Kasım - Aralık 2013 Yıl 9 Sayı SS Fiyatı 2S TL. ISSN 1300-417 4.Bu de.~gi Yeni Türkife Strate;ik Ara_ptlnna Merkezi taranndan yapnlanmaktamr.
Yeni Türkiye Kasım Aralık 2013 Yıl9 Sayı 55 Fiyatı 251L 2 Ayda Bir Yayımlanır Yayın Kurulu Sacit Adalı 1 Şükrü HalUk Akalın 1 Aziz Akgül 1 Ahmet Turan Alkan 1 Zakir Avşar 1 Vedat Bilgin 1 Emin Çarıkçı 1 Kemal Çiçek 1 Şenol Durgun 1 Güler Eren 1 Burhan Erdem 1 Hasan Tahsin Fendoğlu 1 Bilgehan Atsız Gökdağ 1 Halil İnalcık 1 ~~mal Karpat 1 Zc:~eriya Kitapçı 1 İl~er Ortaylı 1 Hayrettin Okçesiz 1 Ergun Ozbudun 1 U mit Ozdağ 1 Sami Selçuk 1 Mümtaz'er Türköne 1 Nur Vergin 1 Nevzat Yalçıntaş Danışma Kurulu Şakir Akçal Oya Akgönenç 1 Kadir Murat Altıntaş 1 Aygün Attar 1 Gültekin Avcı 1 Kazım Berzeg 1 Abdurrahman Dilipak 1 D. Mehmet Doğan 1 Betül Duman 1 Tahsin Erdinç 1 Hüseyin Ergün 1 Metin Eriş 1 Gülay Göktürk 1 Metin Hülagü 1 Adnan Ş enel 1 Lütfu Şehsuvaroğlu 1 Orhan Türköz YT Yayıncılık Eğitim Ltd. Şti. Adına Sahibi ve Genel Yayın Yönetmeni Hasan Celal Güzel Editörler Hasan Celal Güzel 1 Şükrü HalUk Akalın 1 Bilgehan Atsız Gökdağ Yazı İşleri Müdürü Murat Tazegül Dağıtım ve Abone Müdürü Zülfikar Mert Baskı Semih Ofset (312) 341 40 75 Genel Dağıtım Doğan Dağıtım-DPP A.Ş. Basıldığı Tarih Aralık 2013 Yayın Kodu ISSN- 1300-4174 Yeni Türkiye Stratejik Araştırma Merkezi Hoşdere Caddesi 179/6 06690 Çankaya/Ankara Tel: (312) 441 42 40-441 42 60 Faks: (312) 441 42 08 Web: www.yeniturkiye.com e-posta: yeniturkiye@yeniturkiye.com Abone Şartları Bireysel: Yıllık 150TL. Kurumsal: Yıllık 300TL. IBAN: TR34 0006 2000 1810 0006 2946 98- Garanti Bankası Çankaya Şb. Yeni Türkiye hakemli bir dergidir. Dergimizde yayınlanan yazılarm bütün sorumluluğu yazarianna aittir. Kaynak gösterilmeden alıntı yapılamaz.
