III. Uluslararası Odun Dışı Orman Ürünleri Sempozyumu 3rd International Non-wood Forest Products Symposium BİLDİRİLER KİTABI SYMPOSIUM PROCEEDINGS 8 10 MAYIS 2014 KAHRAMANMARAŞ Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi Orman Fakültesi Avşar Yerleşkesi 46100 Kahramanmaraş http://nonwood.ksu.edu.tr e-posta: nonwood@ksu.edu.tr
III. Uluslararası Odun Dışı Orman Ürünleri Sempozyumu 8-10 Mayıs 2014, Kahramanmaraş FİNİKE (ANTALYA) MERKEZ ORMAN PLANLAMA BİRİMİNİN ODUN DIŞI BİTKİSEL ÜRÜNLERİ Mustafa KARAKÖSE *, Salih TERZİOĞLU Karadeniz Teknik Üniversitesi, Orman Fakültesi, Orman Mühendisliği Bölümü, Orman Botaniği Anabilim Dalı, 61080 Trabzon mkarakose@ktu.edu.tr* ÖZET Bu çalışma, bitkisel tür çeşitliliğinin orman amenajman planlarına entegrasyonu adlı proje kapsamında tamamlanan Finike Merkez Orman İşletme Şefliği Bitkisel Biyolojik Çeşitlilik Tespiti ve Değerlendirilmesi adlı çalışmanın bir kısmıdır. Proje kapsamında gerçekleştirilen arazi çalışmaları sonucu planlama biriminde 523 bitki taksonu tespit edilmiştir. Bunlardan 174 âdeti ülkemizde değişik yönleriyle değerlendirilen bitkiler olup, taksonların 1 âdeti Pteridophyta bölümü, 8 âdeti Gymnospermae alt bölümü ve 165 âdeti ise Angiospermae alt bölümüne aittir. Yapılan arazi çalışmaları sonucu asli türler (Kızılçam ve Toros Sed iri) ve kültür bitkileri dışında kalan bitki taksonlarına ait 823 adet koordinat alımı yapılmıştır. Sayısal ortamda oluşturulan hekzagon poligonlarla çakıştırılmak sureti ile planlama birimi bazında odun dışı bitkisel ürünlerin yoğun olduğu alanlar tespit edilmiş ve haritalanmıştır. Bu çalışma ile Euphorbia rigida, Daphne gnidioides, Cistus creticus, Asparagus acutifolius, Juniperus oxycedrus subsp. oxycedrus, Olea europaea, Phillyrea latifolia, Pistacia terebintus, Pistacia lentiscus, Quercus coccifera, Smilax aspera, Styrax officinalis taksonlarının planlama birimi içerisinde yoğun olarak yayılış yaptığı ortaya çıkmıştır. Ayrıca elde edilen bulgulara ve hazırlanan haritalara bağlı olarak, planlama biriminde yürütülecek her türlü teknik ormancılık faaliyetlerinde bu bulguların nasıl değerlendirileceği / dikkate alınacağına ilişkin öneriler ortaya konmuştur. Anahtar Kelimeler: Antalya, Odun Dışı Bitkisel Ürün, Tıbbi ve Aromatik Bitki, Biyolojik Çeşitlilik 1. GİRİŞ Türkiye, coğrafi konumu, topoğrafik yapısı, su kaynakları, mikro-iklim bölge çeşitliliği, jeolojik yapısı, bitki coğrafyası bakımından üç farklı flora bölgesinin birleşim yerinde bulunmasından dolayı bitkisel kaynaklar bakımından dünyanın en önemli ve zengin merkezlerinden birisidir (Avcı, 2005). Ülkemiz belirtilen bu faktörler ile orman, step, sulak alan, deniz ve kıyı, dağ ekosistemlerine ev sahipliği yapmakta (Terzioğlu vd., 2009) ve sahip olduğu çok çeşitli habitatlarla çok zengin bir biyoçeşitliliğe sahiptir. Nitekim bu habitat çeşitliliği ülkemizin 11707 bitki taksonuna ve 3694 endemik taksona (Güner vd., 2012) sahip olması sonucunu ortaya koymaktadır. Bu potansiyel geçmişten günümüze kadar halkımızın bitkisel kaynaklardan çeşitli şekillerde faydalanmasına olanak sağlamıştır. Birçok bitki taksonu içeriğinde bulunan uçucu yağ, flavonoit, alkoloit, glikozit, çeşitli vitaminler (Kan, 2008) ile odun dışı bitkisel ürün (ODBÜ) olarak kabul edilmektedir. Bu bitkilerden ekosistemdeki hayati faaliyetlerin sürekliliği yanında özellikle tıp alanında olmak üzere kozmetik, boya, tekstil, gıda vb. gibi sektörlerde önemli talepler bulunmaktadır (Doğanoğlu vd., 2006). Ayrıca kamuoyunda sentetik ürünlerin yerine doğal ürünlerden yararlanma konusunun artış göstermesi ODBÜ lerin önemini daha da artırmıştır. 80
III. Uluslararası Odun Dışı Orman Ürünleri Sempozyumu 8-10 Mayıs 2014, Kahramanmaraş Dünya geneline bakıldığında, 50000-70000 civarında bitkinin geleneksel ve tıbbi anlamda kullanıldığı belirtilmektedir (Schipmann vd., 2006; Akbulut ve Mahmutoğlu, 2013). Avrupa da ODBÜ amaçlı olarak 2000 bitki türünün varlığından söz edilmektedir. Bu sayının ülkemizde yaklaşık olarak 500 (Başer, 2000) civarında olduğu bilinmekle birlikte 200 kadar bitkinin ihracatı yapılmaktadır (Faydaoğlu ve Sürücüoğlu, 2011). Bir çalışmaya göre ülkemizin ticaret hacmi (186 milyon dolar ihracat ve 277 milyon dolar ithalat) yaklaşık 470 milyon dolar (Yücer ve Altıntaş, 2012) seviyelerine ulaşmış ve bu bitkilerin