5,04 4,04 3,29 2,94 2,44 2,15 2,69 2,23 2,38 1,79 1,32 1,10 1,18 1,41 1,00 0,75 0,92 0,98 Nüfus 145.000 146.740 148.501 149.610 151.233 153.239 155.521 157.984 160.287 162.676 165.035 167.256 169.272 171.469 173.756 175.118 177.120 179.208 181.363 Nüfus Artış Hızı (%) 1,2 1,2 0,7 1,1 1,3 1,5 1,6 1,5 1,5 1,5 1,3 1,2 1,3 1,3 0,8 1,1 1,2 1,2 Nüfus Yoğunluğu 44,7 45,3 45,8 46,1 46,6 47,3 48,0 48,7 49,4 50,2 50,9 51,6 52,2 52,9 53,6 54,0 54,6 55,3 55,9 Kaba Doğum Hızı (Binde) 20,2 20,2 21,0 20,0 20,1 20,0 20,0 20,5 19,5 19,0 20,5 19,2 19,1 20,5 20,0 19,0 19,0 18,0 18,0 Kaba Ölüm Hızı (Binde) 10,0 9,8 10,0 10,0 10,0 8,0 8,5 9,3 8,0 8,0 8,0 7,0 8,0 8,0 8,0 8,0 8,0 8,0 8,0 Doğal Artış Hızı (%) 1,0 1,0 1,1 1,0 1,0 1,2 1,2 1,1 1,2 1,1 1,3 1,2 1,1 1,3 1,2 1,1 1,1 1,0 1,0 Bebek Ölüm Hızı (Her bin canlı doğumda) 26,0 26,0 25,0 23,0 21,0 21,0 20,0 19,0 19,0 17,0 15,0 15,0 15,0 13,0 13,0 13,0 12,0 12,0 10,0 Toplam Doğurganlık Hızı 2,6 2,6 2,7 2,5 2,5 2,3 2,3 2,3 2,2 2,1 2,3 2,1 2,1 2,2 2,2 2,1 2,2 2,1 2,2 Doğuştaki Yaşam Ümidi (Yıl) 4 Erkek 70,0 70,9 70,9 70,9 70,9 70,9 72,8 72,8 72,8 72,8 72,8 72,1 72,1 72,1 72,1 72,1 72,1 Kadın 72,0 74,2 74,2 74,2 74,2 74,2 76,4 76,4 76,4 76,4 76,4 76,9 76,9 76,9 76,9 76,9 76,9 Okullaşma Oranı (%) Okul Öncesi 13 13 10 13 17 18 19 23 28 28 32 57 89 98 100 97 97 82 100 İlkokul 98 98 97 93 94 94 97 99 99 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 Ortaokul 65 65 65 65 66 66 64 63 62 60 95 95 100 100 100 100 100 100 100 Genel ve Teknik Lise 45 43 47 49 48 50 47 49 50 49 46 67 70 80 94 94 83 84 81 Yüksek Öğretim 22 23 25 18 17 16 22 25 26 26 24 26 27 26 29 35 57 61 69 Sağlık Giderleri / GSMH (%) 1,9 2,1 1,6 1,5 1,7 1,8 1,9 1,8 2,2 2,5 2,3 1,9 1,8 2,3 2,7 2,8 2,6 2,8 2,7 21