ÇARLIK DÖNEMINDEN GÜNÜMÜZE RUSYA MÜSLÜMANLARI ÖZET: Rusya Federasyonu, dünyada etnik ve dinsel yapı bakımından çok çeşitlilik arz etmektedir. Ülkede 190 dan fazla etnik grup yaşamaktadır. Etnik grup içinde Türk ve Müslüman kökenli halklar ikinci sırada yer almaktadır. Aynı zamanda Rusya Federasyonu dinsel inanış bakımında da zengin bir ülkedir. Dünyada var olan tüm semavi dinlere inanan halklara rastlamak mümkündür. Yaklaşık 20 milyon Müslüman nüfusu ile İslam dini ikinci büyük dindir. Rusya topraklarına İslam dininin 7. asırda ulaştığı kabul edilmektedir. Zaman ilerledikçe Müslüman nüfusta artışlar olmaktadır. Bu çalışmada, Rusya Federasyonu nun etnik ve dinsel yapısı konusunda genel bilgiler verilmiştir. Özellikle İslam dininin Rusya daki tarihçesine değinilmiştir. Müslüman kimliğe sahip dinsel yapı üzerine araştırmalar yapılmıştır. ANAHTAR KELİMELER: Rusya Federasyonu, Dinsel Yapı, İslam, Türk Halkları. Rusya Müslümanları. ABSTRACT: The Russian Federation has a wide variety of ethnic and religious structures in the world. More than 190 ethnic groups live in the country. Turkish and Muslim peoples are second in the ethnic group. At the same time, the Russian Federation is also a rich country in religious belief care. It is possible to come across people who believe in all the heavenly religions that exist in the world. Islam is the second largest religion with a population of about 20 million Muslims. 7 of Islam on Russian soil. it is accepted that it has reached in the centuries. As time goes on, there is an increase in the Muslim population. In this study, general information about the ethnic and religious structure of the Russian Federation are given. Especially the history of Islamic religion in Russia was mentioned. Studies have been carried out on the religious structure with Muslim identity. KEYWORDS: Russian Federation, religious structure, Islam, Turkish people. Russian Muslims. Göller Bölgesi Aylık Hakemli Ekonomi ve Kültür Dergisi Ayrıntı Cilt 6 Sayı 68 Kasım 2018/ 25
1. Rusya Federasyonu nun Etnik ve Dinsel Kimliği Rusya Federasyonu, yüzölçümü bakımından dünyanın en büyük ülkesidir. Ülke; Merkez, Güney, Kuzeybatı, Uzak Doğu, Sibirya, Ural, Volga, Kuzey Kafkasya ve Kırım olmak üzere dokuz federal bölgeden oluşmaktadır. Her bir federal bölge kendi içerisinde çok sayıda federal birime ayrılmıştır. Yine başkent Moskova ve kültür başkenti olarak bilinen Sankt Petersburg özel bir idare ile yönetilmektedir. Rusya Federasyonu, başkanlığı tam yetkili temsilcisi olarak ifade edilen bir federal bölge ve başkanlık sistemine sahiptir. Bu federe yapının oluşmasına neden olarak da ülkede 190 ın üzerinde farklı etnik grubun var olmasıdır. Rusya Federasyonu, yeraltı zenginlik kaynakları, askeri gücü, soğuk savaş aktörü SSCB nin mirasçısı olması, ileri uzay teknolojilerine sahip olması ve Sovyet sonrası geçirdiği reformlarla günümüz tarihinin en önemli uluslararası aktörleri arasında yer almaktadır. Rusya Federasyonu na, Sovyetler Birliği nin dağılmasından sonra başta Ukrayna, Özbekistan ve diğer BDT ülkelerinden legal ve illegal göçler olmaktadır. Göçmenler, ülkede iş gücü açısından önemli bir sektör gücü oluşturmaktadır. 