AFRİKA DA KÜRESEL REKABET 03 MALİ KRİZİ ULUSLARARASI STRATEJİK ARAŞTIRMALAR KURUMU USAK Ortadoğu ve Afrika Araştırmaları Merkezi USAK RAPOR NO: 13-03 Fuad Ferhavi Nisan 2013
Afrika da Küresel Rekabet ve Mali Krizi USAK Ortadoğu ve Afrika Araştırmaları Merkezi Yazar Fuad Ferhavi Rapor Ekibi Gülsüm Boz Mehmet Hecan USAK RAPORLARI NO: 13-03 Nisan 2013 ULUSLARARASI STRATEJİK ARAŞTIRMALAR KURUMU (USAK) International Strategic Research Organization
USAK Raporları No: 13-03 USAK Raporları Editörü: Mehmet GÜÇER Copyright 2013 USAK Tüm Hakları Saklıdır. Birinci Baskı Kütüphane Katalog Bilgileri Afrika da Küresel Rekabet ve Mali Krizi Tablo ve şekil içermektedir. USAK Yayınları ISBN: 978-605-4030-76-7 Tasarım&Baskı: Karınca Ajans Yayıncılık Matbaacılık Meşrutiyet Caddesi No: 50/9 Kızılay/ANKARA Tel: (0312) 431 54 83 - Fax: (0312) 431 54 84 - www.karincayayinlari.net Uluslararası Stratejik Araştırmalar Kurumu (USAK) International Strategic Research Organization Ayten Sokak No: 21 Tandoğan/Ankara Tel: (0312) 212 28 86-87 - Faks: (0312) 212 25 84 www.usak.org.tr - www.turkishweekly.net www.usakgundem.com - info@usak.org.tr
Rapor Özeti...7 Giriş...9 I. KUZEY MALİ KRİZİNİN KÖKLERİ VE AYAKLANMANIN GELİŞİMİ...11 A. Mali nin Kuzeyindeki Krizin Tarihsel Kökleri...11 1) Kuzey Mali Krizi: Sosyo-Tarihsel Giriş...11 2) Sahra Bölgeleri Ortak Örgütü ve Fransa nın Nükleer Projesi...13 B. Mali Tuaregleri Ayaklanması: 1962-2009...14 1) Modibo Keita Rejimi ve 1962-1963 Ayaklanması...14 2) 1990 lı Yıllardaki İsyan ve Demokratik Bir Devlet Kurma Çabaları...15 3) Cezayir Anlaşması ve 2006-2009 İsyanı...18 C. Kuzey Mali Krizini Hızlandıran Faktörler...20 1) Kuraklık ve Tuareglere Yönelik Siyasi Manipülasyon...20 2) Cezayir İç Savaşı ve Terör Olgusunun Ortaya Çıkması...22 3) Libya ya Yönelik Uluslararası Ambargo ve Kaçakçılığın Yaygınlaşması...23 4) Sınır Ötesi Örgütlü Suçların Etkisi...23 D. 2012 Ayaklanması: Mali Krizi ve Batı Afrika da Yeni Bir Aşama...27 1) Azavad Ulusal Kurtuluş Hareketi nin Kuruluşu...27 2) Arap Baharı nın Azavad Ulusal Kurtuluş Hareketi ne Etkisi...28 3) Ayaklanmanın Başlangıcı ve Kuzey Mali nin Bağımsızlığının İlan Edilmesi...29 4) Kuzey in Çökmesi, Askeri Darbe ve Uluslararası Müdahale Arasında Kalan Mali...30 II. 2) MALİ DEKİ SAVAŞIN JEOPOLİTİK VE JEOEKONOMİK BOYUTLARI...33 A. Fransa nın Afrika da Amerikan Varlığının Artmasından Duyduğu Endişe...33 1) Fransa nın Nüfuzu Altındaki Bölgelerde Amerikan Ekonomik Varlığı...33 2) Fransa nın Nüfuzu Altındaki Bölgelerde Amerikan Askeri Varlığı...34 B. Afrika da BRICS Topluluğu nun Nüfuzunun Artmasından Endişe Duyulması...36 1) Sahil ve Gine Körfezi Bölgesinde Maden Kaynakları Üzerindeki Çatışma...36 2) Sahil ve Gine Körfezi Bölgesinde Petrol Kaynakları Üzerindeki Çatışma...39 3) Batı Afrika ve Uluslararası Ticaretin Hassas Meseleleri...43 C. Jeopolitik Deniz Yolları: Pasifik ten Gine Körfezi ne...46 1) Çin Deniz Stratejisi ve Afrika ya Yönelişi...46 a) Çin Deniz Stratejisinin Dönüşümleri...46 b) Çin in Doğu Afrika ya Denizden Uzanması...48 c) Çin ve Afrika-Atlantik Askeri İlişkileri...50 2) Brezilya nın Batı Afrika ya Yönelmesi...51 3) Amerikan Donanması nın Çin i Afrika da Kuşatma Altına Alması...54 4) Fransa nın Deniz Yolları Üzerindeki Nüfuzunu Savunması...56 III. SONUÇ ve ÖNERİLER...59
