Düzce Üniversitesi Teknoloji Fakültesi Makine ve İmalat Mühendisliği ÖLÇME VE KONTROL Öğr. Gör. Dr. Ömer ERKAN 1. ÖLÇME ve KONTROLE GİRİŞ MIT 108
GİRİŞ Bilinen bir değerle bilinmeyen bir değerin kıyaslanmasına ölçme adı verilir. Makine parçalarının veya yapılan herhangi isin görevini yapabilmesi için istenen ölçülerde olması gerekir. Bu amacın gerçekleşmesi içinde imalat sırasında ve sonrasında parçaların ölçülmesi gerekir. Bir anlaşma ve ortak dil olarak kullanılan ölçme işlemine aşağıdaki sebeplerden dolayı ihtiyaç duyulur: Üretilen veya yapılan parçaların ölçü sınırlarını belirlemek, Geliştirilen diğer üretim yöntemlerini kontrol etmek, Üretimi yapılan parçanın büyüklüğünü bilimsel olarak ifade edebilmek için. MIT 107 Ölçme ve Kontrol Ders Notları 2
ÖLÇME ÇEŞİTLERİ 1. Doğrudan Ölçme: Ölçü takımları ile yapılan ölçmedir. Bu ölçme işleminde ölçü, ölçme takımından doğrudan okunur. Örneğin, bölüntülü bir cetvel, bir kumpas veya mikrometre ile verilen uzunluğu veya boyutu ölçebiliyor isek bu direkt ölçmedir. 2. Dolaylı Ölçme: Bu işlemde ölçü aleti belli bir kıyaslama parçasına ayarlanır. Ölçme kıyaslama parçasına göre yapılır. Bu metotta parçanın boyutu ölçülmez, ancak, üzerinde veya içerisinde bölüntü çizgileri bulunan optik, elektrikli ve benzeri ölçü aleti kullanılarak ölçülecek boyutun büyüklüğü ölçü aletinin bölüntü hassasiyetine bağlı olarak mukayese edilir. Örneğin pergel ile, iç ve dıs çap kumpasları ile ve mastarlar ile ölçme gibi. MIT 107 Ölçme ve Kontrol Ders Notları 3
ÖLÇMEYİ ETKİLEYEN FAKTÖRLER Ölçü aletinin hassasiyeti, Ölçme işlemi yapılan ortamın, ölçü aletinin, ölçülen parçanın ısısı, İşin hassasiyeti, Ölçülecek is parçasının fiziksel özelliği, Ölçme yapılan yerin ışık durumu, Ölçme yapan kişiden kaynaklanan faktörler, Ölçme yapan kişinin bilgisi, Bakıs açısı, Ölçme yapan kisinin ruhsal durumu. MIT 107 Ölçme ve Kontrol Ders Notları 4
ÖLÇMENİN ENDÜSTRİDEKİ ÖNEMİ VE UYGULAMA ALANLARI Üretimi içeren boyutsal ölçülerdeki temel prensip, üretimin tasarlanan değerler içerisinde kalıp kalınmadığının kontrolüdür. Bu nedenle, endüstrinin her alanında seri üretimi arttırmak, maliyeti düşürmek ve kaliteyi iyileştirmek ancak kalite kontrolüyle gerçekleştirilir. Böylece, tasarladığı en ekonomik üretim sistemiyle çalışan endüstri kuruluşları standart ölçme sitemine bağlı kaldığı sürece ayakta durabilmektedir. Standart ölçme sisteminin ve ölçü aletlerinin endüstride kullanılmasının önemi; 1. Üretimi yapılacak parça aralığını azaltır ve artık malzeme kaybını önler, 2. Üretilen parçaların bir kısmındaki veya tamamındaki ölçü büyüklüğünün detaylı yollardan kontrolünü en az düzeye indirir. 3. Hassasiyeti fazla olan dişli, bilya, yatak ve benzerleri gibi parçaların ölçü kontrolünde operatöre azami kolaylık sağlar, 4. Otomatik olarak ayarlanması gereken işlemlerde arzu edilen ölçü sınırları içerisinde ayarlama kolaylığı sağlar. 5. Üretilen parçaların uygun olması nedeniyle uluslararasındaki güvenliği artar. MIT 107 Ölçme ve Kontrol Ders Notları 5
ÖLÇME HATALARI VE ÖZELLİKLERİ 1. Ölçü aletinden meydana gelen hatalar, 2. Ölçme konumundan meydana gelen hatalar, 3. Çevre etkisinden meydana gelen hatalar, 4. Amaca uygun olmayan ölçü aletinin özelliklerinden dolayı meydana gelen hatalar, 5. Ölçme anındaki baskı kuvvetinden dolayı meydana gelen hatalar, 6. Yanlıs okuma konumundan meydana gelen hatalar. MIT 107 Ölçme ve Kontrol Ders Notları 6