2015 yılı Rusya İstatistik Kurumu verilerine göre, Rusya Federasyonu nda 2,7 milyon Ukraynalı, 2,3 milyon Özbek, 1,1 milyon Tacik, 600 bin Azeri, 586 bin Moldovalı, 575 bin Kazak, 500 bin Kırgız, 500 bin Ermeni ve 500 bin Belaruslu göçmen yaşamaktadır. Etnik nüfus olarak incelendiğinde Rusya Federasyonu nda; 115,9 milyon Rus, 5,6 milyon Tatar, 2,9 milyon Ukraynalı, 1 milyon 130 bin Ermeni, 444 bin Yakut, 300 bin Karaçay ve Balkar, 1 milyon 360 bin Çeçen- İnguş, 843 bin Mordvin, 808 bin Beyaz Rusyalı yaşamaktadır. Ayrıca 60 farklı etnik kesimin toplam nüfusu ise 20 milyon civarındadır. 17 milyon km 2 den fazla yüzölçümüne sahip ülkede kilometrekareye düşen 8,2 lik kişi sayısıyla, dünyanın en seyrek nüfusuna sahip ülkelerinden biridir. Rusya Federasyonu nda, halkın yüzde 74 ü Moskova ve St. Petersburg gibi büyük şehirlerde yaşarken kalan yüzde 26 lık kesim ise kırsal bölgelerde yaşamaktadır 1. İslam dini, dinsel yapı olarak yedi özerk cumhuriyette ilk sırada yer almaktadır. Bunlar; Volga - Ural bölgesinde Başkurdistan ve Tataristan, Kuzey Kafkasya havzasında; Çeçenistan, İnguşetya, Dağıstan, Kabardey - Balkar ve Karaçay - Çerkez Özerk Cumhuriyetlerinde İslam dinine mensup nüfus toplam nüfus içinde çoğunluğu oluşturmaktadır. Rusya Federasyonu nun diğer özerk cumhuriyet ve bölgelerinde ise Ortodoks Hristiyanlık daha yaygın ve çoğunluk durumdadır. 2. Rusya Federasyonu nda Dini Yapı Rusya Federasyonu nda, dini inanış açısından halkın büyük çoğunluğunu Ortodoks Hristiyanlık dinine inanmaktadır. Ortodoks Hristiyanlık dini ilk olarak Rusya topraklarında 988 yılında Kiev Knezi Vlademir tarafından kabul edilmiştir. Aynı yıllarda Ortodoks Hristiyanlık devlet dini olarak ilan edilmiştir. Çarlık Rusya sı döneminde Ortodoks Hristiyanlık sadece devlet dini kabul edilmekle kalmayıp yayılması için de teşvik edilmiştir. Günümüzde yaklaşık 145 milyon nüfusa sahip olan Rusya Federasyonu nun 60 milyonu Ortodoks Hristiyanlık dinine ve kilisesine bağlılığını tanımlamaktadır. 2012 yılı resmi verilere göre Müslümanlık inancı toplam nüfus içinde ikinci sırada yer almakta olup, toplam Müslümanların sayısı 9 milyon olarak kabul edilmektedir. Rusya Federasyonu Avrupa Bölgesi Müslümanları dini 1 https://www.aa.com.tr/tr/ulke-profilleri/rusya/902427 26 /Göller Bölgesi Aylık Hakemli Ekonomi ve Kültür Dergisi Ayrıntı Cilt 6 Sayı 68 Kasım 2018
lığıyla olmuştur. İslamiyet, Müslüman tüccarlar ile yapılan ticaret ve diğer ekonomik ilişkilerle kademeli olarak Volga Vadisi nde yerleşmeye başlamıştır. Günümüzde Tatar, Başkırt, Kazan ve Ural bölgeleri ile Volga Nehri vadisinde yaklaşık 10 milyon kadar Müslüman nüfus yaşamaktadır (insamer.com/tr/ rusya-ve-bolge-muslumanlari-tarihten-gunumuze-iliskiler_529.html). idaresinin verilerine göre ise, bugün Rusya daki Müslümanların sayısı yaklaşık olarak 20 milyon civarındadır. Çünkü ülke içinde yer alan özerk Müslüman cumhuriyetler ve eski SSCB ülkelerinden Rusya Federasyonu na gelen Müslüman göçmenlerin toplam nüfusları 20 milyonu bulmaktadır. Ayrıca, yaklaşık 1 milyon Budist, 