Tablolar ve Haritalar Tablo 1. İsyancı Savaşçıların İlk Entegrasyonu (Nisan 1993)... 17 Tablo 2. İsyancı Savaşçıların İkinci Entegrasyonu (Ekim 1996)... 18 Tablo 3. Trans-Sahra Bölgesi Terörle Mücadele Kuralları ve Taahütleri (2005-2008)... 35 Tablo 4. Mali de Bulunan Yabancı Maden İşletmeleri... 38 Tablo 5. 2011 Ocak-Temmuz Ayları Arasında Çin e Pamuk İhraç Eden Ülkeler...44 Tablo 6. ABD nin Afrika Ülkeleri ile Yaptığı Ortak Donanma Tatbikatları... 55 Harita 1. Mali deki Etnik Gruplar... 12 Harita 2. 14. Yüzyıldaki Büyük Ticaret Yolları... 13 Harita 3. Tuareglerin Yaşadığı Ülkeler (Cezayir, Libya, Nijer, Mali ve Burkina Faso)... 15 Harita 4. 1963-2007 Yılları Arasında Çad Gölü nün Kuraklık Nedeniyle Sularının Azalması... 20 Harita 5. Mart 2012 de Batı Afrika da Gıda Güvensizliği... 21 Harita 6. İslami Mağrip teki el-kaide Örgütü nün Etkin Olduğu Yerler... 22 Harita 7. 1998 ve 2008 Yıllarında Kokain Kaçakçılığının Rotalarındaki Değişikliği Gösteren Harita... 24 Harita 8. Batı Afrika Aracılığıyla Avrupa ya Yapılan Kokain Taşımacılığı... 25 Harita 9. Kokain ve Eroin Trafiğinin Rotalarını Gösteren Harita... 27 Harita 10. Batı Afrika daki Çatışmaları Gösteren Harita... 32 Harita 11. Afrika da Amerikan ve Fransız Askeri Varlığı... 36 Harita 12. Mali deki Petrol ve Uranyum Kaynakları... 39 Harita 13. Afrika da 1995-2006 Arasında Çin Petrol Şirketlerinin Yatırımları... 40 Harita 14. Afrika da Doğalgaz Boru Hatları ve Nijerya dan Cezayir e Uzanması Planlanan Trans-Sahra Doğalgaz Boru Hattı Projesi... 42 Harita 15. Çin in 2004 Yılı Pamuk İthalatı... 43 Harita 16. Çin in Oluşturmayı Planladığı Hatlar... 47 Harita 17. Çin in Pasifik Okyanusu ve Hint Okyanusu na Sınırı Bulunan Ülkeler İle İlişkilerini Geliştirmek İstediğini Gösteren Harita... 48 Harita 18. Büyük Güçlerin Askeri Varlıkları ve Asya-Pasifik ve Afrika Deniz Yolları Üzerindeki Rekabetleri... 49 Harita 19. Brezilya nın Dünyayı Algılayış Biçimi... 52 Harita 20. Gine Körfezi Topluluğu na Üye Ülkeler... 54 Harita 21. Fransız Askeri Varlığının Afrika da Yayıldığı Bölgeler... 56 Harita 22. Bölgesel Bağlar ve Hint Okyanusu nda Fransa ve ABD nin Askeri Varlığı... 58
USAK ORTADOĞU VE AFRİKA ARAŞTIRMALARI MERKEZİ USAK Ortadoğu ve Afrika Araştırmaları Merkezi, Türkiye nin etkili düşünce kuruluşlarından USAK içinde faaliyet gösteren 9 araştırma merkezinden biridir. 2004 yılında faaliyete geçen merkez, Ortadoğu ve Afrika yı Batı dillerine ek olarak yerel dillerde de takip etmektedir. Ortadoğu ve Afrika Araştırmaları Merkezi, evrensel standartlarda kavram ve analizler üretmeye çalışmaktadır. Merkez, söz konusu bölgelerin bugüne kadar başka ülke kaynaklarından öğrenilmesini önemli bir eksiklik olarak görerek ilk el kaynaklara ve saha çalışmalarına büyük önem vermektedir. -
Raporda, Fransa nın terörizme ve radikal gruplara karşı mücadelesi şeklinde ortaya çıkan Mali krizinin aslında on yıllardır biriken pek çok sebebi olduğuna değinilmektedir. Kriz, bölgedeki toplumsal dokunun parçalanmasına neden olan sömürgecilik döneminin kalıntılarını içinde barındırmaktadır. Nitekim Fransız eğitim, ekonomi ve yönetim politikaları, toplumsal bileşenler arasında bir tür rekabet ve çatışma ortamı doğurmuştur. Ülkenin kuzeyinde yalnızca tek bir kesime ait bir devlet ya da bölgesel yönetim kurulmasına yönelik ortaya çıkan talepler ülkedeki rekabet ve çatışma ortamını en iyi şekilde özetlemektedir. 7 Bağımsızlığını kazandıktan sonra sosyalist bir yapıya sahip olan Mali Cumhuriyeti yönetimi, ülkenin kuzeyinde yaşayan halkın dışlanmışlık hissinden kaynaklanan sorunları çözememiştir. Ayrıca yönetimin ülkenin güneyinde yaşayan halkı da etkileyen baskıcı politikaları, krizi daha da derinleştirmiştir. Tüm bu koşullar Tuaregler ayaklanması olarak adlandırılan krizi ortaya çıkarmıştır. Ayaklanmanın başlangıcında yaşanan şiddetli silahlı çatışmalar ve Mali nin kuzeyini etkileyen kuraklık nedeniyle çok sayıda Tuareg komşu ülkelere göç etmiştir. Tuaregler, daha sonraları Mağrip bölgesinde ortaya çıkan bölgesel çatışmalardan da olumsuz etkilenmişlerdir. Libya rejimi, Tuaregleri Afrika ve Arap dünyası üzerindeki birtakım emellerini gerçekleştirmek için kullanmıştır. Bu bağlamda Tuaregler, Libya güvenlik güçleri ve askeri kadrolarına entegre edilmiştir. Bu durum Tuareglerin askeri ve siyasi deneyim kazanmalarına yol açmış ve Tuaregler Mali deki ayaklanmanın çeşitli dönemlerinde bu kazanımları değerlendirmişlerdir. Kaddafi nin devrilmesinden sonraki dönemde de askeri ve siyasi açıdan tecrübeli olan Tuaregler bu avantajlarını kullanmışlardır. Öte yandan Cezayir de, hem Mali ye yakınlığı, hem de Cezayir in enerji üretimi yaptığı toprakların büyük bir bölümünün Tuaregler in yaşadığı bölgeler olması nedeniyle Kuzey Mali krizine büyük önem vermiştir. Kuzey Mali krizi 1990 lı yıllarda yeni değişkenlerin de krize dahil olmasıyla farklı bir boyut kazanmıştır. Afganistan daki savaşın sona ermesi, Cezayir İç Savaşı ve Libya ya