büyük bir kısmı haşhaş, kekik, defneyaprağı ve kimyon ticareti olarak karşımıza çıkmaktadır (Anonim, 2013a). Öztürk vd., (2012) e göre ise 120 milyon dolar ihracat değerine karşılık 17 milyon dolar ithalat değeri karşımıza çıkmaktadır. Bu iki çalışmada belirtilen değerler 2011 yılı Türkiye İstatistik Kurumu değerleri olup büyük bir farklılık karşımıza çıkmaktadır. Bu da gösteriyor ki ülkemizin hali hazırda ODBÜ lerine ait kapsamlı bir bitki kodeksinin olmamasının etkisi olarak karşımıza çıkmaktadır. Yücer ve Altıntaş (2012) e göre ODBÜ lerin ihracatı 60 bin tondan seviyesine ulaşmış ve bu bitkilerin ne kadarının doğadan elde edildiği tam olarak ihracat rakamlarına yansımamıştır. Çoğunlukla doğadan toplama yolu ile gerçekleşen bu üretim miktarları doğal popülasyonların azalmasına ve türlerin nesillerinin tehlikeye düşmesine yol açabilmektedir (Öztürk vd., 2012). Ormancılık açısından değerlendirildiğinde ise ODBÜ leri 6831 sayılı yasa gereğince belirli bir iş programı çerçevesinde, iş programı dâhilinde olmayan bitkiler ise tarife bedeli ödenerek yasanın ilgili maddesinde yazılı yerlerde halka izin verilmek suretiyle, Orman Genel Müdürlüğü nün 297 nolu tebliğine uygun olarak doğadan toplanmaktadır (Anonim, 2013b). Doğal kaynak olarak nitelendirilen bu bitkilerin büyük bir çoğunluğu ormanlık alanlar içerisinde kalmakta ve bazıları uluslararası gerekçelerle (IUCN, CITES, Bern Sözleşmesi) k oruma altındadır. Bu tebliğin oluşturulması ODBÜ lerinin sürekliliği açısından önem arz ederken tebliğin onuncu bölümü (otsu bitkilerin toplanması) bazı sıkıntılar içermektedir. ODBÜ lerinde en önemli unsur bu bitkilerin tam olarak tanınması ve doğru şekilde kullanılmasıdır. Çünkü ülkemizin değişik bölgelerinde farklı bitkilere aynı isimler verilmekte ve yanlış kullanımlar zehirlenme vakalarına neden olabilmektedir. Ayrıca bu tebliğde bulunan otsu bitkilerin çoğunluğu taksonomik açıdan sadece cins düzeyinde değerlendirildiğinden dolayı ilgili cinse ait endemik ve nadir taksonlar gelecekte yok olma tehlikesi ile yüz yüze kalacaklardır. Hâlbuki nesli tehlike altında bulunan bitki taksonlarının doğadan toplanmaları yasaktır ve bu bitkiler koruma altındadırlar. Ülkemiz ormanlarının geçmişte sadece odun üretimi ekseninde yoğunlaşması biyolojik çeşitliliğe yeterince önem verilmemesine neden olmuştur. ODBÜ leri ülkemizin sahip olduğu önemli biyolojik çeşitlilik unsurlarının başında gelmektedir. Orman ekosistemlerinin ekosistem tabanlı ve çok amaçlı planlanmasına olanak sağlayan yönetmeliğin 2008 yılında yürürlüğe girmesi ile artık ormanlarımızın sahip olduğu ekonomik, ekolojik ve sosyo-kültürel değerleri dikkate alınmaya başlanmıştır. Bu bildiri, KTÜ Orman Fakültesi ile Orman Genel Müdürlüğü işbirliği ile yürütülen bitkisel tür çeşitliliğinin orman amenajman planlarına entegrasyonu projesi kapsamında tamamlanan Finike Merkez Orman İşletme Şefliği Bitkisel Biyolojik Çeşitlilik Tespiti ve Değerlendirilmesi adlı çalışmanın ODBÜ bölümünü kapsamaktadır. 2. MATERYAL VE YÖNYEM 2.1. Çalışma Alanının Tanıtımı Çalışma Batı Antalya Bölümü nde yer alan Finike İşletme Müdürlüğüne bağlı Finike Merkez Orman İşletme Şefliği (FMOİŞ) sınırlarını kapsamaktadır. İşletme şefliği C2 ve C3 karelerinde yer almaktadır (Davis, 1965). Finike Merkez Orman İşletme Şefliği Antalya ya 115 km, Fethiye ye 181 km Ankara ya 642 km, İstanbul a 831 km uzaklıktadır (Şekil 1). 81
III. Uluslararası Odun Dışı Orman Ürünleri Sempozyumu 8-10 Mayıs 2014, Kahramanmaraş Şekil 1. Araştırma alanının genel konumu 82
III. Uluslararası Odun Dışı Orman Ürünleri Sempozyumu 8-10 Mayıs 2014, Kahramanmaraş FMOİŞ jeomorfolojik olarak dağlık ve sarp bir arazi olmakla birlikte Finike ilçesi Finike ovası üzerine kurulmuştur. Alan, 1/25.000 topoğrafik haritalardan P23b2, P24a1, P24a2, P24a3, P24a4, P24b4 ve P24d1 paftaları içersinde kalmakta ve 20894,5 ha ormanlık alan ile 9545 ha ormansız alan olmak üzere toplam 30439,5 ha lık bir alandan oluşmaktadır. Alanın yükseltisi 0-2328 m. arasında değişmektedir. İşletme şefliği içerisinde genel olarak Kızılçam (Pinus brutia var. brutia), Toros sediri ( Cedrus libani var. libani), Boylu ardıç ( Juniperus excelsa subsp. excelsa) ve Kokulu ardıç ( Juniperus foetidissima) taksonlarından oluşan ormanlar bulunmaktadır. Bu taksonlar yükselti ve bakıya bağlı olarak saf