200 bin kadar Hinduizm ve az da olsa sayısı tam olarak bilinmeyen diğer dinlere mensup nüfusun varlığından söz edilmektedir. Ayrıca 20 milyon civarında Rus vatandaşının ateist olduğu bilinirken, ülkede 40 milyona yakın Allah ın varlığını ve birliğini bilmeyen Agnostik 2 nüfus yaşamaktadır. Rusya Müslümanlarının büyük çoğunluğunu (%97 si gibi) Sünniler oluştururken, sadece Dağıstan bölgesindeki Müslümanların %3 lük kısmını Şiiler teşkil etmektedir. Bu veriler doğrultusunda Rusya, sahip olduğu Müslüman nüfusuyla ülkede İslam dini ikinci büyük din konumundadır. Rusya, İslam ülkesi olmamasına rağmen, İslam İşbirliği Teşkilatı nca gözlemci ülke statüsünde teşkilata kabul edilen 2 Agnostik sözcüğü, özde bilgisi olmayan anlamına gelir. Agnostisizm, ateizmin entelektüel bakımdan daha dürüst bir biçimidir. Ateizm, kanıtlanamaz bir düşünce olan Tanrı nın var olmadığını iddia eder. Agnostisizm, Tanrı nın varlığının ya da yokluğunun kanıtlanamayacağını, Tanrı nın var olup olmadığını bilmenin imkânsız olduğunu savunur. Agnostisizm bu bakımdan doğrudur. Tanrı nın varlığı ya da yokluğu deneysel olarak kanıtlanamaz. beş devletten biridir 3. 3. Rusya Topraklarında İslamiyetin Tarihçesi İslam Dininin günümüz Rusya topraklarına ulaşması 7. yüzyılın ortalarına doğru olduğu kabul edilmektedir. 641 yılında Abdurrahman bin Rebia önderliğindeki İslam ordusu, İran topraklarını ve Kudüs ü kontrol altına aldıktan sonra Güney Kafkasya da yer alan günümüzdeki Dağıstan Özerk Cumhuriyeti topraklarına doğru ilerlemiştir. 737 yılında Hazar Krallığı na karşı alınan galibiyet sayesinde Kuzey Kafkasya Müslümanların yönetimi altına geçmiştir. Daha sonra Özbekistan, Tacikistan ve Orta Asya bölgesinin büyük kısmının İslamiyet i kabul etmesiyle, Müslümanlık devlet dini haline gelmiştir. Yaklaşık 1200 yıldır İslam toprakları olan bu devletler Türk İslam dünyasına önemli katkılarda bulunmuşlardır. İslami yönetim merkezi halini alan bu devlet ve bölgeler, birçok hadis ve fıkıh âliminin yanı sıra, felsefe, fizik ve matematik ilim adamlarının yetiştiği din ve fen ilimleri merkezi olmuştur. Rusların İslam dini ile tanışması ise 10. yüzyılda (tahmini olarak Rusların Hristiyanlığı kabul ettiği yıllar olan 988 yılları) Müslüman tüccarlar aracı- 3 insamer.com/tr/rusya-ve-bolge-muslumanlari-tarihten-gunumuze-iliskiler_529.html Rusya da yaşayan Müslüman nüfusun varlığı, yabancı Müslüman göçmenlerden ziyade asırlardır bu topraklarda yaşamakta olan yerel sakinlerden oluşmaktadır. Müslüman nüfusun büyük çoğunluğu Volga Ural hattında ve Kuzey Kafkasya bölgelerinde yaşamaktadır. Başkent Moskova ve St. Petersburg gibi önde gelen iki büyük şehrinde de önemli sayıda Müslüman nüfus bulunmaktadır (insamer.com/tr/rusya-ve-bolge-muslumanlari-tarihten-gunumuze-iliskiler_529.html). Tarihi perspektif açısından Rusya Müslümanlarını incelerken dört dönem öne çıkmaktadır. Bunlar; İdil Bulgar Hanlığı ve Altın Orda Devleti dönemi, Moskova Knezliği ve Rusya İmparatorluğu dönemi, Sovyetler Birliği (SSCB) dönemi son olarak da Rusya Federasyonu dönemidir. 