uygulanan uluslararası ambargo, terörizm ve kaçakçılık olgularının ortaya çıkmasına neden olmuştur. Terörizm ve kaçakçılık daha sonraları, uyuşturucu ticareti ve sınır ötesi örgütlü suçlar ile iç içe geçmiş, ardından Kuzey Mali de yeni bir zemin ve yeni bir güç dengesi oluşmuştur. Uluslararası ekonomik kriz ve benzer şekilde Arap Baharı adı verilen gelişmeler, bunun yanı sıra Hint Okyanusu ve Pasifik Okyanusu ndaki jeostratejik etkileşimler, Afrika nın rekabet ve çatışma sahası haline dönüşmesine yol açmıştır. Mali tüm bu unsurların başlıca yansımalarından biri olmuştur. Uluslararası düzlemdeki dönüşümler, devletlerin çoğunu, geleneksel çıkarlarını savunma konumuna itmiştir. Diğer güçler ise bu hızlı dönüşümlere ayak uydurmada öteki devletlerin yetersiz kalması ya da geri çekilmesi ile oluşan boşluğu doldurmak için fırsat kollamaktadır. Bu bağlamda BRICS ülkeleri, Afrika kıtasında etkin olan Fransa, İngiltere ve kısmen Amerika Birleşik Devletleri (ABD) gibi geleneksel güçler açısından yeni bir güç olarak öne çıkmaktadır. 8
Mali, 2012 yılı başında ülkenin kuzeyine egemen olan Tuaregler sorunu ile bağlantısı bulunan ve ülkedeki siyasi krizin derinleşmesine neden olan gelişmelere sahne olmuştur. Libya da Muammer Kaddafi rejiminin yıkılmasını hızlandıran uluslararası ve bölgesel müdahalelerden Mali de önemli ölçüde etkilenmiştir. Ayrıca Kuzey Mali de ortaya çıkan sorunlar yakından incelendiğinde bölgede krize neden olan birçok unsurun olduğu görülecektir. Bu bağlamda Mali deki krizi etkileyen faktörlerden bir kısmı ülkenin sömürge dönemine kadar uzanmaktadır. Ancak Mali halkının etnik ve toplumsal yapısının ortaya çıkardığı faktörler de göz önünde bulundurulmalıdır. Ayrıca çevresel özellikler de ülkedeki krizin derinleşmesinde önemli bir rol oynamaktadır. Çünkü Mali de yaşanan ve ciddi boyutlara ulaşan kuraklık sorunları Tuareg halkının çoğunluğunun Cezayir, Libya ve Körfezi devletleri gibi ülkelere göç etmek zorunda bırakmıştır. Göçler Tuareglerin kendilerini, yaşadıkları bölgenin siyasi bir parçası olarak görmeleri sonucunda tarihi ve hukuki taleplerde bulunmalarına yol açmıştır. Böylece Tuaregler ve dolayısıyla Kuzey Mali, uzun zaman boyunca ortaya çıkan terörizm ve örgütlü suçlar gibi önemli güvenlik konuları ile anılır hale gelmiştir. 9 Kuzey Mali krizin, yalnızca Tuaregler, terörizm ve ayrılıkçı girişimler gibi konularla sınırlandırmak mümkün değil. Aksine bu kriz, Mali nin Afrika daki coğrafi konumunun ortaya çıkardığı zincirleme bir bunalım olarak görülebilir. Mali, Afrika kıtasındaki üç jeostratejik bölge arasında önemli bir kavşak olarak görülmekte ve bu bölgeler de Mali nin ülke içi koşulları ve dış politikası üzerinde birtakım etkilere neden olmaktadır. Bu üç kritik bölge şunlardır: 1. Mağrip bölgesi: Mali bu bölge ülkelerinin izledikleri politikalardan önemli ölçüde etkilenmektedir. Ancak Cezayir, Fas, Libya ve Moritanya ya nazaran Tunus bu ülkelerin dışında bırakılabilir. 2. Sahil bölgesi: Moritanya ve Senegal den Afrika Boynuzu na kadar uzanan bu bölgede devrik Kaddafi rejimi, ülkelerin karşılaştıkları iç politik meselelerde taraf olmaya çalışmıştır. 3. Gine Körfezi bölgesi: Mali, bu bölge ile ekonomik ve siyasi alanlarda önemli bir ilişki ağı geliştirmiştir. Özellikle Güney Mali çeşitli alanlarda ülkenin ağırlık merkezi sayılırken Kuzey Mali için ise tersi bir durum söz konusudur.