veya karışık meşcereler kurmaktadırlar. Bu hakim türlere Kasnak akçaağacı ( Acer hyrcanum subsp. sphaerocaryum), Fransız akçaağacı ( Acer monspessulanum subsp. monspessulanum), Katran ardıcı ( Juniperus oxycedrus subsp. oxycedrus), Gürgen Yapraklı Kayacık ( Ostrya carpinifolia) ve Toros dişbudağı ( Fraxinus ornus subsp. cilicica) eşlik etmektedir. Yükseltiye bağlı olarak Kızılçam dan Toros sediri ne geçiş zonlarında kimi meşe türleri (Quercus ithaburensis subsp. macrolepis ve Quercus infectoria subsp. veneris) eşlik etmektedir. Ayrıca mevsimsel su bulunduran dere kenarlarında Doğu Çınarı ( Platanus orientalis) serpili halde yayılış göstermektedir. Çalışma alanı Akdeniz flora bölgesindedir. Bu nedenden dolayı zengin bir orman altı (ara ve alt tabakada) florasına sahiptir. Orman altı florasını oluşturan bitkiler çoğunlukla Akdeniz ekosistemlerinin karakteristik vejetasyon tipi olan maki vejetasyonunu oluşturan taksonlardır. 2.2. Yöntem Araştırma alanının floristik yapısına ilişkin çalışmalarla 2012 Şubat-Kasım aylarında Pteridophyta ve Spermatophyta bölümlerine ait bitki örnekleri toplanmış, bu bitkilerin herbaryumda (KATO - Karadeniz Teknik Üniversitesi Orman Fakültesi Herbaryumu) teşhisleri yapılmıştır. Bu çalışma kapsamında teşhisleri yapılan bitki taksonlarından faydalanma şekilleri çeşitli literatür taranarak odun dışı bitkisel ürün (ODBÜ) olarak değerlendirilen bitkiler belirlenmiştir. Bitkilerin kullanım verileri değişik ulusal ve yöresel kaynaklar taranarak tespit edilmiştir (Yeşilada vd, 1993; Baytop, 1994; Baytop, 1999; Zeybek & Zeybek, 1994; Ertuğ, 2002; Özçelik ve Balabanlı, 2005; Fakir vd, 2008; Doğanoğlu vd, 2006; Doğan, 2012). Finike Merkez Orman İşletme Şefliği nde yayılış gösteren yöresel gen kaynaklarının bilimsel, koruma durumları ile birlikte drog olarak kullanılan kısımları ve ne amaçla kullanıldığı da bulgular bölümünde verilmiştir. Yapılan arazi çalışmaları sonucu asli türler (Kızılçam ve Toros Sediri) ve kültür bitkileri dışında kalan bitki taksonlarına ait 823 adet koordinat alımı yapılmıştır. Nokta-tabanlı veri seti oluşturularak ODBÜ lerin konumsal dağılımları belirlenmiştir. Bu dağılım sayısal ortamda Konumsal Analiz (Rempel vd., 2012) programı kullanılarak oluşturulan hekzagon poligonlarla çakıştırılmak sureti ile planlama birimi bazında ODBÜ lerin yoğun olduğu alanlar tespit edilmeye çalışılmış ve haritalanmıştır. Oluşturulan hekzagonların her biri yaklaşık 100 ha. lık bir alanı kapsamaktadır. Çakıştırılan bu iki harita sayesinde bir hiyerarşi tablosu (Tablo 1) oluşturularak işletme şefliği bazında ODBÜ lerin aktüel dağılım haritası oluşturulmuştur. Tablo 1. ODBÜ lerine ait hiyerarşi tablosu Sıralama Hekzagon içerisindeki takson sayısı ODBÜ Hiyerarşisi 6 0 ODBÜ Tespit Edilemedi 5 1-5 Çok Düşük Seviye 4 6-10 Düşük Seviye 3 11-15 Orta Seviye 2 16-20 Yüksek Seviye 1 >20 Çok Yüksek Seviye 83
3. BULGULAR III. Uluslararası Odun Dışı Orman Ürünleri Sempozyumu 8-10 Mayıs 2014, Kahramanmaraş Araştırma alanında, Eğreltiler ( Pteridophyta), Açık Tohumlu Bitkiler ( Gymnospermae) ve Kapalı Tohumlu Bitkiler (Angiospermae) den oluşan 80 familya ve 313 cinse ait toplam 523 vasküler bitki taksonu saptanmıştır. Bunlardan Pteridophyta bölümü 3 taksonla % 0,6 lik, Spermatophyta bölümü ise 520 tür ve türaltı taksonla % 99,4 lük orana sahiptir. Bu alanda yayılış gösteren bu taksonlardan bir kısmı ODBÜ olarak yöre halkı tarafından da kullanılmaktadır. Bu flora çalışması kapsamında ülkemizin değişik yörelerinde de ODBÜ olarak değerlendirilen 1 sporlu ve 173 tohumlu bitki taksonu (Tablo 2) Finike Merkez Orman İşletme Şefliği sınırları içerisinde yayılış göstermektedir. ODBÜ kullanımında en önemli nokta bitki taksonunun doğru teşhis edilmesi ve aşırı kullanımlardan uzak durulmasıdır. Bilindiği üzere bazı bitki taksonları barındırdığı kimyasal içeriklerle yüksek miktarda kullanımları ile zehirlenmelere sebebiyet vermekte ya da bazıları ise aynı cins bitki türleri olmasına rağmen uluslararası gerekçelerle (IUCN, CITE S ya da Bern Sözleşmesi) koruma altında olan endemik veya nadir bitkilerdir. Ayrıca Finike Merkez Orman İşletme Şefliği nde doğal olarak yayılış gösteren birçok soğanlı bitki süs bitkisi potansiyeline de sahiptir. Tablo 2. Finike Merkez Orman İşletme Şefliği nde yayılış gösteren ODBÜ leri, kullanılan