3.1 İdil Bulgar Hanlığı ve Altın Orda Devleti Dönemi Rusya topraklarına İslamiyet şerefinin ulaşması 7-8 inci yüzyıllardaki İslam fetihlerine denk düşmektedir. 7 nci yüzyılın ortalarında İslam ordusu Azerbaycan topraklarına ulaşmıştır. Kısa süre sonra Dağıstan Özerk Cumhuriyeti nde yer alan Derbent şehri fethedilmiştir. Fetih sonrası Derbent şehrine 733 yılında Rusya nın en eski camisi olan Cuma Camii inşa edilmiştir. Dağıstan ın fethi sonrası İslamiyet İdil (Volga) bölgesinde ulaşmış, çevre bölgelere ve yerleşim yerlerine yayılmaya başlamıştır. Göller Bölgesi Aylık Hakemli Ekonomi ve Kültür Dergisi Ayrıntı Cilt 6 Sayı 68 Kasım 2018/ 27
Orta İdil bölgesinde kurulmuş olan İdil Bulgar Hanlığı 9 uncu yüzyıl sonunda kurulmuştur. İdil (Volga) nehrinin orta havzasında kurulmasından dolayı ve diğer Türk - Bulgar devletleri ile karıştırılmaması için İdil Bulgar Hanlığı olarak isimlendirilmiştir. Bu devlet tarihte ilk Müslüman -Türk devletidir. Bulgar hükümdarı Almış Han Müslüman olarak bilinen tarihi kaynaklara geçen ilk hükümdarlardandır. Almış Han Abbasi halifesi Muktedir Billah tan, din âlimlerinin bulunduğu bir heyet göndermesini istemiştir. Bu istek kabul edilmiş ve Rusya da İslam ilk olarak tebliğcilerle yayılmaya başlamıştır. 1236 yılında Moğol istilası sonucu yıkılan İdil Bulgarları, Altın Orda Hanlığına bağlı olarak siyasi varlıklarını devam ettirmiştir. Özbek Han ın hükümranlığı döneminde (1314 yılından sonra) İslamiyet Altın Orda devletinin resmi dini haline gelmiştir. Bu dönemden itibaren Müslüman - Tatar ve Hristiyan - Ruslar gibi kavramlar kullanılmaya başlamıştır (https://www.gzt. com mecra). 3.2 Moskova Knezliği ve Rusya İmparatorluğu Dönemi 15 inci yüzyılda, Altın Orda Devleti nin yıkılmasıyla Rusya topraklarında birçok bağımsız Müslüman hanlığı ortaya çıkmıştır. Ruslarla en yakın ilişki içinde bulunan hanlık ise, İdil Bulgarlarının devamı olan Kazan Hanlığıdır. 16 ncı yüzyılda, Kazan, Astrahan, Nogay ve Sibirya hanlıkları Ruslar tarafından işgal edilmiştir. İşgal neticesiyle, Rusya imparatorluğuna önemli ölçüde Müslüman nüfus dâhil edilmiştir. Rus Çarlığı, sayıları sürekli artan yerli Müslüman halkları düşman ve potansiyel tehdit unsuru olarak görmeye başlamıştır. Müslümanları stratejik öneme sahip olan, Kazan şehri ve Volga nehri etrafından uzak tutmaya çalışmışlardır. Ruslar tarafından Müslümanlara karşı, dini mabetlerin çoğalmaması için engellemeler ve yasaklar başlamıştır. Cami ve medreselerin tahrip edilmesi kararlaştırılmış, yenilerinin ise inşası yasaklanmıştır. Yapılan baskı ve zulümler sonucunda, Müslüman halkların Sibirya, Başkurt ve Güney Urallar bölgelerine zorunlu göç etmesine neden olmuştur. İslamiyet in yayılma etkisini kırmayı amaçlayan Rus Çarlığı, insanları İslam inancından vazgeçirmek için ekonomik yardımlar (İslamiyet ten caydırma politikası) yöntemini benimsemiştir. Örneğin Hristiyanlığı kabul edenler vergilerden muaf tutulmakta ve toprak sahibi yapılmaktadır. Rusya Çarı Petro (Deli Petro, 1682-1725) zamanında Rusya Çarlığı, İslam ı ilk kez anlamaya ve öğrenmeye başlamıştır. 