Tarih Paris te Yapılan Barış Konferansının Açılışı. Müttefik Devletlerin Liderleri Dr. Rahman MUSTAFAYEV Tarih Bilimci Birinci Cumhuriyet in Son Baharı 2 Azerbaycan Demokratik Cumhuriyeti Büyük Güçlerin İlgi Alanında ÖNCEKİ MAKALEMİZDE BELİRTTİĞİMİZ GİBİ, RUS VE TÜRK DEVLETLERİ FAKTÖRLERİ AZERBAYCAN DEMOKRATİK CUMHURİYETİ NİN (ADC) YIKILMASINA SEBEP OLDU. BUNUNLA BİRLİKTE BİRİNCİ DÜNYA SAVAŞI NDA GALİP OLAN MÜT- TEFİK GÜÇLERİN (İTTİFAK DEVLETLERİNİN - ABD, İNGİLTERE, FRANSA, İTALYA, JAPONYA- YÜKSEK KONSEYİ 12 OCAK 1919 TARİHİNDE PARİS BARIŞ KONFERANSINDA KURULMUŞ, ANCAK 1919 YILININ MART AYINDAN SONRA JAPONYA NIN ÇE- KİLMESİYLE MÜTTEFİK DEVLETLERİN SAYISI DÖRDE İNMİŞTİR) ASKERİ, POLİTİK VE DİPLOMATİK AÇILARDAN TAM DESTEK VERMEMESİ DE ADC NİN YIKILMASINDA ÖNEMLİ BİR FAKTÖRDÜR. 4 www.irs-az.com
Büyük Dörtlü devletlerinin (ABD, İngiltere, Fransa, İtalya) stratejik planında ADC nin ve eski Rusya İmparatorluğu topraklarında teşekkül eden diğer milli cumhuriyetlerin bağımsızlığını tanımak bazı kriterlere tabi tutulmuş, Sovyet Rusya sının oluşumuna bağlı olarak hareket edilmesi kararlaştırılmıştı. ADC nin bağımsızlığını tanımak Rus Sorunu ile sıkı sıkıya ilişkili idi ve onların bu hareketi Rusya nın ya monarşi ya da burjuvazi-demokratik yapılanma politikasına olumlu veya olumsuz etkide bulunabilirdi. Bu yüzden Müttefiklerin Azerbaycan Demokratik Cumhuriyeti ni desteklemesi Bolşevik Rusya nın ekonomisinin kontrol altına alınmasına ve bu kontrolün Avrupa ve Kafkas bölgesindeki yansımaları gibi faktörlere bağlıydı. 1918-1919 yıllarında, ilk başta, önde gelen müttefik ülkeler Sovyet Rusyası nın jeopolitik pozisyonunu zayıflatmak ve medeni Batı yı Bolşevizm tehdidinden uzak tutmak için sınır bölgelerinden itibaren güçsüzleştirmeye yönelik stratejinin önemli olduğunda hemfikirdiler. Rusya ya karşı ciddi politikalar geliştiren ülkelerin başında İngiltere gelmekte idi ve bu ülkenin Rusya yı zayıflatmak için çok sayıda nedenleri mevcuttu. Çünkü İngiltere Sovyetler Birliği ni Avrasya bölgesindeki jeopolitik düşmanı olarak görmekteydi ve eski Çar İmparatorluğu topraklarında merkezi, güçlü bir devletin şekillenmesine ve İngiltere nin ilgi alanı olan Balkanlar, Yakın Doğu, Orta Doğu, Hindistan gibi bölgelerde etkili olmasını hiç istemiyordu. Tüm bu faktörlerin etkisi ile İngiltere hükümeti, Sovyetler Birliği bölgesine askeri müdahale seçeneğine üstünlük verdi. Almanya ile savaş bittikten sonra İngiltere, daha önce Rusya nın yayılmacı politikasına karşı başlattığı politikanın devamı olarak birçok karar aldı (İngiltere askerleri Rusya topraklarına 1918 yılının ilkbahar ve yaz aylarında gönderildi). Bu kapsamda General Denikin ve Amiral Kolçak ı desteklemek de karara bağlandı. İngiltere hükümeti mevcut ordu potansiyeline rağmen, 1919 yılının başlarında Bolşeviklere karşı askeri müdahale yapmanın sınırları, imkanları ve boyutları konusunda temkinli davrandı. Çünkü ülkede öyle bir politik ortam vardı ki, Bolşeviklere karşı askeri müdahale ve ardından ekonomik kısıtlama getirme İngiltere`nin kendi iç politikasında ve ekonomisinde ciddi kayıplara yol açabilirdi. İngiltere hükümetinin karşı karşıya bulunduğu iç ve dış politika ile ilgili önemli sorunlar var idi: ülkedeki mevcut ekonomik krizi dengelemek, parlamentodaki iç muhalefete karşı mücadele etmek, dini oluşumların sendikalar