bitki kısımları, kullanım alanları ve şekilleri Bitkinin Bilimsel Adı Koruma Kullanılan Durumu Kısımları Kullanım alanları ve kullanım şekli Alcea biennis Tüm bitki Soğuk algınlığında, öksürük kesici olarak Alliaria petiolata Çiçekli dalları ve tohumu tıbbi amaçlı Çiçekli dalları ve İdrar arttırıcı, terletici ve balgam söktürücü etkiye tohumu sahiptir. Ekzemaya karşı da usaresi Amygdalus communis Anagyris foetida Anemone coronaria Anthemis cretica subsp. cassia Arbutus andrachne Tohum Yapraklı dal ve tohum Yaprak ve çiçekli dallar Çiçek Meyve ve yaprakları Aristolochia hirta LC Kurutulmuş kök Tohum kaynatılır, dövülür ve yaralara ekilir, pişiklere de iyi gelir. Gıda olarak ta Tüm bitki ve bilhassa tohumlar zehirlidir. Müshil, kusturucu ve kurt düşürücü özelliklere sahip olmasına rağmen zehirli olmasından dolayı tedavide nadiren Tohumların yağ ile dövülmesi ile elde edilen merhem haricen çıbanlara karşı, yara iyi edici olarak Büyükbaş hayvanların şişkinliklerini gidermede Çiçekli dallar balgam söktürücü ve idrar artırıcı olarak Yaprakları çiğ olarak romatizma ve siyatik ağrısına karşı Boya maddesi, yatıştırıcı, adet söktürücü, gaz söktürücü olarak İnfüzyon. Çelenk yapımında Kabız ve antiseptik etkilere sahiptir. İdrar yolları hastalıklarında, infüzyon (%1) halinde Meyveleri şeker (%14) ve yüksek miktarda C vitamin taşımaktadır. Gıda amaçlı kullanılmaktadır. Yüksek miktarda kullanılması zehir etkisi göstermektedir. Kökten hazırlanan infüzyon, dâhilen akrep ve yılan sokmasına karşı kullanılmaktadır. Mide ağrılarına iyi gelmektedir. Mayasıl ve mantarda kırmızı tohumundan 1 tane yutulur, kökü kurutulup mayasılda 1 çay kaşığı Arum dioscoridis içilir, tohumları ezilerek topuğa konur ve çatlakları Tohum, çiçek, iyileştirir, meyveleri ikiye ayrılarak akrep sokan yaprak ve kök yere sürülür, yaprakları közde ya da külde pişirilerek dıştan bademcik üzerine konarak boğaz ağrısını azaltır. Asparagus acutifolius Bütün bitki Taze sürgünlerinin kavurularak yenmesi kuvvet 84
Asphodeline lutea Asphodelus aestivus Asplenium ceterach Bellis perennis Berberis crataegina III. Uluslararası Odun Dışı Orman Ürünleri Sempozyumu 8-10 Mayıs 2014, Kahramanmaraş kısmı Kök ve çiçek sapı kısmı Tüm bitki Meyve, Taze yapraklar ve kök verici olarak bilinir. Kökleri idrar söktürücü ve kabız olarak dekoksiyon veya infüzyon (%5) halinde Taze sürgünlerinin kavurularak veya diğer gıdalarla pişirilerek yenmesi kuvvet verici olarak bilinir. Özellikle kesici aletlerle oluşmuş yaraları tedavide Yumruları gıda olarak kullanılmaktadır. Dâhilen idrar artırıcı olarak etkisi bulunmaktadır. Adana bölgesinde yapılan bir araştırma sonucuna göre köklerinden biyogaz üretimi gerçekleştirilmiştir. Mayasıla karşı Soğuk algınlığı, gribal enfeksiyon için kaynatılıp suyu içilir. Saç dökülmelerine karşı haşlanmasından elde edilen suyu ile saçlar yıkanır. Gıda olarak kullanılır, ayrıca reçeli yapılmaktadır. Böbrek ve idrar yolu enfeksiyonlarında ve ateş düşürücü olarak Cakile maritime Çiçekli dallar İdrar artırıcı, iştah açıcı ve uyarıcı olarak Calendula arvensis Çiçek Tereyağı ile merhem yapılır ve ağrılara karşı sürülür. Capparis spinosa İdrar söktürücü, kabız ve kuvvet verici olarak Çiçek Dekoksiyon veya infüzyon (%1-3) tomurcukları, kök halinde alınır. Kebere turşusu yapılarak gıda olarak kabuğu ve meyve tüketilmektedir. Capsella bursa-pastoris Cedrus libani Celtis planchoniana Centaurea solstitialis subsp. solstitialis Centaurium pulchellum Cerasus avium Ceratonia siliqua Cercis siliquastrum subsp. siliquastrum kısmı Çıralı kök veya gövde odunundan elde edilir Meyve Yaprak Çiçekli dal Ağaç kabuğu, yaprak, çiçek, meyve ve meyve sapı Olgun meyve, yaprak ve dal odunu Çiçek tomurcukları Haşlanmasından elde edilen suyu idrar artırıcı olarak Kanser hastalıkları tedavisinde, kanamaları durdurmada, mide, bağırsak, akciğer ve böbrek rahatsızlıklarında, ayrıca tansiyon düşürücü olarak Sarı Katran adı verilen bu sıvı çam türlerinden elde edilen kara katrandan daha değerlidir. Haricen hayvanların deri hastalıklarında ve derilerinde bulunan bazı parazitlerin temizlenmesinde Küçük miktarlarda arı kovanlarına konarak kovan güvesi ile mücadele edilir. Gıda olarak kullanılır, kabız giderici, hazmı kolaylaştırıcı, sarı boya maddesi elde edilmesinde Zeytinyağı ve limonla kaynatılıp terbiyelendikten