1716 yılında Kur an-ı Kerim ilk defa Rus diline tercüme edilmiştir. Ancak, İslam a yönelik baskılar ve zulümler de devam ettirilmiştir. Hatta, 1731yılında Müslümanları Hristiyanlaştırmak için, Vaftiz Komisyonu bile kurulmuştur. 17 ve 18 inci yüzyıllarda inşa edilen birçok cami ve dini mabet yıkılmıştır. Çarlık Rusya sı, yayılma sürecinde Hristiyanlık dışında diğer inançlara bağlı olan birçok halkın topraklarını istila ederek ele geçirmiştir. Ruslar ilk başlarda Hristiyanlık dışındaki inançlara karşı sert yöntemlerle mücadele etmiştir. Zamanla Rusya, devletin bekasını düşünerek yabancı inançlara karşı sert tutumundan vazgeçerek yumuşatma politikalarına başvurmuştur. Rusya nın yayılmacı politikalarıyla ele geçirdiği topraklar (özellikle Orta Asya ve Türkistan bölgesi) üzerinde uzun süre var olan İslam, Katoliklik, Protestanlık, Yahudilik ve Budizm dini inanışları hoş görülmeye başlanmıştır. Bu dinlerin mensuplarına serbestçe dini gereklerini yerine getirme hak ve hürriyetleri verilmiştir. Ayrıca putperest ve inançsız halklar arasında Hristiyanlığı yayma amacıyla misyonerlik çalışmalarına da özel önem verilmiştir (Şahin, 2016: 27). 1762 yılında tahta geçen çariçe II. Katerina (1762-1796), Müslümanlara baskı yapma yerine kontrol altında tutma fikrini benimsemiştir. II. Katerina İki yüzyıldır devam eden baskıcı politikaları değiştirme yoluna gitmiştir. Çariçe, devleti dışarı doğru büyütmek amacıyla Müslümanlara yönelik olan bir dizi, dini düzen ve yaşamayı kısıtlamaları kaldırma yoluyla Müslümanların gönlünü kazanmaya çalışmıştır. Kısa süre içinde II. Katerina nın bu çabaları sonuç vermiştir. Tatar Müslümanları tarafından II. Katerina, Büyükanne Çariçe ismi ile onurlandırılmıştır. 1773 yılında çıkartılan bir fermanla cami ve dini mabet inşaatlarına konulan yasak kaldırılmıştır (https://www.gzt.com mecra). Rus Ortodoks Kilisesi nin yüzyıllar boyunca en büyük din düşmanı olarak gördüğü İslam dinine karşı devlet düzeyinde hoşgörülü tavrın yerleşmeye başlaması, Çariçe II. Katarina dönemine rastlamaktadır. Çariçe, 1788 yılında Müslümanlara Dinî İdaresini kurmalarını emretmiştir. Böylelikle Rusya daki Müslümanların dini özerkliği resmen tanınmıştır (Şahin, 2016: 27). Rusya imparatorluğu Deli Petro döneminde Müslümanlar dini yaşama hususunda baskı ve yasaklara maruz kalmışlardır. II Katerina döneminde ise Müslümanlara ılımlı politikalarla yaklaşılmıştır. II Katerina, Müslümanların yoğun olarak yaşadığı Kırım Hanlığının Rusya tarafında istila edilmesinden sonra Müslümanların dini kurumlarının korunmasına söz vermiştir. Rusya nın muhtelif bölgelerinde müftülük ve Şer i Mahkemelerin açılmasına da izin vermiştir. Rusya Çarlığı politikası, Müslümanlar üzerinde sinsice hareket etmesinden dolayı, Müslüman toplumun tek bir çatı altında toplanıp bir güç oluşturmasına fırsat tanımamıştır. Tarihi süreç içinde Rusya Çarlığı ve SSCB, Müslümanlara ve Türk toplumlarına karşı hep endişe içinde olmuştur. 3.3 Sovyetler Birliği (SSCB) Dönemi Uzun yıllar siyasi hayatta yer almalarına müsaade edilmeyen 28 /Göller Bölgesi Aylık Hakemli Ekonomi ve Kültür Dergisi Ayrıntı Cilt 6 Sayı 68 Kasım 2018