Aynı zamanda büyük devletlerin, bu üç bölgeye yönelik müdahaleleri de söz konusudur. Dolayısıyla bu durum Mali yi, bu devletler arasında önemli bir rekabet sahası haline getirmektedir. Öte yandan Mali nin çevresinde yer alan ülkeler tarihsel olarak Fransa nın nüfuz alanı kapsamında değerlendirilmektedir. Ancak geçen on yılı aşkın bir süredir ABD nin de bölgeye yönelik ilgisinin arttığı görülmektedir. Ayrıca, Brezilya, Rusya, Çin, Hindistan ve Güney Afrika dan oluşan BRICS topluluğu ülkelerinin Afrika ya ilgileri de giderek artmaya devam etmektedir. Mali krizini yakından inceleyebilmek için Tuaregler sorununu ortaya çıkaran tarihsel ve sosyolojik koşulları ve Mali nin bağımsızlığını kazandıktan sonra ortaya çıkan ayaklanmanın aşamalarını dikkatle ele almak gerekmektedir. Libya ya uygulanan uluslararası ambargonun koşulları ve 90 lı yıllarda Cezayir de ortaya çıkan iç savaş Kuzey Mali krizinin ortaya çıkmasında önemli bir rol oynamıştır. Tüm bu gelişmeler terörizm ve sınır ötesi organize suç olgularını ortaya çıkarmıştır. Dolayısıyla bu çalışma ile Fransa nın Mali ye askeri müdahalede bulunmasına yol açan ve Mağrip bölgesi, Sahil bölgesi ve Gine Körfezi ni içerisinde barındıran bu stratejik çevrenin oluşumu ve Afrika sahası üzerinde ortaya çıkan yeni aktörlerin etkileri ele alınmaktadır. Bu bağlamda rapor iki bölüme ayrılmaktadır. Raporun birinci bölümünde Mali krizinin kökleri ve ayaklanmanın seyri üzerindeki tartışma konuları ele alınırken, ikinci bölümünde ise Mali deki savaşın jeo-politik ve jeo-ekonomik boyutları üzerinde durulmaktadır. 10
1 Tuareglerin siyasi ve toplumsal kimliklerinin/rollerinin biçimlendiği sosyal çevre, Kuzey Mali de patlak veren krizin temel etkenlerinden birisidir. Batı ve Kuzey Afrika da etkili olan Fransız politikaları sonucu bölgedeki etnik ve kültürel oluşumlar arasındaki ilişkileri ayakta tutan dengelerin çoğu zarar görmüştür. Fransa nın bölgede izlediği politikaların Mali deki yansıması ise Tuaregler krizi ile ortaya çıkmıştır. Fransa nın sömürgesi altında bulunduğu dönemde Mali ile ilgili pek çok stratejik proje gündeme gelmiştir. Ancak Fransa nın çıkarları üzerine kurulan bu projeler Mali de yükselen bağımsızlık taleplerini olumsuz etkilemiştir. Örneğin Mali nin bağımsızlığını kazanmasından sonra iktidara gelen hükümetin sosyalist politikalar ile Tuaregler üzerinde baskı kurması da Tuaregleri ayaklanmaya sürükleyen önemli bir faktör olmuştur. Ayrıca Mali krizi ülkede yaşanan kuraklıklardan ve kuralıkla bağlantılı olarak krizi derinleştiren siyasi manipülasyonlardan olumsuz etkilenmiştir. 1990 lı yıllarda Cezayir iç savaşı ve Libya ya uygulanan uluslararası ambargo da, terörizm ve örgütlü suç olgularının yaygınlaşmasına zemin hazırlamıştır. Böylece bölgedeki istikrar ortamı sarsıntıya uğramıştır. Mali çevresinde değişen güvenlik koşulları ve siyasi olaylarla birlikte, ayaklanma giderek daha şiddetli bir hal almış ve tüm bu sebepler Fransa liderliğinde askeri bir müdahalenin önünü açmıştır. Kuzey Mali krizi, bu bölge sakinlerinin çoğunluğunu oluşturan Tuaregler ile ilişkilendirilmiştir. Bu konu ayrıca Tuaregler Meselesi olarak da bilinmektedir. Büyük Sahra halklarından oluşan Tuaregler, Kuzey Afrika ya yayılmışlardır ve Berberi dilinin lehçelerinden birini konuşmaktadırlar. Ayrıca ülkenin kuzeyinde siyahî topluluklarda bulunmasına rağmen Tuaregler, bu siyahî topluluklardan biri değildir. Kuzey de yer alan en büyük siyahî grup ise Songay kavmidir. Maliki mezhebine mensup Sünni Müslüman olan Tuaregler, göçebe bedeviler olarak tanınırlar ve özellikle hayvancılık veya ticaret ile uğraşmaktadırlar. Güneydeki siyahîler ise, havza ve ırmak yakınlarında tarım ile uğraş- 11
maktadırlar. (bkz. Harita 1). Tuaregler için kültürel açıdan önemli olan Timbuktu kenti, Mali nin en büyük ve en önemli tarihsel merkezi olarak değerlendirilmektedir. Nitekim UNESCO, Timbuktu daki tarihi eserleri dünya insanlık mirası kapsamına almıştır. Timbuktu nun, Sahra nın ortasında ve Afrika kıtasının kuzeyinde ilim ve medeniyet alanında yaşanan gelişmelerde ise oldukça önemli bir rolü olmuştur. Şehirdeki eğitim kurumları Tuaregleri bir yandan Arap kültürü ile öte yandan siyahî Afrika kültürü ile bütünleştirmiştir. Harita 1. Mali deki Etnik Gruplar 12 Gruplar Kayes Tuareg Moris Songay Pula Dogons Bomu Sinoko Sonoki Bambara Mainke Kasunki Bozo Taudinit Moris Tombukto Bedeviler Pula Mopti Tuareg Gao Bamako Sigo Kaynak: http://www.tlfq.ulaval.ca/axl/afrique/mali.htm Tuaregler ve Büyük Sahra daki Arap kabileleri, sömürgecilik öncesi dönemde asırlar boyunca Afrika kıtasının kuzeyi ile güneyi arasındaki iletişimin sağlanmasında önemli bir rol oynamışlardır. Eski dönemlerde, Mali İmparatorluğu ve Batı Afrika dan gelen ticari mallar, Fas, Cezayir ve Tunus üzerinden geçerek Avrupa ya ulaşmaktaydı. Yine diğer ticaret kafileleri Mısır üzerinden Asya ya doğru ilerlemekteydi (bkz. Harita 2). Ancak her bir Kuzey Afrika ülkesinin İngiltere, Fransa ve İtalya ve ayrıca Senegal in de Fransa tarafından işgal edilmesinden sonra Arap kabileleri ve Tuaregler Sahra nın ortasında yalnız kalmışlardır. Bu kabileler etrafındaki Batılı kuşatma, Tuareglerin ekonomik ve toplumsal konumlarını ve dolayısıyla Büyük Sahra nın güneyindeki halklar arasındaki siyasi ve askeri konumlarını olumsuz etkilemiştir. Yine Fransa, idari alanlarda ve eğitim sisteminde, siyahîlere yoğun ilgi gösterip Tuaregleri ve Arapları dışlayan politikalar takip etmiştir.