üzerindeki etkisinden dolayı yükselen şiddetli talepler, askerlerin seferberliğin acilen sona ermesi için yaptığı isyanlar vs. Bunların dışında İngiltere nin koloni ülkelerinde de istikrar bozulmuştu. Ülkeye bağlı koloni ve bağımlı ülkelerde milli bağımsızlık hareketleri başlamış ve bu durum özellikle Hindistan ve Mısır da belirgin bir şekilde görülüyordu. Bu ülkelerdeki istikrarsızlıklar İngiltere nin kolonileri üzerindeki güç etkisini ve hatta Kafkaslarda etkisini gösterebilme potansiyelini tehdit ediyordu. İngiltere Genelkurmay Başkanı Henry Wilson mevcut durumla ilgili Nisan 1919 da yazdığı mektubunda şöyle diyordu: Benim bütün çabam, Avrupa ve Rusya dan askerlerimizi çekmek ve onları isyanların yeni başladığı İngiltere, İrlanda, Mısır ve Hindistan a yerleştirme yönündedir (1, s. 404). Birinci Dünya Savaşı ve Almanya kapitülasyonu bittikten sonra İngiltere-Fransa ilişkileri soğumaya başladı. Birinci Dünya Savaşı ndan sonra az kayıp verip halen büyük bir orduya sahip olan Fransa, Avrupa da liderliğe soyundu ve İngiltere ile barışmaya yanaşmadı. Bu konuda Sovyet tarihçisi V. Truhanovskiy in belirttiği gibi İngiltere nin kendi çıkarlarını koruma çerçevesinde Fransa ile yapacağı diplomatik mücadeleyi güçlü tutabilmesi için, somut güce ihtiyacı vardı, bu yüzden var olan gücünün önemli kısmını Sovyet Rusyası na karşı harcamak istemiyordu (2, s. 188). Bütün bu gelişmeler İngiltere hükümetinin Azerbaycan Demokratik Cumhuriyeti ne olan ilgi ve yaklaşımını olumsuz yönde etkilemişti. En sonunda İngiltere hükümeti, önemli Kafkas ülkeleri Azerbaycan ve Gürcistan ın bağımsızlığını destekleme imkanlarını ve Moskova nın bölge üzerindeki kontrolünün geri dönülemez aşaması ile ilgili değerlendirmelerini sonuçlandırdı. 1919 yılının ortalarında İngiltere hükümetinin yayınladığı muhtırada İngiltere nin gücü, oldukça karışık olan bu bölgelerin bağımsızlığını temin etmek için yetersizdir (Kafkas bölgelerinin himayesi için yazar), (3. satır, s. 45) deniyordu. Azerbaycan Demokratik Cumhuriyeti nin bağımsızlığı için garantör olan İngiltere askerleri, 1919 yılı Ağustos ayının sonunda Kafkas bölgesinden çekildi, sadece Batum bölgesinde küçük birlik ve Bakü de Kafkas Bölgesi Yüksek Komiseri Oliver Wordrop un başında bulunduğu Diplomatik Elçilik kaldı. ABD tarafı, Paris Barış Konferansı`nda da öne sürdükleri gibi dünya çapındaki yeni bir örgütü, Milletler Cemiyeti`ni kurma çabası içindeydi. 1918 yılının sonu 1920 yılının başlarındaki dönemde ABD nin Avrupa politikası ülkeler arasındaki dengenin sağlanması ilkesi üzerine kurulmuştu. Şöyle ki, Almanya nın İngiltere ve Fransa ya karşı, Avrupa daki diğer küçük ülkelerin güçlü ülkeler karşı dayanabilmesi için ülkeler eşitliğini baz alan bu proje bir an önce hayata geçmeliydi. Savaş sonrası Avrupa da ve tüm dünyada ABD nin liderlik hedefi ancak bu projenin hayata geçirilmesiyle mümkün olacaktı. Yıpranmış Avrupa yı devasa ABD ekonomisine bağımlı hale getirmek, ABD öncülüğünde dünya devletleri organizasyonunu teşkil etmek, Avrupa nın 1914-1918 yıllarındaki hızlı zayıflaması sonucu dünya politikasında liderliğe soyunmak, Doğu www.irs-az.com 5