ÖLÇÜ ALETİNDEN MEYDANA GELEN HATALAR Ölçü çeneleri, kayıt ve kızakları aşınmış ölçü aleti, hiçbir zaman ölçümü yapılan parçanın gerçek değerini göstermez. Ayrıca, ölçü aletinin yapımı sırasında veya iyi ayar edilmemiş olmasından dolayı meydana gelen hatalardır. MIT 107 Ölçme ve Kontrol Ders Notları 7
ÖLÇME KONUMUNDAN MEYDANA GELEN HATALAR Ölçü aletinin parça üzerindeki ölçme konumuna uygun olarak yerleştirilmeyişinden meydana gelen hatalardır. Bu tip ölçme hataları, boyutsal ölçülerde ve açılarda sık sık meydana gelir. MIT 107 Ölçme ve Kontrol Ders Notları 8
ÇEVRE ETKİSİNDEN MEYDANA GELEN HATALAR Ölçme işleminin bulunduğu yerdeki sarsıntı ve standartlara uygun olmayan ısı değişiminden dolayı meydana gelen hatalardır. Ölçü aletleri, ölçme odası civarındaki takım tezgâhlarının meydana titreşimden ve normal ölçme sıcaklığı (20 C) altında veya üstündeki sıcaklıklardan etkilenir ve hatalı ölçme yapar. Ölçü değişimine sebep olabilecek bu tip hataları gidermek için ölçme odası, sıcaklık farklarından ve titreşim veya sarsıntıdan etkilenmeyecek şekilde yalıtılırlar. Böylece, normal ölçme ve kontrolü hatasız olarak yapılmaktadır. MIT 107 Ölçme ve Kontrol Ders Notları 9
AMACA UYGUN OLMAYAN ÖLÇÜ ALETİNİN ÖZELLİKLERİNDEN DOLAYI MEYDANA GELEN HATALAR Çarpılmış, ölçme yüzeyi bozulmuş veya aşınmış ölçü aletlerinin ve birbirine uymayan standart mastarlarla blok setlerinden dolayı meydana gelen hatalardır. Örneğin, tek blok mastarıyla yapılabilecek ölçü kontrolü yerine aşınmış veya yüzey kalitesi bozulmuş birkaç blok mastarı bir araya getirilerek ölçü kontrolü yapılıyorsa, hiçbir zaman gerçeğe yakın ölçü kontrolü yapılmayacaktır. Böylece, amaca uymayan ölçü aleti hataya sebep olacaktır. MIT 107 Ölçme ve Kontrol Ders Notları 10
ÖLÇME ANINDAKİ BASKI KUVVETİNDEN DOLAYI MEYDANA GELEN HATALAR Ölçülen parça yüzeyinde ve ölçme aleti ucunda meydana gelebilecek sekil değişimine sebep olan ölçme anındaki baskı kuvveti, ölçme hatasını meydana getirir. Düz yüzeyli parçaların küresel uçlu ölçü aletiyle ölçülmesinde, sekil değişimine sebep olan baskı kuvvetinden dolayı temas noktasında hata meydana gelir. MIT 107 Ölçme ve Kontrol Ders Notları 11
YANLIS OKUMA KONUMUNDAN MEYDANA GELEN HATALAR Ölçme işlemini yapan operatörün uygun olmayan bakış açısı ve ölçüyü gösteren çizgilerin çakışma noktasına dik olarak bakamayışından dolayı meydana gelen hatalardır. Hatanın büyüklüğü operatörün bilgi, beceri ve bakış gücüne bağlı olarak değişir. MIT 107 Ölçme ve Kontrol Ders Notları 12
ULUSLARARASI BİRİM SİSTEMİ Paris teki Ölçü ve Ağırlık Konferansında, 14/10/1971 tarihinde kabul edilen (SI) Sisteme International d Unites, Metrik Sistemin kabulunden tam 180 yıl sonra geçer olmaya başlamış ve yasallaşmıştır. Uluslararası Birim Sistemi SI nın kabul edilene kadar kullanılan metrik ölçü sistemlerinin tarihsel safhaları şöyle olmuştur: 1. C.G.S Birim sistemi ve buna bağlı Absolü Ölçü Sistemleri 2. M.K.S Birim sistemi veya Teknik Ölçü Sistemi 3. SI - Systéme International d Unites, yani Uluslararası Birim Sistemi SI Aşağıda görüleceği üzere C.G.S ve M.K.S birim sistemlerinin Temel Birimleri olarak cm-g-s ve m-kg-s, her alanın büyüklüklerinin ölçülmeleri için kafi gelmedi, ve her alana tatbik edilen yeni Temel Birimler tesbit edildi. Böylece Uluslararası Birim Sistemi SI ye geçildi. Bu yeni birim sistemi ile ilgi ve bağlantısı olduğu için C.G.S ve M.K.S birim sistemleri tamamen ortadan kalkmadı ve çok kullanılmasalar bile onların da geçerliliği devam etti ve birbirlerine olan eşdeğerlikleri verildi. MIT 107 Ölçme ve Kontrol Ders Notları 13