Harita 2. 14. Yüzyıldaki Büyük Ticaret Yolları KURTUBA SAHRA MISIR MEKKE PERS VAVATA TOMBUKTO GAO Tuz 0 Kaynak: http://hist-geo.ac-montpellier.fr/v1/img/pdf/5_kankou Moussa Part En Pelerinage 2. pdf 13 2. Dünya Savaşı sonrasında Afrika kıtasında yükselen bağımsızlık talepleri Fransa nın Kuzey Afrika da Tunus ve Fas ı kaybetmesine yol açmıştır. Ayrıca ABD ve Sovyetler Birliği nin baskısı sonucu Fransa, İngiltere ve İsrail in Mısır a açtıkları savaşı kaybetmeleri bu ülkelerin Afrika Boynuzu ndaki nüfuzlarını sıkıntıya sokmuştur. Bu tarihlerde Fransa aynı zamanda, Cibuti yi (Fransız Somalisi) işgal etmişti. Asya da ise Hindiçini (Vietnam) Savaşı nı kaybeden Fransa nın bölgedeki varlığı da tehlike altına girmiştir. Bu bağlamda Fransa, 1956 yılında Sahra Bölgeleri Ortak Örgütü (OSRS - L Organisation Commune Des Régions Sahariennes) projesini ortaya atmıştır. Fransa nın Cezayir, Moritanya, Mali, Çad ve Nijer de bulunan tüm yönetimleri bir çatı altında toplamayı amaçlayan bu örgütün kuruluşuna ilişkin 27-7-57 sayılı kanun, 10 Ocak 1957 tarihinde yürürlüğe girmiştir. Ancak bu örgüt, pek çok Afrikalı siyasi lider tarafından reddedilmiştir. Bu liderlerden biri de bu girişime ülkesinin toprak bütünlüğünü tehdit ettiği gerekçesiyle karşı çıkan Mali nin ilk Cumhurbaşkanı Modibo Keita dır. 1 Ayrıca Tuareglerin ve Arap kabilelerinin bazı liderleri de kendilerini siyahîler ile bir araya getiren bir devletin parçası olmayı reddetmişler ve Sahra Bölgeleri Ortak Örgütü projesinin başarısızlığa uğraması sonucu ise 1958 yılında ilk ayaklanma hareketi meydana gelmiştir. Fransa nın Sahra Bölgeleri Ortak Örgütü nü kurma sürecinin 20. yüzyıldan Fransa için uluslararası ilişkiler tarihinde stratejik bir dönüm noktası teşkil eden General Paul Ely nin, Vurucu Kuvvet (Force de Frappe) adını verdiği projesi ile bağlantılı olduğu
görülmektedir. General Paul Ely, bu proje ile caydırıcılık kabiliyetine sahip bir Fransız nükleer kuvveti oluşturulmasını amaçlamıştır. 2 Bu projenin gerçekleştirilmesi için Fransa açısından en iyi seçenek Büyük Sahra bölgesiydi. Bu bağlamda Fransa 1960 yılında Cezayir e bağlı el-rakkan bölgesinde ilk nükleer denemesini gerçekleştirmiştir. Fransa, bu denemeden sonra daha fazla nükleer deneyim kazanmak için, 1966 yılında Asya-Pasifik teki Fransız Polinezyası na (Frenche authorities) geçmiş ve yapılan bu denemeler sayesinde Fransa, Nükleer Kulüp üyesi haline gelerek 2. Dünya Savaşı ndan sonra kaybettiği konumunu telafi edebilmiştir. 3 14 Mali nin 1960 yılında Modibo Keita liderliğinde bağımsızlığını kazanması ve Fransa nın Afrika ülkelerinin çoğundan çekilmesi sonrasında, Tuaregler ve Sahra daki diğer kabileler kendilerini, Cezayir, Libya, Nijer, Mali ve Burkina Faso arasında bölünmüş halde bulmuşlardır (bkz. Harita 3). Sosyalist eğilimlere sahip olan Mali Cumhurbaşkanı, Sovyetler Birliği ve Doğu Bloku ile ittifaklar yapmış ve dolayısıyla ekonomi ve ticaret üzerinde egemen olan kamu şirketleri kurulmuştur. Modibo Keita çoğunluğu göçebe Bedevilerden oluşan kuzeydeki halkın temel özelliklerini göz ardı eden bir yönetim sistemini, Azavad sakinleri üzerinde de uygulamıştır. Yönetim bu kişileri, şehir merkezlerine yakın yerlerde toplamış ve mülklerine el koymuştur. Bu politika 1962-1963 yılları arasında Tuaregler liderliğinde silahlı ayaklanmaya neden olmuştur. Ayaklanma sonucu bölgeye bizzat Cumhurbaşkanı Keita nın yönettiği bir askeri operasyon düzenlenmiştir. Operasyon, daha önce Cezayir devrimi sırasında Fransız kuvvetleri içerisinde görev almış subaylar ve askerler tarafından gerçekleştirilmiştir. 4 Cezayir içlerine, Tamanrast bölgesi ve Fransız nükleer üssünün bulunduğu In Eker bölgesine kadar girilerek isyancıların peşine düşülmüştür. 5