Müslümanlar, artık 20 nci yüzyılın başında Rusya Meclisi olan Duma da bir parti kurmuş ve ülkede gazete yayımlamaya başlamışlardır. Daha sonraları Sovyetler Birliği nin kuruluşuna giden yolu açan 1917 yılı Şubat Devrimi nden sonra Müslüman kesimin Rusya nın siyasi hayatında daha etkin şekilde rol almaya başladıkları görülmektedir. Bolşevik yönetimi, Aralık 1917 de yayımladığı Rusya Halkları Hakları Beyannamesi nin Rusya ve Doğu nun tüm çalışan Müslümanlarına» başlıklı bölümünde Müslümanlara bundan sonra sizin inançlarınız, örf ve adetleriniz, milli feriyle sonuçlanmasına rağmen, Kafkasya Cumhuriyeti komünistler tarafından yıkılmış ve yerine 1921yılında Dağ Özerk Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti kurulmuştur (https://www.gzt. com mecra). 1940 lı yıllarda birçok Müslüman nüfus Sovyetler Birliğinin muhtelif bölgelerine zorunlu göçe tabi tutulmasının zemini hazırlanmıştır. 1917 yılında Bolşevik Devrimi ile varlığına son verilen Rusya Çarlığının yerine kurulan SSCB komünist yönetimi 1920 lerin ortasından itibaren, Müslüman halka verdiği vaatleri tutmayarak siyasi ve kültürel bağımsızlıktan vazgeçmiştir. Netice itibarıyla baskıcı politikalar uygulamaya başlamıştır. Ateizmin yayılmasına yönelik her türlü politika ve propaganda teşvik edilmiştir. Müslümanlara yönelik baskılar daha fazla artmaya başlamıştır. Medreseler kapatılmış, yaklaşık 12 bin cami yıkılıp kullanılamaz hale getirilmiş ve din adamlarının % 90 ı kendi görevini yerine getirmekten mahrum bırakılmıştır. 1924 yılında Vladimir Lenin in ölümünden sonra yönetime geçen Josef Stalin in terör estirdiği dönemde 50 bin civarında Müslüman din âlimi infaz edilmiş ve Semerkant, Buhara ve Derbent gibi İslam ın önemli ilim merkezlerinde bulunan milyonlarca İslami eserin bulunduğu kütüphaneler yakılmıştır. Müslüman halkların dillerini ortadan kaldırmak amacıyla Arap alfabesi yerine ilk başta Latin ve daha sonra Kiril alfabeleri dayatılmıştır 4. Müslüman nüfus üzerindeki bu tür ve kültürel kurumlarınız özgür ve dokunulmazdır. güvencesini vermiştir. Aralık 1917 tarihinden sonra Müslümanlar arasında Sovyet hükümetine ve komünist ideolojiye sempati duyan hareketler oluşmaya başlamıştır. Bunların en önde gelenleri arasında, komünistlerle işbirliğinde bir sorun görmeyen Cedit çiler (yenilikçiler) ve Sovyet iktidarı için, şeriat için sloganını benimseyenlerdir. Orta Asya ve Türkistan bölgesinde bu tür gelişmeler yaşanırken, Kuzey Kafkasya da, bütün Kafkasyalıların bir arada yaşadığı bağımsız bir cumhuriyetin kurulması gerekliliği savunulmaktadır. Müslümanlar, 11 Mayıs 1918 tarihinde Abhazya, Adigey, Kabardey, Karaçay- Balkar, Osetya, Çeçen - İnguş ve Dağıstan eyaletlerinden oluşan Birleşik Kafkasya Cumhuriyeti ni kurduklarını ilan etmişlerdir. Bu dönemde Sovyetler Birliğinde, Beyaz Ordu ile Kızıl Ordu arasındaki karışıklıklar devam etmektedir. Genel olarak Beyaz Ordu, monarşinin ordusu olduğu kabul edilmektedir. Beyaz Ordu genel ve çokuluslu tek Rusya ya inanmaktadır. Eski Rusya İmparatorluğu üzerinde ulus devletleri oluşturmak isteyenlere karşıdır. Beyaz Ordu ile mücadele eden Kafkasyalı Müslümanlar, komünistlerin bağımsızlık vaatlerine kanarak Bolşeviklere yakınlaşmıştır. Sovyetler Birliğindeki iç savaşın Bolşeviklerin za- baskılar Sovyetler Birliğinin dağılmasına kadar devam etmiştir. 3.4 Rusya Federasyonu Dönemi 1980 li yıllarda dağılma sürecine giren Sovyetler Birliği 1991yılı sonunda tarih sahnesinden tamamen 4 https://www.gzt.com mecra sitesinden alınmıştır. (E. T. 08.09.2018) Göller Bölgesi Aylık Hakemli Ekonomi ve Kültür Dergisi Ayrıntı Cilt 6 Sayı 68 Kasım 2018/ 29