sonar ferahlatıcı besin kaynağı olarak Çayı mide ağrılarını gidermede, ayrıca zeytinyağına konup güneşte bekletildikten sonra yara tedavisinde Hazmı kolaylaştırıcı ve iştah açıcı özelliklere sahiptir. Ateş düşürücü etkisi çok zayıftır. Gıda olarak tüketilmektedir. İdrar artırıcı, kabız ve kuvvet verici etkilere sahiptir. Kiraz ağaç kabuğu ateş düşürücü, yaprakları mushile ve çiçekler göğsü yumuşatıcı etkilere sahiptir. Taze meyvelerin idrar artırıcı ve mushil etkileri vardır. Kuru meyvelerden hazırlanan bazı preparatlar ise çocuk ishallerine karşı kullanılmaktadır. Kurutulup toz haline getirilen keçiboynuzu unu gıda olarak kullanılmaktadır. Meyveler çerez olarak yenir. Bitkini yaprakları ve dal odunları da kabız etkiye sahiptir. Baharat olarak 85
Chenopodium foliosum Chondrilla juncea Cichorium intybus Cistus creticus Cistus salviifolius Citrus aurantium Citrus limon III. Uluslararası Odun Dışı Orman Ürünleri Sempozyumu 8-10 Mayıs 2014, Kahramanmaraş Yaprak ve meyve kısmı kısmı Kurutulmuş yapraklı dalları Kurutulmuş yapraklı dalları Meyve ve taze veya kurutulmuş meyve kabuğu, yaprak ve çiçek suyu Olgun meyvelerinin taze kabuğu ve meyve Çiçekli dallar müshil ve idrar arttırıcı etkiye sahiptir, ayrıca gıda olarak tüketilmektedir. Pasta ve salataya eklenerek Taze alt yaprakları salataya katılarak yenir. Bu gıda sarılığa karşı faydalıdır. Annelerde süt salgısını artırır. Bitki özsuyu dişleri temizler. İdrar ve balgam söktürür. Özsuyundan yapılan sakız egzama, güneş yanıkları, akrep ve arı sokmasına karşı faydalıdır. Kökleri öğütülerek kahveye katılır. Yapraklar rezin, uçucu yağ ve tanen taşır. İnfüzyon halinde (%5) kabız, uyarıcı ve balgam söktürücü olarak Yapraklar rezin, uçucu yağ ve tanen taşır. İnfüzyon halinde (%5) kabız, uyarıcı ve balgam söktürücü olarak İştah açıcı, midevi, lezzet ve koku verici olarak Safra söktürücü etkisi de vardır. Gıda olarak tüketilmektedir. Taze çiçeklerinden su buharı distilasyonu ile turunç çiçeği suyu veya kurutulmuş çiçeklerden yapılan infüzyon (%1-4) yatıştırıcı, midevi, terletici, ateş düşürücü ve uyutucu olarak Yapraklar uçucu yağ, rezin ve acı maddeler taşımaktadır. İnfüzyon (%5) halinde kuvvet verici, yatıştırıcı, iştah açıcı ve midevi olarak günde 2-3 bardak içilir. Uyarıcı ve koku verici olarak Gıda olarak tüketilir. Citrus paradisi Meyve Gıda olarak tüketilmektedir. Citrus reticulata Meyve Gıda olarak tüketilmektedir. Citrus sinensis Meyve Gıda olarak tüketilmektedir. Clinopodium subsp. nepeta Conium maculatum nepeta Convolvulus arvensis Cotinus coggygria Crataegus monogyna var. monogyna Çiçekli dal ve yaprak Yaprak, sürgün, meyve ve kök Yaprak, çiçek ve kök Yaprak ve meyve Yaprak, çiçek ve meyve Baharat olarak kullanılır, soğuk algınlığı, ishal, hazımsızlık, infüzyon. Zehirlidir, sinir yatıştırıcı, sakinleştirici ve ayrıca romatizmal hastalıkların tedavisinde Meyveleri ağrı kesici bir etkiye sahiptir. Yara tedavisinde, kabızlık giderici, merhem ve infüzyon Boğaz ve diş eti hastalıkları, baharat olarak, antiseptik, kabız, kan kesici ve ateş düşürücü etkilerinden ötürü dâhilen infüzyon (%5) kullanılmaktadır. Gıda olarak kullanılır, yatıştırıcı, tansiyon düşürücü, prostat rahatsızlıklarında kullanılır, kan dolaşımını artırmada Sinir sistemini yatıştırıcı, spazmları azaltıcı, kalp atışlarının hızlarını azaltıcı ve kabız gibi etkileri vardır. Kalp üzerindeki olumlu etkisinden dolayı Avrupa da birçok ilacın terkibine girmiştir. Crocus cancellatus Taze soğanları çiğ ya da külde pişirildikten sonar LC Taze yumru subsp. lycius yenilmektedir. Cupressus sempervirens Bitki özsuyu Reçinesi mikrop öldürücü olarak İshal kesici, kuvvet verici, iştah açıcı ve göğüs Kurutulmuş çiçek Cyanus segetum yumuşatıcı etkileri nedeni ile infüzyon halinde (%5) durumları dâhilen Cyclamen coum var. coum CITES Yumru Leke ve güneş yanıklarında, çıban tedavisi, gut hastalığı, görme bozukluğu, sarılık ve zehirli hayvan ısırmalarının tedavisinde 86