Harita 3. Tuareglerin Yaşadığı Ülkeler (Cezayir, Libya, Nijer, Mali ve Burkina Faso) FAS d T e m i t Ueleta Bamako Tombukto Mopti Tessalit ADRAR TADEMEKKAT Kidal Bandigara Duri TOGO Sokoto Teminrest AHAGGAR Arlit Gad Cenned Bilma Murzuk Konfederasyonu 15 Kaynak: Philippe Rekacewicz, Le conflit touareg Journal Le Monde Diplomtique, 1er avril 1995 1968 yılı sonlarına doğru, Mali ordusunda görevli bir asker olan Moussa Traoré, Cumhurbaşkanı Keita ya karşı başarılı bir askeri darbe yapmıştır. Böylece halk Keita rejiminin ülkenin kuzeyine yönelik izlediği politikaların Traoré ile beraber değişeceğini düşünmeye başlamıştır. Ancak Moussa Traoré nin de devlet yönetimi düzeyinde daha önce benimsenen üslubun aynısını, bir başka ifadeyle sömürgecilerden miras alınan yönetim biçimi ve mantığını aynen sürdürmesi halkın beklentilerini boşa çıkarmıştır. Ayrıca Mali nin bağımsızlığını kazandığı 1960 lı yıllardan 1994 yılına kadar da Mali devleti, Arapları ve Tuaregleri orduya dâhil etmeye yönelik hiçbir çaba sarf etmemiştir. 6 1990 yılının Ocak ayında Cezayir, yaklaşık 20 ilâ 25 bin dolaylarında Tuareg mülteciyi Nijer e sürgün etmiştir. Ancak Nijer devleti Tuaregleri Malili mülteciler olarak kabul etmiştir. 7 Mali ve Nijer hükümetleri arasında mülteciler konusunda uzlaşmaya varılmasından sonra, işsizliğin yayılması ve kalkınma programlarının etkin hale getirilmemesi nedeniyle birtakım yeni güvenlik tehditleri ortaya çıkmıştır. Mali ve Nijer Tuareglerinden bazı gruplar, her iki ülkede de jandarma kuvvetlerine saldırmış ve sonrasında ise çatışmalar giderek artmıştır. 8 Cezayir in arabuluculuk rolü üstlenmesiyle Mali Hükümeti ile muhalif gruplar olan Azavad Halk Hareketi (MPA - Mouvement Populaire de
l Azawad) ve Azavad Arap-İslam Cephesi (FIAA - Front Islamique Arabe de l Azawad) arasında 6 Ocak 1991 tarihinde Tamanrast Anlaşması imzalanmıştır. 9 Amerikan Savunma Bakanlığı na bağlı Stratejik Çalışmalar Akademisi ne sunulan bir çalışmada, Mali ordusu komutanlarından Halife Keita ya (Kalifa Keita) göre, anlaşma metni Mali nin kuzeydeki özellikle de Kidal bölgesindeki askeri varlığının azaltılmasını, bunun yanı sıra silahlı isyancıların Mali Ordusu na dâhil edilmesini ve kuzeyde adem-i merkeziyetçi bir yönetim kurulmasını, ekonomik yönden ise devlet yatırımları toplamının yüzde 47,3 ünün kuzey bölgesine tahsis edilmesini öngörüyordu. 10 Tamanrast Anlaşması nın imzalanmasından sonra, anlaşmanın uygulanmasını ve müzakerelerin ilerlemesini etkileyen iki önemli gelişme meydana gelmiştir. Bu gelişmelerden en önemlisi ise Mali Cumhurbaşkanı General Moussa Traoré yi düşürmek üzere rejim içerisinden bir grup askerin, Amadou Toumani Touré liderliğinde 26 Mart 1991 günü bir darbe girişiminde bulunmasıdır. 11 Ülke bu gelişme sonrasında Mali deki ilk demokratik deneyimin temellerini hazırlayan geçiş aşamasına girmiş ve bu tecrübenin, diğer Sahra altı Afrika ülkeleri için bir demokrasi örneği haline gelmesi öngörülmüştür. İkinci gelişme ise muhalif bir yapılanma olan Azavad Halk Hareketi nin (MPA - Mouvement Populaire de l Azawad) bölünerek farklı gruplara ayrılmasıdır. 12 Bu grupları aşağıdaki gibi sıralayabiliriz: 16 1. Azavad Halk Hareketi (MPA - Mouvement Populaire de l Azawad) 2. Azavad ın Kurtuluşu İçin Halk Cephesi (FPLA - Front Populaire de Libération de l Azawad) 3. Azavad ın Kurtuluşu İçin Silahlı Devrim (ARLA - Armée Revolutionnaire de Libération de l Azawad) 4. Azavad Arap-İslam Cephesi (FIAA - Front Islamique Arabe de l Azawad) Ancak Cezayir in çabaları ve bölünen gruplara yönelik baskısı sonuç vermiş ve taraflar müzakere masasına oturmuşlardır. 13 Aralık 1991 tarihinde, Cezayir in el-guli (Goléa) kasabasında, Azavad bölgesindeki silahlı hareketler için tek bir çatı oluşturulmasına yönelik bir anlaşmaya imzalanmış ve böylelikle Azavad Birleşik Hareketler ve Cepheler Koordinasyonu nun (MFUA - Coordination des Mouvements et Fronts Unifiés de l Azawad) kuruluşu ilan edilmiştir. Aynı zamanda müzakerelerin, ulusal birlik ve Mali topraklarının bütünlüğü çerçevesinde yürütülmesi ve gerek kuzeyde, gerekse Mali nin diğer bölgelerinde sivillere, hayvanlara ve tarım mahsullerine yönelik şiddet ve gasp eylemlerine son verilmesi gibi konularda da anlaşma sağlanmıştır. 13 General Moussa Traoré ye yapılan askeri darbe ile Mali nin, demokratik bir devletin inşasına zemin hazırlayan geçiş aşamasına girmesi, Kuzey deki krizin çözümü için güçlü bir istek oluşturmuş ve Kuzey meselesi ilk kez geniş bir çerçevede tartışılmaya başlanmıştır. Nitekim çözüm önerilerine tüm siyasi partiler ve sivil toplum kuruluşları iştirak etmiştir. 