silinmiştir. Sovyetler Birliği nin büyük mirasına Rusya Federasyonu kurulmuştur. Geçen 74 yıl boyunca sosyalist (komünist) rejimin baskısı altında yaşayan Müslümanlar din ve inanç özgürlüğüne kavuşmuştur. Öncelikle Müslüman nüfusun yoğun olduğu Tataristan, Başkurdistan, Saratov ve Volgagrad şehirlerinde müftülükler faaliyetlerine başlamıştır. 1990 lı yıllardan sonra Piyasa ekonomisine geçiş sürecine giren Rusya Federasyonu dini inanç konusunda da toleranslı ve hoşgörülü olmaya başlamıştır. 74 yıllık sürede Rusyalı Müslümanlar, uygulanan baskı, zulüm ve yasaklara rağmen dini anlayış ve yaşantılarını yozlaştırmamıştır. Aksine özellikle Kafkasya bölgesinde yaşayan Müslümanlar İslamiyet e daha fazla bağlılıklarını göstermişlerdir. 1990 lı yıllardan sonra Müslüman nüfusun yoğun olduğu bölgelerdeki camii ve mescit sayılarındaki artış bunun en güzel örneğidir. Sovyetler Birliği sonrası Rusya Federasyonu nda birçok müftülükler, dini merkezler, Rusya müftüler konseyi ve İslam merkezleri açılmıştır. 1996 yılında Rusya Müftüler Konseyi kurulmuştur. Konseyin başkanlığına ise; akademisyen, yazar, din adamı, vaiz, Moskova Ulu Camii Müftüsü Ravil Gaynuddin getirilmiştir. Konsey, Rusya Federasyonu Baş Müftülüğü dini idaresinden ayrı olarak faaliyetlerde bulunmaktadır. Konseyin esas amacı olarak Müslüman Tatarları, aynı zamanda Kuzey Kafkasya dışında bulunan Tatar olmayan Müslüman toplulukları bir araya getirmektedir. Kuzey Kafkasya da bulunan müftülükleri birleştiren kurum ise, 1998 de kurulan Kuzey Kafkasya Müslümanları Koordinasyon Merkezi dir. Merkezin ana amaçları şunlardır: Müslüman örgütlerin faaliyetlerini koordine ederek İslam ı yeniden canlandırmak, radikal örgütlere karşı koymak, Kuzey Kafkasya da İslami eğitim kurumlarını açmak ve İslami normlar ile çelişmeyen, Kuzey Kafkasya nın manevi, kültürel, ahlaki ve milli geleneklerinin yeniden canlandırılması. Söz konusu merkez, Dağıstan, İnguşetya, Çeçenistan, Kuzey Osetya, Kabardey - Balkar, Adigey, Karaçay - Çerkes ve Stavropol un dini idarelerini bir araya getirmektedir 5. Çarlık Rusya sından günümüz Rusya Federasyonu na kadar bu topraklarda yaşayan Türk halklarının dinlerine bakıldığında üç farklı inanç şekli karşımıza çıkmaktadır. Türklerin küçük bir bölümü, özellikle Sibirya da yaşayan Türk topluluklar olan; Altaylar, Hakaslar, Tuvalar, Yakutlar vb., Türklerin en eski geleneksel inanç şekli ve dini 5 https://www.gzt.com mecra sitesinden alınmıştır. (E. T. 08.09.2018) olan Şamanizm e bağlılıkları hala devam etmektedir. Rusya Çarlığı devlet politikası gereği bu topluluklar arasında misyonerlik faaliyetleri yürüterek, onları Hristiyan olarak kabul etse de, genellikle bu bölgelerde yaşayan Türklerin Hristiyanlık