III. Uluslararası Odun Dışı Orman Ürünleri Sempozyumu 8-10 Mayıs 2014, Kahramanmaraş Cynodon dactylon var. Bu drog infüzyon (%2-5) halinde idrar artırıcı ve Rizom dactylon mushil olarak Daphne gnidioides Yapraklı dal Hayvanlarda hazmı kolaylaştırmak için yemlik gibi hayvanın ağzına bağlanır. Daphne oleoides subsp. oleoides Tohum, taze dalları Zehirlenmelerde mideyi boşaltmak için tohumları ezilerek az miktarda yenilir. Orta Anadolu da bitkinin taze dalları ağır yük taşımaktan topal olmuş hayvanların tedavisinde Daucus carota Sürgün ve yaprak Gıda olarak tüketilir. Kalp yetmezliğinde ve böbrek hastalıklarında Digitalis ferruginea Taze sürgünleri, Bitkinin çayı bol şekerle tatlandırılarak subsp. ferruginea yaprak ve çiçek mushil amaçlı içilir. Aşırı kullanılması zehir etkisi yapar. Dioscorea communis Filiz ve kök Mide ağrısını gidermede, böbrekteki kum ve taşı dökmede, uç filizleri ise iç parazitleri gidermede Dracunculus vulgaris Drimia maritima Ephedra foeminea Erodium cicutarium subsp. bipinnatum Erodium cicutarium subsp. cicutarium Erodium malacoides Erodium moschatum Eruca vesicaria Eryngium maritimum Eucalyptus camaldulensis Euphorbia falcata subsp. falcata var. macrostegia Euphorbia rigida Ficus carica Yaprak, kök ve tohum Soğan Kurutulmuş dalları kısımları kısımları kısımları kısımları Taze Yaprakları Kurutulmuş çiçekli dalları Yaprak Özsuyu Özsuyu Meyve, bitki özsuyu Akrep ve yılan sokmasına karşı panzehir olarak bir karışım halinde Yumruları ve yaprakları lapa halinde haricen basur memelerine karşı Akrep ya da yılan sokmalarında soğan dövülerek yaraya tatbik edilir, romatizma da ise, soğan kesilir ağrıyan bölgeye konur ve su toplanması sağlanır ve su aktığında ağrı kesilir. Bilhassa idrar artırıcı ve kalp kuvvetlendirici olarak Zehirli bir drog olmasından dolayı doktor tavsiyesine göre kullanılmalıdır. Taze drog tahriş edicidir ve dâhilen alındığı zaman kusma ve ishal yapar. Dallardan hazırlanan infüzyon (%5) terletici, romatizma ve nikris ağrılarını dindirici olarak, günde iki bardak içilir. Kızartmak olarak ve saç böreğine eklenerek tüketilir. Kızartmak olarak ve saç böreğine eklenerek tüketilir. Kızartmak olarak ve saç böreğine eklenerek tüketilir. Kızartmak olarak ve saç böreğine eklenerek tüketilir. Taze yapraklar uyarıcı, kuvvet verici ve öksürük kesici olarak, bilhassa salata halinde kullanılmaktadır. Öksürük kesici, idrar artırıcı, iştah açıcı, kuvvet verici olarak infüzyon (%5) olarak Ayrıca dalları nazara karşı, ev ve oda kapılarının üstüne konulmaktadır. Kaynatılarak kullanılır yapraklar astım, nezle ve öksürük gidermede Diş ağrılarında kaynatılan suyu ile gargara yapılır. Böbrek hastalıklarında da suyu içilir. Siğilleri ve cilt üzerindeki yaşlanma ile oluşan benekleri gidermek için sütü sürülerek Kuvvetli müshildir. Kabızlığı giderir. Sıtma ve sarılıkta da Aşırı kullanılması zehir etkisi yapar. Sütü iltihaplı yaralara, siğil, mayasıl, temreli yerlere sürülür. Aşırı kullanılması zehir etkisi yapar. Sütü siğillere ve cilt üzerindeki yaşlanma ile oluşan benekleri gidermede sürülerek Meyvesi gıda olarak tüketilir. 87
Fraxinus ornus subsp. cilicica III. Uluslararası Odun Dışı Orman Ürünleri Sempozyumu 8-10 Mayıs 2014, Kahramanmaraş LC Gövdesinde yapılan yaralanmalar sonucu elde edilen usarenin kurutulması Hafif ve zararsız bir müshildir. Galanthus elwesii var. Kuru çiçek CITES Çiçek elwesii Herniaria hirsuta Tüm bitki İdrar artırıcı, kabız, karaciğer ve safra kesesi hastalıklarının tedavisinde Hypericum perforatum Kurutulmuş veya taze çiçekli dalları antispazmotik, Kurutulmuş veya kabız, yatıştırıcı ve kurt düşürücü (D), haricen ise taze çiçekli antiseptik ve yara iyi edici olarak kullanılmaktadır dalları (H). Hedera helix Yaprak ve meyve Sinirsel rahatsızlıklara ve romatizmaya karşı, adet söktürücü, infüzyon, dekoksiyon. Hayvanlarda kabızlığa karşı Aşırı kullanılması zehir etkisi yapar. Helichrysum Ülser ve gastritis iyileştirmede, idrar söktürücü, LC Çiçek pamphylicum infüzyon, dekoksiyon. Inula heterolepis Çiçekli dal Çayı iç yaralara (mide/bağırsak) iyidir. Iris x germanica Türün soyulmadan veya kabuğu soyulduktan sonar güneşte ya da fırında kurutulmuş rizomu İdrar söktürücü ve safra artırıcı etkilere sahiptir. Koku verici olarak Iris unguicularis subsp. carica var. syriaca Isatis tinctoria Jasminium fruticans Juglans regia Juniperus subsp. excelsa excelsa Juniperus foetidissima Juniperus oxycedrus subsp. oxycedrus Lactuca viminea Lamium amplexicaule var. amplexicaule Türün soyulmadan veya kabuğu soyulduktan sonar güneşte ya da fırında kurutulmuş rizomu Yapraklı dalları Çiçekli dalları Yaprak ve meyve Taze dalları, meyve ve tohum Taze dalları, meyve ve