Tarih ve Orta Avrupa da sosyalist ihtilalleri durdurmak ve bloke etmek ve bunlar yapıldıktan sonra dünya tarihine adını altın harflerle yazdırıp zafere ulaşmak, ABD nin dünya öncüsü olması gibi hedefler Woodrow Wilson`un Paris teki toplantıda belirttiği politik çizgilerdi (4, s. 462). ABD nin Rusya politikasındaki hedefi ise yukarıda belirtilenlerden çok farklı idi. Rusya nın varlığı, Avrupa sistemine direnç ve karşılık gösteren, Almanya yı dengeleyen bir konuma sahipti. Bu yüzden eski Rusya İmparatorluğu nun dağılması sonucunda ortaya çıkan yeni cumhuriyetler sorunu, onları tanımadan daha çok, Rusya ya karşı güç yaratma yönünde hedef geliştirilmesi yönündeydi ve bunun için yönetime karşı çıkan Bolşevikleri desteklemek öncelikli hedefti. ABD nin Rusya politikasının başka bir belirleyici yönü de, Rusya Avrupa ya göre ticaret hacmi, yatırım, güvenlik yönünden tehlike arz etmiyordu. ABD li tarihçi A. Mayor a göre, Rusya ABD için nispeten ilgi alanında değildi: Dünya da ABD askeri, deniz gücü açısından liderdir, Rusya ise bölgesel liderdir, bu yüzden Rusya bölgesi ABD için tehlike arz etmiyordu. Bu çerçevede ABD nin öncelikli hedefi Rusya nın hakim olduğu bölgede ABD nin etkisindeki bölgelerin yaratılmasından daha çok Japonya nın doğu Sibirya dan uzaklaştırılmasında yatıyordu. (4, 506). Yukarıdaki faktörlerden dolayı ABD, eski Rusya İmparatorluğu bölgesinde ortaya çıkan yeni cumhuriyetlerin ve Azerbaycan Demokratik Cumhuriyeti nin bağımsızlığını tanımak ve bu ülkeleri politik yönden desteklemek için acele etmiyordu. Versay Barış Konferansı`na Azerbaycan delegasyonu Başkanı olarak katılan Ali Merdan Topçubaşov, Paris Anıları`nı kaleme alırken, ABD nin bu pozisyonuna da değinmişti. Topçubaşov şöyle yazıyordu: Azerbaycan delegasyonu ile ABD Başkanı Wilson arasında 28 Mayıs 1919 tarihinde görüşme yapılmış, Başkan Wilson ülkesinin politik hedeflerini gayet net ve izaha gerek bırakmayacak şekilde şöyle açıklamıştır: 1) ABD dünyada ülkelerin küçük küçük şekilde bölünmesini istemiyor; 2) Azerbaycan için bağımsız ülke olmaktan çok Kafkas Konfederasyonu nun içinde yer alması mantıklı olacaktır; 3) İşbu Konfederasyon Birleşmiş Milletler`in belirlediği bir büyük gücün himayesi altında olabilecektir; 4) Rusya sorunu çözülmeden Azerbaycan Demokratik Cumhuriyeti nin tanınması mümkün değildir (5, 61). Kara Avrupası ülkelerinin Azerbaycan Demokratik Cumhuriyeti`nin bağımsızlığı konusundaki tutumlarına gelince, Paris Barış Konferansı`nda İtalya delegasyonu üyelerinin Azerbaycan delegasyonu ile yaptığı görüşmelerde, eğer Rusya Federatif Cumhuriyeti kurulursa (Bolşevik Rusya değil, Demokratik Federatif Cumhuriyet kastedilmiştir-yazar) Kafkasya Konfederasyonu Rusya Federasyonu terkibine girecektir dedikleri bilinmektedir. (5, 65). Bu yöndeki faaliyetler çerçevesinde 1919 yılının Haziran ayında İngiltere nin yoğun çabalarıyla müttefik ülke liderleri Rusya İmparatorluğu bölgesinde Kolçak ın gerçek bir lider olarak tanınması meselesi görüşülmüş, bunun akabinde Estonya, Letonya, Gürcistan, Beyaz Rusya, Ukrayna ve Azerbaycan delegasyonlarına nota gönderilmiştir. Orlando hükümetinin 19 Haziran 1919 tarihindeki istifasından sonra İtalya nın Kafkasya bölgesine olan ilgisi bir hayli azalmıştı. Ülkenin yeni Başbakanı Francesco Saverio Nitti (Haziran 1920 yılına kadar görevinde kaldı) Londra nın hiçbir baskısı olmaksızın Kafkas bölgesindeki İngiltere askerlerinin yerine İtalyan askerlerinin gönderilmesi taahhüdünü 1919 yılının Mayıs ayında resmi olarak iptal etti. Çünkü yeni hükümetin önünde