Kuzeydoğu (Sibirya) Grubu, Çuvaşça, Yakutça Eyüp Bacanlı Güney Sibirya Türk Dillerinin Ayırdedici Morfolojik Özellikleri Üzerine Bir Deneme 1524 TÜRK DÜNYASINDA ORTAK DİL VE YAZI Türk Dünyasında Ortak Dil Halil İnalcık Türk Dünyasının Birliği ve Dayanışması Problemi 1533 Mehman Musaoğlu Türk Dilinin Problemleri, Perspektifleri ve Yapılacak Çalışmalar 1539 Mehmet Şeker İslam-Türk Medeniyetinin Ortak Dili Olarak Türkçe 1559 Bilgehan Atsız Gökdağ Türk Dünyasında İletişim Dili Meselesi 1562 Kamil Veli Nerimanoğlu Türk Dünyasında Ortak İletişim Dili Üzerine 1568 Zeki Kaymaz Türk Dünyası ve Ortak İletişim Dili 1580 Yakup Ömeroğlu Türk Dünyasında İletişim Dili 1585 Yahya Akengin Türk Dünyasında Ortak Dil Meselesi 1588 Alaaddin Korkmaz Türkçenin Vadettiği imkanlar 1591 Ünal Kalaycı Tarih B9yunca Türklerin Kullandıkları Ay Adları ve Türk Dünyası Ortak Ay Adları ünerisi 1598 Türk Dünyasında Ortak Yazı Nevzat Özkan Türk Dünyasında Ortak Alfabe Arayışları 1606 Yavuz Akpınar Ortak Türk Kimliği İçin Ortak Yazı Dili Gereklidir 1629 Şükrü Haluk Akalın- G. L. Faritovna.. XX. Yüzyıl Başlarında Türk Lehçelerinin Söz Varlığındaki Ortaklıklar Uzerine: 1905 Kazan Baskısı Muhammediye Orneği/ 636 Belgin Tezcan Aksu Türk Dünyasında Ortak Bilişim Terimleri Üzerine 1639 TÜRKÇENİN YAPISI, imiasi VE ÖZELLİKLERİ Şükrü Haluk Akalın Sorun Türçede mi? 1 645 Türkçenin Yapısı ve imlası Mustafa Volkan Coşkun Türkçede Fonetik-İmla ve Morfoloji ilişkisi 1662 Reşide Gürses Dilimizin Yapısı Işığıncia İmla 1 Yazım ve Telaffuz Yanlışları ve Bu Yanlışların Dile Yansımaları/ 673 Bilgehan Atsız Gökdağ-Çiğdem Usta Türkiye Türkçesinin 'Emir Kipi' Açısından Dünya Dilleri Arasındaki Konumu 1689 Bilgehan Atsız Gökdağ Türkçe Sıfatların Öğretiminde Terim Seçimi 1 699 Ahmet Turan Sinan Türkiye Türkçesindeki Deyimler Üzerine Bir Değerlendirme 1706 Saim Sakaoğlu Kelime Türetmekten Vaz mı Geçtik? 1727 Ali Yıldırım Türkçemizde Halk Etimolojisi ve Yerlileştirme / 731 Şerıf Ali Bozkaplan Türkçede TerimÜretme Denemeleri ve Oktay Sinanoğlu Örneği/ 741 En Eski Dil: Türkçe Osman Fıkri Sertkaya Türk Dilinin Yaşı veya Türk Dilinin Tarihi Derinliği 1 7 47 Gürer Gülsevin Türk Dilinin Dünya Dilleri Arasındaki Yeri ve Önemi 1753 Hasan Celal Güzel En Eski Dil: Türkçe 1 759
636 XX. Yüzyıl Başlarında Türk Lehçelerinin Söz Varlığındaki Ortaklıklar Üzerine: 1905 Kazan Baskısı Muhammediye Örneği Şükrü Haluk Akalın''< Garayeva Leysan Faritovna >'<>'< Günümüz Türk lehçelerinin söz varlığı üzerine yürütülen çalışmalarda ana katmanı oluşturan Türk dili kökenli kelimelerde ortaklıklar, benzerlikler bulunduğu ortaya konulmuştur 1 Bazı kelimelerde ses ve yapı bakımından benzerlikler bulunsa da lehçelerde bunların farklı anlarnlar kazanmış olduğu bilinmektedir. Bunlardan en çok bilineni Türkiye Türkçesinde düşmek fiili "yere yıkılmak" anlamında kullanılırken diğer Türk lehçelerinde "inmek" anlamına gelmektedir. Dil biliminde yalancı eş değerlık diye adlandırılan bu durumdaki kelimeler de Türk lehçelerinin söz varlığında yer almaktadır. Geçmişte başka dillerden alıntılarda da ortaklıklar görülmektedir. Türkiye