SI ULUSLARARASI BİRİM SİSTEMİ C.G.S ve M.K.S birim sistemlerinin temel birimlerinin yetersizliğinin görülmesi üzerine her alana tatbik edilebilen Temel Birimler (metre, kilogram, saniye, amper, Kelvin, mol, Candela) tesbit edildi. Böylece SI olarak gösterilen Uluslararası Birim Sistemi ne geçildi. Bu yeni sistemin Temel Birimleri, Ölçü ve Ağırlık Genel Konferansının 10. ve 11. Toplantılarında kabul edildi ve 16/10/1971 tarihli 14. Genel Konferansından itibaren uluslararası geçerli olmuştur ve hala geçerlidir. Bu sistem, birçok ülkede kanuni bir standart olarak uygulanmaktadır. MIT 107 Ölçme ve Kontrol Ders Notları 14
SI BİRİMLERİ Kaynak: Ulusal Metroloji Enstitüsü MIT 107 Ölçme ve Kontrol Ders Notları 15
SI BİRİMLERİ MIT 107 Ölçme ve Kontrol Ders Notları 16
SI BİRİMLERİ MIT 107 Ölçme ve Kontrol Ders Notları 17
SI BİRİMLERİ 10 luk ÇARPANLAR MIT 107 Ölçme ve Kontrol Ders Notları 18
DİĞER ÖLÇÜ SİSTEMLERİ Santimetre Gram Saniye (CGS) Birim Sistemi Uzunluk birimini santimetre (cm), kütle birimini gram (g), zaman birimini ise saniye (s) olarak esas alır. Metrik sistem içinde yer alır. 1874 yılında British Association (İngiliz Birliği) tarafından Advancement of Science (Bilimde İlerleme) için ortaya atılmış ve birçok bilim adamı tarafından hemen benimsenmiştir. Metre Kilogram Saniye (MKS) Birim Sistemi CGS sisteminin elektriğe uygun olmaması nedeniyle 1893 yılında Chicago da düzenlenen Uluslararası Elektrik Kongresinde tanımlanmıştır. Uzunluk birimini metre (m), kütle birimini kilogram (kg), zaman birimini ise saniye (s) olarak esas alır. Elektriksel birimler olarak da amper ve ohm eklenmiştir. Bu birim sistemi daha sonra SI (International System of Unit) Birim Sisteminin temelini oluşturacaktır. Metre Ton Saniye (MTS) Birim Sistemi Uzunluk birimini metre (m), kütle birimini ton (t), zaman birimini ise saniye (s) olarak esas alır. Bu sistemde kuvvet için sthène, basınç için pièze kullanılır. Bu sistem Fransa da icat edilmiş ve 1933 ile 1955 yılları arasında Fransa ve Sovyet Rusya da kullanılmıştır. MIT 107 Ölçme ve Kontrol Ders Notları 19
BİRİM SİSTEMLERİNİN MUKAYESESİ MIT 107 Ölçme ve Kontrol Ders Notları 20
METRİK SİSTEM MIT 107 Ölçme ve Kontrol Ders Notları 21
INCH (PARMAK) SİSTEM Bu ölçü sisteminde birim YARDA dır. 1 Yarda = 3 Ayak = 36 Parmaktır. Makine ve metal teknolojilerinde yardanın as katlarından parmak ve bölüntüleri kullanılır. Parmak ( ) isareti ile ifade edilir. 1, 2, 1/2, 5/16, 3/8 gibi gösterilir. 1 = 25,4 mm dir. ½ inch =.. mm? 3/8 inch =.. mm? MIT 107 Ölçme ve Kontrol Ders Notları 22
SIK YAPILAN YANLIŞLAR Zaman büyüklüğünün birimi olan saniyenin simgesi sn değil, s dir. Kilogramının simgesinin kg iken gramın simgesi sizce ne olmalıdır? (g) Benzer yanlış litre için de geçerli. Litrenin simgesi l dir fakat lt yazanların yanında, mililitreyi de mlt yazma kıvraklığını gösterenler de mevcut. Hatta mlt, ml şeklinde yazanlar maalesef oldukça fazla. Hatta bu da yetmezmiş gibi bir de simgenin yanına sanki Dr. gibi kısaltma yazıyormuş gibi nokta koyanlar da (kg.) işi daha sağlama alıyor olmalı. MIT 107 Ölçme ve Kontrol Ders Notları 23
BÖLÜM 1 SONU BÖLÜM 2: BÖLÜNTÜLÜ ÖLÇÜ ALETLERİ
MIT 108