tohumları Kozalak (Yağ), yaprak ve kabuk Kök kısımları İdrar söktürücü ve safra artırıcı etkilere sahiptir. Koku verici olarak Boya maddesi elde edilmesinde, yara iyi edici ve kabız etkilere sahiptir. Hazırlanan infüzyon (%5) dâhilen idrar artırıcı ve kurt düşürücü olarak Kurutulmuş yaprakları iştah açıcı, kabız, kan şekerini düşürücü, kuvvet verici etkileri vardır. Deri hastalıklarında antiseptik olarak Ceviz meyvası şeker hastalarına gıda olarak verilir (D,H). Enfeksiyon hastalıkları ve astım için kaynatılmış suyu ile banyo yapılır. Yağı; ergenlik, egzama, saçkıran, kellik, uyuz ve sedef hastalıkları için Kırık ve çıkık tedavisinde, yara tedavisinde İdrar yolu enfeksiyonlarında ağrı kesici olarak Ciltteki deri lekelerinin giderilmesinde, ayrıca kozalakları baharat olarak Kökün kesilmesi ile elde edilen süt Dağ Sakızı olarak bilinir ve midevi olarak kullanılmaktadır. Pastalara eklenerek ya da yemek olarak tüketilir. 88
Lamium moschatum subsp. moschatum Laurus nobilis Leontice leontopetalum Lythrum salicaria Malva neglecta Malva sylvestris Mandragora autumnalis Mentha longifolia subsp. typhoides III. Uluslararası Odun Dışı Orman Ürünleri Sempozyumu 8-10 Mayıs 2014, Kahramanmaraş kısımları Yaprak ve meyve Yumruları Yaprak kısmı kısmı Kök ve meyve Kurutulmuş toprak üstü kısımları Pastalara eklenerek ya da yemek olarak tüketilir. Yağından tıbbi amaçlı sabun yapılır. Yağı pek çok dâhili hastalık için içilir. Baharat olarak Terletici, antiseptik ve midevi etkilere sahiptir. Meyvesi idrar artırıcı olarak ve romatizmaya karşı dâhilen dekoksiyon (%5-10) halinde Sinir sistemi uyarıcısıdır. Yumruların sıkılması ile elde edilen usare yaraya karşı kullanılmaktadır. Kabız, kan dindirici, basura karşı ve egzemaya karşı Taze veya kurutulmuş yaprakları müsilaj, glikoz ve pektin taşımaktadır. Taşıdığı müsilaj nedeniyle koruyucu ve yumuşatıcı bir etkiye sahiptir. Solunum ve sindirim sistemi tahrişleri ve iltihaplarında koruyucu olarak çok kullanılır (D). Taze yapraklarından hazırlanan lapa çıban ve yaraların ağrılarını dindirmek kullanılır (H). Her türlü maraza karşı tercihen soğanla kavrularak yemeği yapılır yenir. Lapası çıban deşmede ve yara iyileştirmede Yara iyileştirici, tansiyon düşürücü ve adet sancılarını dindirici olarak çayı hazırlanıp içilir. Kökü soyularak ayak mantarı için Ağrı kesici, uyutucu, yatıştırıcı ve kuvvet verici etkileri bulunmasından dolayı dâhilen ve haricen kullanılmaktadır. Baharat olarak kullanılmaktadır. Mercurialis annua Çiçekli dallar Müshil ve idrar verici olarak Muscari comosum Yumru Balgam söktürücü, midevi ve idrar artırıcı olarak Meyveleri tıbbi amaçlarla yenir, yapraklarının kaynatılmış suyu şeker hastalığına, kolesterole karşı içilir. Yaprak ve meyveler kabız, mikrop öldürücü, iştah açıcı ve kan dindirici etkilerinden dolayı dâhilen ve haricen Yapraklarından esans Myrtus communis elde edilir. Bu esans antiseptik, kan kesici ve Yaprak, meyve yatıştırıcı etkilerinden dolayı dâhilen bronşit, verem ve taze dalları ve bel soğukluğu gibi hastalıkların tedavisinde kullanılmıştır. Alınacak miktar günde 10 damla civarındadır. Yüksek miktarlarda kullanılması tehlikelidir. Solunum sistemini tahriş eder ve kanamalar yapar. Rahmin kasılmasına ve gebelerde çocuk düşüklerine neden olur. Nepeta italica Nerium oleander Yaprak, sürgün ve çiçek Yaprak Baharat olarak kullanılmasının yanı sıra soğuk algınlığı, mide üşütmeleri ve saç dökülmesine karşı Dâhilen idrar artırıcı ve kalp kuvvetlendirici etkisi vardır. Kalp yetersizliğine karşı taze yaprakları soğuk suda bir müddet tutulur ve seyreltilerek çok az miktarda içilir. Aşırı kullanılması zehir etkisi yapar. Çayı ciltlerdeki pişiklere, ishale ve şeker hastalığına Olea europaea karşı bolca Kuvvetli aromatiktir. Yaprak, çiçek ve Meyveleri gıda olarak tüketilir. Dâhilen mushil ve meyve safra söktürücü, haricen ise yumuşatıcı ve yatıştırıcı olarak Ononis spinosa Kurutulmuş İdrar artırıcı ve taş düşürücü olarak 89