Türkçesinde kullanılmış olan Arapça kökenli muallim kelimesi bugün Türk yaz ı dillerinden Azerbaycan Türkçesinde müellim, Kazak ve Kırgı z Türkçelerinde muğalim, Ö zbek Türkçesinde mu!lllim, Türkmen Türkçesinde muğa llım gibi küçük ses farklılıklarıyla kullanılmakt a dır. Ancak Türk lehçelerine geçen yüzyılda farklı yabancı dillerden giren kelimelerde bu ortaklık görülmemektedir. Türkiye Türkçesine önce Fransı zcadan sonra da İngiliz ceden alıntılar geçerken karde ş Türk toplulukl arının diline de Rusça ve Rusça aracılığıyla Almanca k elimeler girmi ş tir. Türklerin yazıyı kullanmaya ba şladı ğı ilk dönemlere gittiğirnizde, ilk yazılı kaynaklarımız olan Orhan Yazıdan ' nın bütün Türk yazı dillerinin kaynağı olduğu görülür. Bugünkü Türk yaz ı dilleri, Orhan Yazıdan'nın ortak söz varlığı üzerinde gelişimini sürdürmü ş tü r. Birtakım ses, biçim ve anlam d eği şmeleriyle sözcükler yüzyıllar ötesinden günümüze ulaş ırken yaşanılan bu deği şimleri, dilin yazıya yansıyan boyutu yazıtlardan ve kitaplardan izleyebiliyoruz. Kitaplar adeta zincirin birer halkaları gibi Türk dillerinin yaşadığı ge li şmeleri bize adım adım göstermektedir. Bu kitaplardan kimileri doğru dan do ğ ruya dil bilgisi veya sözlüklerdir. Örneğin Kaşgarlı Mahmud'un ünlü eseri Divanü Lugati't-Türk, Türk dilinin binlerce yıllık geçmişinden süzülerek XI. yüzyıla ula şan söz va rlığını yaklaşık dokuz bin sözcükle bize ulaş tırm ak tadır. Kaşgarlı Mahmud'un bu eseri olmasaydı zincirin en büyük halkası kopuk olacak; bugünkü Türk soylu halkların atalarının XI. yüzyıl ve öncesinde nasıl konu ş tukl arını, nasıl yaz dıklarım, hangi sözcükleri kullandıklarını bilemeyecektik. Peki, Türk soylu halkların söz varlığında bugün görülen farklılıkların kendisini ne zaman göstermeye başladı? Bugün Türk lehçeleri arasında anlaşmayı kısmen engelleyen söz varlığı ögeleri ne zaman görülür oldu? (*) Prof D ı:, Hacettepe Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Bölüm Başkanı, eski Türk Dil Kurumu Başkanı. (**) Doç. Dı:, Kazan Federal Üniveı:sitesi Öğretim Üyesı; Tataristan. (1 ) Ahmet B. Ercilasun, Türk Dün yas ı Üzerine incelemeler, Akçağ Ya yınl a rı, Ankara, 1997; Ş ükrü Haluk Ak a lın, "Türk D ü nyas ında Dil", Yeni Türkiye, S. 53, s.
Bu sorunun cevabını Yazıcız ade'nin Muhammediye adlı XV. yüzyıla ait eserinin el yazması nüshası ile 1905 yılında Kazan' da yapılan baskısını söz varlığı açısından inceleyerek vermeye çalışacağız. Kazan baskısının en önemli ö z elliği eserin söz varlığında Kazan Tatarcasında kullanılmayan kelimelerin sayfa kenarlarında numaralandırılarak verilmesidir. Muhammediye'nin ya zılışından yüzlerce yıl geçmiş olmasına kar şın XX. yü zyıl başındaki baskıda her sayfada ortalama be ş altı sözcüğün Tatarcadaki karşılığı gösterilmiştir. Yirmi sekiz satırın bulunduğu her sayfada ortalama iki yüz sözcükten ancak beş altısının anlaşılamamasına karşın neredeyse yüzde doksan beşinin anlaşılır olması, Türkiye Türkçesi ile Tatar Türkçesinin XX. yüzyıl ba ş larında ortak bir söz varlığına dayandığını kanıtlamaktadır. Anlaşılınayan sözcüklerin çoğu ise