11 Nisan 1992 de Kuzey Mali de uzlaşma, yeniden barış ve güvenliğin sağlanmasına ilişkin bir Milli Misak imzalanmıştır. Anlaşmayla birlikte, adem-i merkeziyetçi yönetim çerçevesinde Kuzey in ekonomik ve sosyal kalkınmadaki payı kabul edilmiştir. Bir başka ifadeyle Mali nin tüm siyasi güçleri, Cezayir in himayesinde imzalanan Tamanrast Anlaşması na onay vermiştir. 14 Nisan 1993 te Azavad Birleşik Hareketler ve Cepheler Koordinasyonu na (MFUA - Coordination des Mouvements et Fronts Unifiés de l Azawad) bağlı 610 unsurun, Mali ordusuna çeşitli rütbelerde dâhil edilmesi sağlanmıştır (bkz. Tablo 1).
Tablo 1. İsyancı Savaşçıların İlk Entegrasyonu (Nisan 1993) 200 180 160 190 140 120 100 80 60 40 150 120 140 20 0 MPA FIAA 10 Kaynak: Kalifa keita,, Conflict and conflict resolution in the Sahel: The Tuareg insurgency in Mali, U.S. Army war college, Strategic Studies Institute (SSI) report, May 1, 1998, p:33. http://www.strategicstudiesinstitute.army.mil/pdffiles/ pub200.pdf Milli Misak tartışmaları sürerken, Kuzey Mali de Tuaregleri ve Arapları yol kesiciler şeklinde tanımlayan ve onlara karşı mücadele edilmesi gerektiğini savunan Ganda Koy Ulusal Akım Hareketi (MPGK - Mouvement Patriotique Ganda Koy) adı altında siyahî Songhaylar tarafından oluşturulan yeni bir hareket ortaya çıkmıştır. Hareket bir meşru müdafaa kuvvetinin, bir başka deyişle, Azavad bölgesindeki diğer milletlerin silahlı adamlarının tehditlerine karşı milis güçleri oluşturulması çağrısında bulunmuştur. 15 Bununla birlikte bazı Tuaregler, kendilerini zayıflatmak ve Azavad bölgesinde yaşayanlar arasında ayrılık çıkarmak üzere, bu hareketi doğrudan Mali rejiminin kurduğunu düşünmüşlerdir. 1994 yılının ortalarında Tuaregler ile Ganda Koy Ulusal Akım Hareketi milisleri arasında çatışmalar yaşanmıştır. 16 Bu bağlamda Mali ordusunun da dâhil olduğu daha geniş çatışmaların da yaşanmasına neden olmuştur. 17 Genel olarak, 1996 yılı sonlarına kadar devam eden müzakereler sonrasında silahlı grupların entegrasyonu, silahlarını teslim etmeleri ve Kuzey bölgesinin kalkındırılması konularında anlaşma sağlanmıştır (bkz. Tablo 2). 17
Tablo 2. İsyancı Savaşçıların İkinci Entegrasyonu (Ekim 1996) 700 600 500 400 300 200 100 0 MPA 146 392 84 79 73 189 45 41 34 83 19 15 Toplam 253 664 148 135 Kaynak: Kalifa Keita,, Conflict and conflict resolution in the Sahel: The Tuareg insurgency in Mali, U.S. Army war college, Strategic Studies Institute (SSI) report, May 1, 1998, p:33. http://www.strategicstudiesinstitute.army.mil/pdffiles/ pub200.pdf 18 Mali, Alfa Oumar Konaré nin 1990 lı yılların başında iktidara gelmesiyle beraber harcanan yoğun çabalar sonucu kuzey krizini aşmış gibi görünmekteydi. Nitekim Cumhurbaşkanı Konoré nin demokratik meşruiyeti, Kuzey krizi ve önceki askeri yönetimden kalan yolsuzluklarla mücadele bağlamında atılan siyasi adımların desteklenmesine olumlu katkı sağlamıştır. Yine bölgedeki komşu ülkelerin ısrarı ve uluslararası güçlerin baskısı da, zaman zaman karşı karşıya kalınan zorluklara rağmen, Mali deki koşulların iyileşmesinde önemli bir rol oynamıştır. 1990 lı yıllar boyunca çözüm için çaba harcanmasına rağmen 2006 yılında önceki anlaşmaları kabul etmeyen yeni örgütlerin ortaya çıkmasıyla ülkenin kuzeyindeki kriz yeniden canlanmıştır. Bu anlamda en fazla ön plana çıkan Hasan Fagaga olmuştur. Fagaga, 23 Mayıs 2006 da ülkenin kuzey doğusundaki Mali askeri üslerine saldırmıştır. Hasan Fagaga nın silahlı adamları, iki gün içerisinde Kidal ve Ménaka şehirlerine egemen olmayı başarmışlardır. Buna karşılık Ahmed Agbibi liderliğinde, kendisine Değişim İçin Demokratik Koalisyon adını veren yeni bir örgüt daha sahneye çıkmıştır. Bu örgüt, Mali otoritelerine karşı yeni bir ayaklanmanın önüne geçmek için Cezayir Anlaşması nı imzalamıştır. Anlaşma isyancıların ülkenin kuzeyinde özerk yönetim taleplerinden vazgeçerek silahların Mali otoritelerine teslim etmelerini ve Mali devletinin Kuzey deki askeri varlığının azaltılması, bölgenin kalkınması ve Tuareglerin devlet kurumlarına alınması gibi konuları içermekteydi.