daha güncel iç sorunlar mevcuttu. Ayrıca İtalya nın dış politikasında öncelik verdiği hedefler arasında Azerbaycan bölgesi değil, Yunanistan (Albanya- Arnavutluk) ve Yugoslavya ile aradaki tartışmalı olan bölgelerin sorunlarının çözüme kavuşturulması vardı. Tüm bu gelişmelerin sonucunda İtalya nın Azerbaycan sorununa yönelik net tutumu, İtalya nın Kafkas bölgesi ataşesi Albay Gabb tarafından Azerbaycan Dışişleri Bakanı M. Caferov a 31 Temmuz 1919 tarihinde gönderdiği telgrafta bildirilmişti: Kafkas bölgesindeki İngiltere askerlerinin yerine İtalya askerlerinin gönderilmesi söz konusu değildir. İtalya yetkilileri başka alanlara öncelik vermek istiyorlardı. İtalya yönetimi, ülkeniz yönetimiyle ikili dostluk ilişkilerini güçlendirmekten ve iki ülke arasındaki ticari, finans, sanayi ilişkilerini geliştirmekten yanadır (6, 302-303). Bu çerçevede 1919 yılının Mayıs ayında Azerbaycan a İtalya askeri delegasyonu gelmiş, 22 Şubat 1920 tarihinde ise senatör Konti başkanlığındaki İtalya ticari delegasyonu (33 kişilik grup) Bakü ye teşrif etmişti. Fransa ise Azerbaycan Demokratik Cumhuriyeti nin bağımsızlığını tanıma konusunda müttefiklerine göre daha az gayret gösteriyordu, çünkü bölge Fransa nın ilgi alanına girmiyordu. Fransa ve İngiltere 1917 yılının Aralık ayında eski Rusya İmparatorluğu bölgesindeki bölgesel sorumluluk alanlarını kendi aralarında bölüşmüşlerdi (Londra bu paylaşım sözleşmesini 13 Kasım 1918 tarihinde onayladı). Bölüştürülen sorumluluk alanlarına göre İngiltere Kuzey ve Güney Kafkasya yı, Fransa ise Ukrayna, Kırım ve Bessarabya yı paylaştılar. Fransa hükümeti müttefiklerinin (ABD, İngiltere, İtalya) Rusya karşıtı politikasını desteklemekle birlikte farklı hedefleri de önüne koymuştu. Birinci Dünya Savaşı nda bir hayli kayıp veren Fransa, Avrupa içindeki politikada Almanya nın merkezde tutulmasından rahatsızdı ve bu sebep- 6 www.irs-az.com
ten dolayı Fransa nın Rusya ya karşı politika izlemesi genel olmayıp, Brest Litovsk Barış Antlaşması yla Almanya nın müttefiki olan Bolşevik yönetime karşı sınırlıydı. Fransa hükümeti Rusya da Almanya ya karşı olacak bir yönetimin iktidara gelmesinden yana idi. Bu hedefin kısa zamanda gerçekleşemeyeceğini bilen Fransa, Doğu Avrupa da kendine sağlam kale yaratmak ve Almanya nın gücünü kırmak için Polonya yı desteklemeye başladı. Bu doğrultuda Polonya nın (aynı zamanda Romanya nın) komşu Litvanya ve Ukrayna ya karşı olan toprak taleplerini destekledi. Fransa hükümeti bu politik girişimin dışında Almanya ya olan politik düşmanlığı çerçevesinde Baltık ve Ukrayna daki ayrılıkçı grupları destekleme taraftarıydı ki, eğer bu ülkeler bağımsızlığını kazanırlarsa Rusya ile Almanya arasında bu ülkeler bariyer görevini yapacak ve Almanya nın işi zorlaşacaktı. Paris Konferansı nda neredeyse anlaşmaya varılan savaş sonrası Fransa ve İngiltere nin müttefikliği çerçevesinde İngiltere nin Bakü bölgesindeki petrol kaynaklarını ele alma girişimleri, hatta İngiltere nin Basra Körfezi ni kontrol altına alması sonucunda petrol alanında tek söz sahibi olacağı endişesi Paris i ciddi bir şekilde rahatsız etmişti. Bu yüzden Fransa müttefikiyle herhangi bir sorun yaşamamak için Güney Kafkas bölgesinde ciddi adımlar atmıyordu. Azerbaycan Demokratik Cumhuriyeti`nin bağımsızlığı konusu da Fransa diplomasisinin ilgisini çekmiyor ve gündemini