Anadolu Türkçesinde kullanılmış olan ancak Tatarcada bilinmeyen veya az bilinen Arapça, Farsça kökenli alıntılardır. Örneğin metinde: vukuf eyledi sözlerinin karşılığında toktadı 2 kaşıfi gayb sözlerinin karşılığında yaşırınnı bildürtüçp nef es sözünün karşılığında suluv 4 münteşir sözünün karşılığında saçılguçı 5 n ihanı sözünün karşılığında yaşurun 6 tabib sözünün karşılığında deva idiçi 7 hümam sözünün kar şılığında ulu kişi 8 garib sözünün kar şılığında ivinden yırak olan kimse 9 ılm-i arz ü sema sözlerinin karşılığında yeriij göğüij ilmini 10 eylediler hafa sözlerinin karşılığında gizlediler1 1 Eski Anadolu Türkçesi söz varlığında bulunan ancak Tatareada kullanılmayan birkaç Türkçe kökenli sözcük için de sayfa kenarında Tatarca karşılık verilmi ş tir: taş sözünün karşılığında tış 1 2 göyine sözünün karşılığında otka yana 13 Eserin Kazan baskısı bu yönüyle incelendiğinde Anadolu Türkçesi ile Tatarca arasında söz varlığı açısından büyük bir benzerlik bulunduğu, anlaşmazlığın çoğunlukla Anadolu Türkçesindeki Arapça, Farsça alıntılardan kaynaklandığı, Oğuz Türkçesi söz varlığındaki çok az sayıda sözcüğün de Tatarcada bilinmemesinden dolayı anlaşılamadığı görülmektedir. Aslında harekesiz basılan kitapta anla şılmakta güçlük çekileceği dü ş ü nülen sözcüklerin harekeli olarak dizildiği de dikkat çekmektedir. Anadolu sahasına ait XV. yüzyıldaki el yazması bir kitabın XX. yüzyılda Kazan' da yapılan baskısı işte söz varlığı bakımından böylesine ilgi çekici özellikler taşımaktadır. Her iki kitabın karşılaştırmalı olarak incelenmesi aynı zamanda Tatarca söz varlığının tarihsel boyutunu da ortaya koyacaktır. verilmi ş tir: lını Çün yaratdı bunları ol pak zat Böyle nakl eylediler anı rivaye köçürü Kitabın asıl metninde geçen ancak okuyucularca aniaşılamayacağı düşünülerek sayfa kenarında Tatarca açıklaması yapılan sözcüklere örnekleri şöyle verebiliriz. Aşağıdaki örneklerde altı çizili olan sözcüklerin Tatarcaları hemen bu çizili sözcüklerin altında Bu sekiz cennetlerinin sudan yaratdı as- Ger zülali isteriseij kıl a!ja dililtıhas sa/su Cennet-i adn'i yaratdı kendü kudreti-le Dürr-i beyazdan kıl anuijçün ıhtiras ak yincü kesb itmek (2) Muhammediye, Kazan b as kı s ı. s. 48 (3) Muhammediye, Kazan b as kısı, s. 49 ( 4) Muhammediye, Kazan b as kı s ı, s. 5 ı (5) Muhammed iye, Kazan bas kı s ı. s. 5 ı (6) Muhammediye, Kazan bas kı sı, s. 59 (7) Muhammediye, Kazan bas kı s ı, s. 59 (8) Muhammediye, Kazan baskıs ı. s. ı 27 (9) Muhammediye, Kazan bas kı s ı, s. 163 (10) Muhammediye. Kazan bas kı s ı, s. 192 (ll) Muhammediye, Kazan bas kı s ı, s. 192 ( ı 2) Muhammediye, Kazan bas kı s ı, s. 53 (13 ) Muhammediye, Kazan bas kı s ı, s. 179 637