İsyancılar her ne kadar Mali yetkililerini yükümlülüklerini yerine getirmemekle suçlasalar bile Cezayir in baskıları sonrasında, özerk yönetim talebinden vazgeçerek Cezayir Anlaşması nı imzalamayı kabul etmişlerdir. Ancak anlaşmanın imzalanmasından 6 ay sonra İbrahim Ag Bahanga liderliğinde yeni bir grup ortaya çıkmış ve Bahanga, el-cezire Televizyonu na verdiği röportajda, neden ayrıldığını şu sözlerle ifade etmiştir: Hükümet, Cezayir Anlaşması nda geçen hususları tatbik etmek yerine, ki bunların ilki Kuzey Mali bölgesindeki askeri varlığını azaltmasıydı, kuvvetlerini daha da fazla artırmış, sonra sıkı denetimlere, ırkçı eylemlere ve başka olumsuz davranışlara yönelmiştir ve bütün bunlar Cezayir Anlaşması nın muhtevasına tamamen aykırıdır. 18 Üstelik Cezayirli arabulucular, 2007 yılından 2008 yılı başlarına kadar İbrahim Bahanga yı Cezayir Anlaşması nın yeniden uygulanması için ikna etmeyi başaramamışlardır. Bunun üzerine Mali otoriteleri yaşanan anlaşmazlık nedeniyle milisleri kullanma yoluna gitmiştir. Bu noktada isetuareglerden olan el-haci Ag Gamo nun (Elhaji Ag Gamou) ve Kuzey Mali deki Arap kabilelerden birine mensup olan Muhammed Vild Mido nun (Mohammed Ould Meydou) ön plana çıkmıştır. Haziran 2008 de El- Haci nin milisleri, İbrahim Ag Bahanga nın Tin es-salik (Tin Assalaq) bölgesindeki üssüne saldırmıştır. Malili yetkililerin milisleri desteklemeleri Büyük Sahra bölgesindeki kabileler arasındaki tarihsel, toplumsal ve ekonomik çatışmalar ve bölünmeler temeline dayanmaktadır. Bu strateji, Fransa nın 19. yüzyıldaki işgali sırasında Sahra bölgelerinde uyguladığı yöntemin bir uzantısıdır. Bu bağlamda el-haci nin, 1994 yılında Tuareglerden olan diğer hasımlarına karşı silahlı çatışmaya giren Imghihad ı temsil ettiği göz önünde bulundurulmalıdır. Bunun asıl sebebi, Azavad Halk Hareketi (MPA) ile Azavad ın Kurtuluşu İçin Silahlı Devrim (ARLA) arasındaki rekabettir. 19 Tuaregler arasındaki var olan bölünmüşlük Araplar için de geçerlidir. Örneğin; -sosyal olarak Borim ile Kidal arasına düşen Tilamisi bölgesinden olan- Muhammed Vild Mido, Kuntalı (Les Kunta) geleneksel liderler ile çatışmaya girmiştir. 20 19 Genel olarak, Cezayir Anlaşması nın başarısız olması, İbrahim Bahanga nın Kuzey Mali deki Tuaregler için yeni bir koalisyon oluşturmasına neden olmuştur. Bahanga, Değişim İçin Kuzey Mali Tuaregleri Koalisyonu (ATNMC - L Alliance des Touregs du Nord du Mali pour le Changement) adını verdiği bu yeni örgütlenmeyle, Mali Ordusu na karşı açık bir savaşa girmiştir. Öte yandan Kuzey Mali deki Tuaregler için yeni bir aktör olarak Değişim İçin Demokratik Koalisyon (ADC - Alliance Démocratique pour le Changement) da ortaya çıkmıştır. 21 Bahanga ayaklanmasından sonra Libya da durumu yatıştırmak için gayret sarf edenler kervanına katılmış, Malili yetkililer ile Tuaregleri temsil eden taraflar arasındaki müzakerelerin yeniden başlatılması için çaba harcamıştır. Yine 13 Ekim 2008 tarihinde Değişim İçin Demokratik Koalisyon u (ADC) müzakereler için Libya ya davet edilmiştir. Ancak Bahanga, Mali ile müzakerelere başlatmayı reddetmiş, Tuaregler adına müzakerelere katılma hakkının yalnızca Değişim İçin Kuzey Mali Tuaregleri Koalisyonu na (ATNMC) ait olduğunu ifade etmiştir. 22 Libya nın baskıları sonucu Bahanga nın Koalisyonu Şubat 2009 da saldırılarını durdurmuştur. Öte yandan diğer topluluklardan isyancılar yeniden orduya dahil edilmeye başlanmış ve sayıları 2000 kişiyi bulmuştur. Fakat Bahanga bu konudaki tavrını sürdürmüştür. 23