oluşturmuyordu. Batı daki müttefik devletler, özellikle İngiltere gibi, İran, Türkiye, Hindistan ve Güney Kafkasya bölgesine ilgi duyan ülkeler için Bolşevizm faktörü bu bölgelerdeki istikrarı tehdit edecek bir gelişmeydi. Bu yüzden müttefik ülkelermuhtemelen dostluk kurabileceği- Rusya nın geleceğine karşı adım atmak için acele etmiyorlar, bununla birlikte Azerbaycan Demokratik Cumhuriyeti nin bağımsızlığını tanımak için de acele etmiyorlardı. Ancak 1919 yılının sonunda Rusya daki iç sivil savaş sürecinde kırılma meydana gelip Bolşeviklerin Kafkas üzerinden İran ve Türkiye ye ulaşma tehlikesi gözükünce, müttefik devletler için hakikati görme anı gelmişti. İngiltere Başbakanı Lloyd George 17 Kasım 1919 tarihinde Avam Kamarası`ndaki konuşmasında Kafkaslardaki gelişmelerden derin kaygı duyduklarını ve Bolşeviklerin Yakın Doğu`ya doğru ilerleme tehdidinin mevcut olduğunu ifade etti. Konuşmada Azerbaycan konusuna iki kere değindi ve ülkenin Sovyet Rusyası nın içinde yer almak istemediği dile getirildi. Kasım ayının sonunda Lloyd George, ABD delegasyonu Başkanı Polk ile Paris te yaptığı görüşmede, Birleşmiş Bolşevik Rusya nın Avrupa için ciddi tehdit olduğu, bu yüzden Gürcistan, Azerbaycan, Bessarabya, Ukrayna, Baltık ülkeleri, Finlandiya, gerekirse Sibirya nın bağımsız olması gerektiği konusunda uyarılarda bulunmuştu. (2. satır, 203) Müttefik devletlerin kararlı çalışmalarından özellikle İngiltere nin kararlı duruşundan sonra İngiltere hükümetinin temsilcileri Bakü ve Tiflis e geldiler. Ülke temsilcileri, petrol zengini ve Londra nın ilgilendiği bölgelere açılan kapısı olan bu stratejik bölgenin teslim edilmemesi için çağrı yaptılar. Azerbaycan daki zorlaşan durumu derinlemesine analiz eden İngiltere nin Bakü deki temsilcisi Albay Stoks 5 Ocak tarihinde ülkesine gönderdiği telgraf mektubunda: Eğer İngiltere hükümeti Azerbaycan ile dostluğunu devam ettirmek istiyorsa, ya da Türkiye ve Bolşevizm tehdidine karşı ülkedeki kontrolünü kaybetmek istemiyorsa, acilen ülkeye yardım etmeniz ve onları desteklemeniz gerekmektedir demişti. Albay bu destek çerçevesinde uzun namlulu silahlar ve mühimmatın Azerbaycan ordusu için acil ihtiyaç olduğunu belirterek Londra yı kararlı bir şekilde hareket etmeye çağırmıştı: Bolşeviklerin etki alanına girmeye başlayan Azerbaycan daki tehlikeleri önlemek için iki yöntem izlenmeli: 1) Azerbaycan a acilen dostluk yardımları gelmeli 2) İngiltere askerinin Bakü ye gönderilmesi. Bu uyarı mektubundan sonra Wordrop 6 Ocak günü Tiflis ten Londra ya Lord George Nathaniel Curzon a telgraf gönderir: Bolşevikler İngiltere ye karşı savaşmak için Avrupa yı geçemeyince Müslümanlarla (Türkiye ile yazar) ittifak kurdular. Denikin in yıkılması büyük ihtimal dahilindedir. Bu yüzden İngiltere`nin kendisi için geçiş noktası olan Kafkas bölgesini himaye etmesi gerekmektedir. O daha sonra da Ben İngiltere Kralı`nı, Kafkas bölgesinin Türklerin ve Bolşeviklerin kontrolü altına geçmemesini önlemek için atılması gereken acil adımlar konusunda uyarmaya çalıştım demiştir. İngiltere hükümeti bünyesinde Yakın Doğu`da İngiltere nin izlemesi gereken politikayı geliştirmek için 1918 yılında organize edilen özel Doğu Komitesi`nin (komite başkanı Lord George Nathaniel Curzon idi) 9 Ocak tarihindeki oturumunda Yakın Doğu`da İngiltere nin politik hedeflerinin belirlenmesi ve