638 Bir başka beyitte ise lülü-i e by az karşılığında ak yincü manası verilmiştir: Eyledi darü'l-celali ol Celil vaz 'ını lülü-i ebyazdan cemfl ak yincü Bu sekiz cennetiere düzdi kapu işik Cümle altundan cevahirden yapu Gel berü ey talib-i Hak ister-ise!] ibtıhac şadlık Gir manf y ollarına kıl süluk it intıhac yolga kirmek Çün işitdiij gökleri!] evsafını kıl intisah nüshasın yaz Di!]le bu gez yirleriij vas/ını kıl intisah nüshasın yaz De!Jızler içinde halayık tolu bt-aded sansız Dıdi İbn Abbas ki şems u kamer kuyaş hem ay Beraberdi nurda ikisi bular İrişe af)a çün Hakk'ıiJ buyrugı Sarara nite kim hazan yapragı küz ayı Örnekleri çağaltmak mümkündür ancak yukarıdaki örnekler bu konuda düşünce vermektedir. XX. yüzyılın hemen başındaki Muhammediye baskısı bize İstanbul Türkçesi ile Tatarca arasında söz varlığı açısından çok büyük farklılıklar olmadığını göstermektedir. Metnin dilinin zorluğuna göre kimi sayfalarda bir iki kimi sayfalarda da yirmi yirmi beş civarında sözcükle ilgili açıklama verilmiş olsa da çoğu sayfada ortalama beş altı sözcüğün Tatarca karşılıkları verilmiştir. Bugün böyle bir kitap yayımlansa Türkiye Türkçesi ile Tatarca arasında ortak sözcükler bulunsa da XX. yüzyıl başlarında basılan Muhammediye'de gördüğümüz bu oranın çok altında kalacağı muhakkaktır. yüz yıllık Peki, ne olmuştur da geçen yaklaşık süre içerisinde Türkiye Türkçesi ve Tatarca arasında söz varlığı açısından böyle bir uzaklaşma yaşanmıştır? Bu sorunun yanıtı açıktır: Sovyetler Birliği döneminde Türk soylu halklar arasındaki alakaların, ilişkilerin kopmuş olması yazı dillerimiz arasındaki yakınlıkları da uzaklaştırmıştır. Dillerimizin yaşadığı gelişmeler sonucunda söz varlığımız içerisinde ortak ögeler azalırken anlaşma oranını düşüren birbirinden farklı sözcükler artmıştır. Elbette geçen zaman içerisinde yürütülen dil çalışmalarının da buna olumsuz etkileri olmuştur. Türk yazı dilleri arasındaki yakın ilgiyi ortaya koyan ise kitaplardır. Kitaplar yalnız uygarlığırnızın köklerini, boyutlarını ortaya koymakla kalmıyor yazı dillerimizin ortaklıklarını da ortaya koyuyor. Buna en iyi örnek Yusuf Akçura'nın ünlü eseri Üç Tarz-ı Siyaset'ttir. Akçura, bu eserini Kazan' da yazmış, Kahire'de çıkmakta olan Türk adlı gazetede dizi yazı olarak yayırnlamıştır. Akçura'nın bu eseri en çok da İstanbul' da okunmuş, Türk aydınları üzerinde derin bir iz bırakmıştır. Kazan' dan Kahire'ye, Kahire' den İstanbul'a çizilen bu hat, Türk İstihlal Harbi'nin ve genç Türkiye Cumhuriyeti'nin felsefesini oluşturur. Akçura'nın eserini anlaşılır kılan dilidir 14... Akçura, Türk dünyasında anlaşılabilir bir dille yazmıştır. Bir başka örnek de Gaspıralı İsmail Bey'in Tercüman gazetesidir... XIX: yüzyıl sonlarında yayımlamaya başladığı Tercüman gazetesi bütün Türk dünyasında okunuyordu. Gaspıralı İsmail Bey de bütün Türk dünyasında anlaşılabilir bir dil kullanıyordu. Türk yazı dilleri üzerine yapılan çalışmalar günümüzün söz varlığı ile sınırlı kalmamalı, önceki yüzyılları da kapsamalıdır. Özellikle XIX. yüzyıl sonları ve XX. yüzyıl başlarındaki eserlerin söz varlığı bu gözle incelenmeli ve karşılaştırmalı olarak ele alınmalıdır. Bu dönemin eserlerinin söz varlığındaki benzerlikler; köklerimize indiğimizde ortak değerlerimizi, ortak söz varlığımızı ve kendimizi bulacağımızın göstergesidir. (14) Ş ükrü Haluk Akalın, ':Abdullah Tuk ay 'ın D oğumunun 125. Yıl Dönümü Toplantı s ı Aç ı ş Ko nu şm as ı ", Türk Dünyası Dil ve Edebı' yol Dergisi, Türk Dil Kurumu Yayını, Ankara, 2012