konusundaki bilgi ve bağlılıkları çok zayıf olmuştur. Sibirya Türkleri günlük hayatlarında Şamanlıkla ilgili eski âdetlerini ve göreneklerini hala devam ettirmektedirler. Türk topluluklarının küçük bir kısmı olan; Çuvaşlar, Gagavuzlar, Kreşin Tatarları, Nogaybaklar ve bazı küçük topluluklar Ortodoks Hristiyanlığa derinden bağlıdırlar (Şahin, 2016: 28). Özellikle Gagavuz Türkleri dil olarak Anadolu Türkçesini konuşmalarına rağmen Ortodoks Hristiyanlığa sıkı bağlıdırlar. Rusya Federasyonu nda Türk halklarının sayıca en kalabalık kitlesi ise İslam dinine mensup olanlardır. Başta Tatarlar, Başkurtlar, Kazaklar, Kırgızlar, Özbekler, Kumuklar, Azeriler, Karaçaylar, Balkarlar ve Nogaylar olmak üzere daha birçok küçük Türk akraba toplulukları Müslümanlık inancına mensupturlar (Şahin, 2016: 28). Sonuç Rusya Federasyonu nun ikinci büyük dinini teşkil eden İslam dini mensupları, çoğunlukla İdil- Ural, 30 /Göller Bölgesi Aylık Hakemli Ekonomi ve Kültür Dergisi Ayrıntı Cilt 6 Sayı 68 Kasım 2018
Kuzey Kafkasya, Batı Sibirya bölgelerinde, Moskova, St. Petersburg, Kafkasya ve diğer büyük şehirlerinde yaşamaktadırlar. Rusya Federasyonu Avrupa Bölgesi Müslümanları Dini İdaresi nin verilerine göre, bugün Rusya daki Müslümanların sayısı yaklaşık olarak 20 milyon civarındadır. Fakat Rus kaynakları Müslümanların sayısını ancak 9 milyon olarak açıklamaktadır. İstatistik eksikliği yüzünden ve Sovyetler Birliği döneminin sosyokültürel mirası sebebiyle din ile ilgili konularda net bilgi edinmek oldukça güçtür. Ruslar tarafından, özellikle Müslüman nüfus potansiyel bir güç olarak görülmektedir. Bundan dolayı da sayıca az gösterilmektedir. Her ne kadar son yıllarda Rusya Federasyonu iktidarı toplumsal hayatta din unsurlarına fazla yer verse de inandırıcı olamamaktadır. Müslüman nüfusun başta eğitim, politik ve ekonomik olmak üzere birçok sorunları vardır. Bu sorunlar hala daha çözülmüş değildir. Kaynakça 1. ŞAHİN, L. (2016). Rusya Federasyonu nun Etnik ve Dinsel Yapısı, Marmara Türkiyat Araştırmaları Dergisi Cilt III, Sayı 2 Sonbahar 2016 ISSN 2148-6743 ss. 15-32 2. AKHİYADOV, M. Rusya da İslam ın serüveni GZT https://www.gzt.com mecra 3. LÜLECİ KARADERE, M. Rusya ve Bölge Müslümanları: Tarihten Günümüze İlişkiler - insamer insamer.com/tr/rusya-ve-bolge-muslumanlari-tarihten-gunumuze-iliskiler_529.html 4. L.L. Rıbalovskiy, Strategiya Demografiçeskogo Razvitiya Rossii Na Blijayşiye 20 Let, İnstitut Sotsialno-Politiçeskih İsledovaniy Rossiyskoy Akedemii Nauk, http://www. ispr.ru/confer/demopolit/content/ Demopolit_01.pdf 5. Vserossiyskaya Perepis Naseleniya 2002 goda, Naseleniye Uçtennoye pri Vserossiyskoy Perepisi Naseleniya 2002goda 2002, http://www.perepis2002.ru/ct/html/tom_01_01. htm https://www.aa.com.tr/tr/ulke profilleri/rusya/902427 6. www.yeniasya.com.tr/foto-galeri/islam-rusya-da-yayginlasiyor_451161 7. https://islam-today.ru/islam_v_rossii/dvadczatka_samyx_islamizirovannyx_regionov_rossii/ 8. T.C. Dışişleri Bakanlığı www.mfa. gov.tr Dış Politika Bölgeler Avrupa Rusya Federasyonu Göller Bölgesi Aylık Hakemli Ekonomi ve Kültür Dergisi Ayrıntı Cilt 6 Sayı 68 Kasım 2018/ 31