Kafkas bölgesindeki Bolşevik tehdidinin önlenmesi konusu gündeme alındı. Oturuma İngiltere Maliye Bakanı, Deniz Kuvvetleri Bakanlığı ve Hindistan Bakanlığı temsilcileri, Dışişleri Bakanlığı temsilcileri, Hava Kuvvetleri Bakanlığı temsilcileri ve Savunma Bakanlığı Devlet Sekreteri katıldı (7, 197-199). Savunma Bakanlığı temsilcileri Bolşeviklerin bölgeye gelmesini önlemek için üç adımdan oluşan stratejiyi öne sürdüler. Ancak değerlendirilmeler sonucunda bu stratejilerin hayata geçirilmesi için iki tümene ihtiyaç olduğu ve bunun o zaman için imkansız olduğu belirlendi. Eğer ülkenin boşta iki tümeni olsa bile bu askerleri daha öncelikli olan Kızıl ordu ile Pilsud orduları arasında yapılan Polonya daki savaşa, ya da Rusya nın Güneyinde çatışan General Denikin i desteklemek için gönderileceği bildirildi. Ayrıca Hava Kuvvetleri www.irs-az.com 7
Tarih Bakanlığı`nın temsilcileri Kafkas bölgesini korumak için uçak tahsis edemeyeceklerini bildirdiler. Genelkurmay ve Hava Kuvvetleri temsilcileri aksine, Deniz Kuvvetleri temsilcileri Batum u savunmak gerektiğini, eğer Bakü yü kontrol altında tutacaksa Hazar Denizi ni de savunmaya hazır olduklarını açıkladılar. En sonunda Savunma Bakanlığı meselenin önemini kavradı ve 12 Ocak günü Paris Barış Konferansı nda bulunan İngiltere delegasyonu üyelerine bir telgraf mektubu gönderdi. Mektupta, Hazar Denizi ndeki kontrolü koruyabilmek için Batum dan Bakü ye kadar olan hattı müttefiklerin iki tümen askeriyle korumak gerekiyor, daha sonra hattaki asker sayısının yükseltilmesi gerekir. İngiltere nin içinde bulunduğu ekonomik zorluklardan dolayı kaynakların İngiltere hesabından ayrılması mümkün değil. Gürcistan ve Azerbaycan silahlı kuvvetlerine yapılacak yardımın, yenilmesi muhtemel olan General Denikin in mağlubiyetiyle ilgisi yoktur. Zaten Denikin mağlup olursa bu ülkelerin bizim gönderdiğimiz yardımlarla Bolşeviklere mukavemet göstermesi imkansızdır ve Bolşeviklere karşı korunabilmeleri için ayrıca asker yardımı da yapılması gerekir. Eğer diğer müttefikler iki tümen askeri bölgeye göndermezlerse, İngiltere güçlerinin bölgede bulunmasının bir anlamı yoktur. Bu yüzden İngiltere Genelkurmay Başkanlığı nın pozisyonu Denikin yenildikten sonra askerlerin hemen bölgeye nakledilmesi yönündedir deniyordu. Oturum sonucunda hayal kırıklığı yaşayan İngiltere Deniz Kuvvetleri Bakanlığı 13 Ocak günü Lord George Nathaniel Curzon a Savunma Bakanlığı nın bu yöndeki tutumuna eleştiri mahiyetinde telgraf mektubu gönderir. Mektupta: Bölgeye gelecek Bolşevizm etkisini herhangi bir yolla önlemek için atılan adımlar derin üzüntü yarattı denilmiştir. Mektubun devamında Lord Harding, Eğer Batum-Bakü hattını korumak için iki tümen asker gönderilseydi, Deniz Kuvvetleri Hazar Denizi ndeki kontrolü güçlendirmek için gelecek bir ay içinde gerekli adımları atmış olurdu demişti. O, eğer bölgeyle ilgili tutum böyle devam ederse çok geçmeden Gürcistan, Azerbaycan, belki de Ermenistan ın Bolşeviklerin eline geçeceğini söylemişti. Lord Harding, Eğer bölgedeki tehlikeye karşı ilgisiz stratejimiz devam ettiği sürece, ülkemizin Doğu`daki prestiji düşük ve mahvedici olur diye eklemişti. Tüm bunların sonucunda İngiltere hükümeti bölgenin aktif olarak koruma planını ve Azerbaycan Demokratik Cumhuriyeti ni askeri yönden destekleme stratejisini askıya aldı. Ancak her şeyden tamamen vazgeçmek de istemedi. Wordrop un ve Stoks un ısrarla gönderdiği telgrafları, Deniz Kuvvetleri nin pozisyonu, Türkler ile Bolşeviklerin yaklaşması, en önemlisi İngiltere nin ilgilendiği bölgelerde gün geçtikçe büyüyen Sovyet tehdidi gibi faktörler Londra yı kararlı adım atması yönünde tetikledi: Evet deyip bağımsızlığı tanımak, Hayır deyip asker göndermek. Bu durumda İngiltere başbakanı David Lloyd George un ve Dışişleri Bakanı Lord George Nathaniel Curzon`un pozisyonu büyük önem taşımakta idi. Lloyd George un belirlediği politik hedefler 4 temele dayanıyordu: İngiltere nin imparatorluk gücünü ve ticari gücünü yükseltmek, İngiltere nin gücünü ve ticaretini korumak için denizlerdeki hakimiyetini geliştirmek, ayrıca İngiltere nin hedefindeki alanlara Avrupa ülkelerinin her türlü girişimini dengelemek. Bu plan çerçevesinde Bakü ve Tiflis ten gelen Bolşevik tehditlerle ilgili uyarılar, hükümet başkanının dikkatindeydi. İngiltere nin Doğudaki seçilmiş medeniyet temsilcisi, İngiltere diplomasisinin Doğu Ekolü vekili, İngiltere nin Hindistan daki pozisyonunu güçlendiren (1899-1905 yıllarında George Nathaniel Curzon grup başkan yardımcısı), 1904 yılında ülke adına Tibet te görüşmeler yapan, Kuveyt üzerinde İngiltere nin hakimiyetini pekiştiren, Londra nın Afganistan da tek etkili güç olmasında payı olan, İran ile İngiltere arasında yapılan İran ın gelişmesi ve aydınlanması için yapılacak İngiltere yardımı sözleşmenin mimarı ve İran üzerinde ülkenin etkisini sağlayan önemli diplomat George Nathaniel Curzon için Bolşeviklerin Azerbaycan`a girmesi önemsenmeyecek bir konu değildi. Çünkü ona göre Azerbaycan İngiltere nin can damarı olan İran, Afganistan ve Hindistan için açılan önemli bir kapıydı. Bölge, İngiltere nin sürekli yayılan enerji hattıydı. Bu yüzden Paris Barış Konferansı nda bulunan İngiltere delegasyonu üyesi, diplomat Harold Nickolson bu durumu son derece iyi bildiğinden, İngiltere nin Avrupa nın stratejisine karışmayan, aynı zamanda Avrupa nın da İngiltere nin Asya ve Afrika bölgesindeki stratejisine karışmayan dünya düzeninin oluşmasını dile getirdi (1, 440). Özellikle George Nathaniel Curzon un inisiyatifiyle 10 Ocak günü İngiltere, İtalya, Fransa Dışişleri Bakanları nın ve ayrıca ABD ve Japonya büyükelçilerinin de katıldığı İkinci Paris Konferansı düzenlendi. (Birinci Paris Konferansı, müttefik devletlerle savaşta yenilen Almanya arasında imzalanan Versay sözleşmesinin imzalandığı 28 Haziran 1919 tarihinde sona ermişti). Müttefik ülkelerin üst kurulu oturumunda söz alan George Nathaniel Curzon, bölgedeki temsilcileri tarafından gönderilen telgraflar çerçevesinde Kafkaslardaki durumu anlattı ve bölgedeki Bolşevik tehdidi konusunda, ayrıca Bolşeviklerin Türkiye ile olası ittifakı konusunda uyarılarda bulundu. George Nathaniel Curzon un teklifiyle üst kurul 11 Ocak günü: Müttefik ve Birleşmiş Devletler oybirliğiyle Azerbaycan ve Gürcistan ın bağımsızlığını defacto olarak tanıyor kararını aldılar. Bu karar İngiltere, Fransa ve İtalya tarafından onaylandı. Daha sonra Ja- 8 www.irs-az.com
ponya da kararı onayladı, ancak ABD ise kararı reddetti. 15 Ocak günü Fransa Dışişleri Bakanlığı nda bu kararın Azerbaycan delegasyonuna takdim edilmesi ile ilgili töreni düzenlendi. 15-19 Ocak günleri arasında ordu başkanları seviyesinde, bölgede bağımsızlığı tanınan iki ülkeye askeri yardım gönderme konusu görüşüldü. Azerbaycan Demokratik Cumhuriyeti nin tarihini ABD arşivlerinde ciddi boyutta araştıran Azerbaycan`ın ünlü tarih bilimcisi Prof. Dr. Cemil Hasanlı nın belirttiğine göre, müttefik devletlerin üst kurulu, Azerbaycan ve Gürcistan delegasyon başkanlarının katılımıyla Kafkas Cumhuriyetleri nin desteklenme yöntemleri konusunu yeniden değerlendirdiler. Sonunda ordu yetkililerinin uzman sonuçlarını Mareşal Ferdinand Fosh üst kurula takdim etti. Georges Benjamin Clemenceau, Fosh ve ordudan sorumlu bakan Churchill Kafkaslara asker göndermekten yana oldular, ancak İngiltere başbakanı Lloyd George ve İtalya başbakanı Nitti silah ve mühimmat göndermekle yetinmeyi teklif etti. Cemil Hasanlı nın belirttiğine göre, konu tartışılırken, Ferdinand Fosh, Kafkasların savunmasının Bolşevizm e karşı yapılan mücadelenin bir parçası olduğunu, bu doğrultuda Azerbaycan, Gürcistan, Bessarabya, Polonya, Estonya ve Letonya gibi ülkelerin desteklenmesi gerektiğini bildirdi. Hatta Bolşevizm e karşı mücadele etmek için Doğu Avrupa ve Kafkas Cumhuriyetleri nden oluşan bir ittifak kurulması gerektiğini de belirtti. (8, 13-15). Oturumda varılan sonucu okuyan İngiltere Başbakanı, Kafkas bölgesine silah, askeri teçhizat ve mühimmat gönderilmesinin acil ihtiyaç olduğunu bildirdi. O, Azerbaycan ve Gürcistan a asker göndermenin imkansız olduğunu tekrarladı ve bu ülkelerin kendi askerleriyle savunmasını güçlendirmesi gerektiğini tavsiye etti. Nihayetinde Üst Kurul müttefik ülkelerin temsilcilerinin oybirliğiyle, Kafkas Cumhuriyetleri ne asker göndermenin imkansız olduğu, ancak silah, askeri teçhizat ve mühimmat göndermek şekliyle destek verecekleri yönündeki karara imza attılar. Aslında müttefik ülkeler Azerbaycan Demokratik Cumhuriyeti ne ciddi boyutta silah yardımı yapmadılar. Kanadalı araştırmacı Margaret Mc- Millan ın belirttiği gibi, Kafkas Cumhuriyetleri nin bağımsızlığını tanıyan İngiltere bir miktar silah gönderdi. İngiltere Savunma Bakanlığı bu durumu fırsat bildi ve Kanada nın Ross şirketinin ürettiği, savaşsız ortamlarda bile işe yaramayan, kalitesizliğiyle ünlenen silahları göndererek elindeki kalitesiz silahlardan kurtuldu diyor, araştırmasında McMillan. Bunların dışında Azerbaycan Demokratik Cumhuriyeti nin Avrupa ülkeleri tarafından de-facto olarak tanınmasından sonra da istikrarlı bir şekilde politik destek sağlanmadı. Azerbaycan ın bağımsızlığının politik ve diplomatik açıdan müttefik ülkeler tarafından desteklenme girişimi, müttefik ülkelerin Rus Sorunu na karşı attığı stratejik adımının bir parçasından ibaretti. Kaynakça: 1. Margaret McMillan. Paris 1919, (Six Months that changed the wordl). New York, 2003. 2. V.G.Truhanovskiy. Winston Churchill. Politik biyografi. Moskova, 1968. 3. Tadeuş Sviyetohovskiy. Rusya Azerbaycan ı. Hazar dergisi. Bakü, 3, 1990. 4. A.İ.Utkin. Rusya nın aşağılanması: Brest, Versay, Münih. Moskova, 2004. 5. Azerbaycan Demokratik Cumhuriyeti delegasyonu başkanının Versay Konferansına Gitmesi (Mart- Aralık, 1919). Hazar dergisi, 1, Bakü, 1989. 6. Azerbaycan Demokratik Cumhuriyeti. (1918-1920). İç Politika (Belgeler ve Kaynaklar). Bakü, 1998. 7. İngiltere Dış İşleri Bakanlığı Arşivi. 8. Cemil Hasanlı. Versay Barış Konferansında ADC nin tanınması. Miras dergisi, 3 (39), 2009, ss. 10-16. www.irs-az.com 9