III. Uluslararası Odun Dışı Orman Ürünleri Sempozyumu 8-10 Mayıs 2014, Kahramanmaraş kökleri Haricen antiseptik ve yara iyi edici etkilerinden ötürü ekzema ve buna benzer deri hastalıklarının tedavisinde Meyvesi hazmı kolaylaştırır, çekirdekleri ile yendiğinde mide ağrılarına iyi gelir, kuru incir ve zeytinyağı karışımı ile yenen çekirdekleri böbrek Opuntia ficusbarbarica ve yaprak Meyve, çekirdek taşı düşürmede Yaprakları külde pişirilip yendiğinde kanı sulandırıcı etkisi vardır. Yaprak ocakta ısıtılır, yılan ya da akrep soktuğunda sarılarak zehrin emilmesini sağlar. Kuvvet verici, çocuk ishallerini kesici ve gıda Orchis anatolica Yumru olarak kullanılmaktadır. Salep üretimi için toplanmaktadır. Kuvvet verici, çocuk ishallerini kesici ve gıda Orchis italica CITES Yumru olarak kullanılmaktadır. Salep üretimi için toplanmaktadır. Origanum onites Yaprak, çiçek ve Çayı keyf için içilir. Damarları açar, kolesterolü taze sürgünleri düşürür. Kekik olarak Origanum vulgare Çiçekli dal ve Baharat olarak kullanılır, soğuk algınlığı, boğaz enfeksiyonları, nefes açıcı, romatizma, eklem ve bel subsp. viridulum yaprak ağrılarında, ayrıca burkulma ve lif kaymalarında Ornithogalum nutans Yaprak ve soğan Ornithogalum türlerinin, bilhassa soğanlarında Ornithogalum oligophyllum Ornithogalum sphaerocarpum Yaprak ve soğan Yaprak ve soğan kalbe etkili bazı zehirli bileşikler ve saponinler taşıdığı bilinmektedir. Bu nedenle yumrularının yüksek miktarlarda yenilmesi bazı zararlı etkiler meydana getirmektedir. Yumruları kusturucu ve çıban açıcı olarak Ornithogalum Yaprak ve soğan Taze ve pişmiş yumru çıban üzerine umbellatum sarılır ve çıbanın olgunlaşıp açılması sağlanır. Quercus aucheri NT Kök Tetanoz tedavisinde bir karışım yapılarak Quercus coccifera Quercus infectoria subsp. veneris Quercus ithaburensis subsp. macrolepis Paliurus spina-christi Pallenis spinosa Türün dalları üzerinde yaşayan Coccus ilicis isimli böcekten elde edilen boyar madde Mazı Kadeh, Meyve ve yaprak Tohum ve taze yaprakları Tohum, çiçek Uzun zaman kumaş, gıda ve ilaçların kırmızı renge boyanması için kullanılmıştır. Aynı rengi veren koşnil böceğinin ticarete çıkması maliyeti düşürdüğünden önemini kaybetmiştir. Mazı sineği tarafından meydana getirilen mazıdır. Sinek mazıyı delip çıkmadan öce toplanıp, fırınlanmış olmalıdır. Sineğin mazıyı delip dışarı çıkması drogun kalitesini düşürür. Dâhilen kabız olarak ve bilhassa veteriner hekimliğinde kullanılmaktadır. Nadiren de olsa kan kesici olarak ta Boya endüstrisinde ve derilerin tabaklanmasında Hayvanlarda ishal kesici, kanamaları durdurucu olarak Şeker hastalığına karşı meyveleri ve yapraklarının çayı Aşırı kullanılması zehir etkisi yapar. Tohumundan yapılan çay öksürük ve bronşit için Dâhilen kabız, idrar artırıcı ve taş düşürücü olarak kullanılmaktadır. Taze yaprakları çıban açıcı olarak Yara ve çıbanları kurutmada Tohumları çay olarak içildiğinde mide yaralarını kapatır. Papaver rhoeas Çiçek ve meyve Gıda olarak kullanılır, öksürük kesici. Phillyrea latifolia Yaprak ve meyve Bitkinin yaprak ve meyvelerinden elde edilen infüzyon ve dekoksiyonların astrenjan ve diuretic etkileri olduğu, bu nedenle ülser ve ağız enflamasyonlarında kullanılmaktadır. Ayrıca zayıflama amaçlı da kullanılmaktadır. 90
III. Uluslararası Odun Dışı Orman Ürünleri Sempozyumu 8-10 Mayıs 2014, Kahramanmaraş Phlomis armeniaca LC Yaprak ve çiçek Soğuk algınlıkları, mide ağrıları, infüzyon. Pinus brutia Taze sürgünleri Taze sürgünlerinin kaynatılması ile elde edilen suyu astıma karşı kullanılır, kuvvet verici olarak bilinir. Bitkiden elde edilen kara katran arpa ve leblebi unu ile hap yapılarak dâhilen mide hastalıklarına karşı Pinus pinea Filiz ve tohum Taze uç sürgünleri astım ve bronşit çayı için Gıda olarak Sakızı açık yaraları iyileştirmede, meyveleri adet Pistacia lentiscus ağrılarını gidermede, bitkinin dalı ısıtılarak karın Dal, sakız ve ağrısı gidermede kullanılır, suda kaynatılmış meyve yaprakları ile duş alınması ile romatizma ağrılarını gidermede Pistacia terebintus Plantago lanceolata Platanus orientalis Plumbago europaea Populus nigra Meyve ve yaprak mazısı Taze veya kurutulmuş yaprağı Taze sürgünleri Bütün bitki Erken ilkbaharda toplanan tomurcukları Meyveleri gıda olarak, binek hayvanlarına yem olarak verilir. Meyveler idrar söktürücü ve kuvvet verici etkiye sahiptir. Dâhilen idrar ve solunum yolları antiseptiği olarak Olgun meyvelerinin sıkılması ile bir çeşit yemeklik yağ elde edilir. Bitki de oluşan mazı ise; kabız, kronik bronşit ve astımda öksürük nöbetlerini kesici etkilere sahiptir. Dâhilen kabız, göğüs yumuşatıcı, balgam ve idrar artırıcı olarak etkilidir. Haricen, bilhassa taze yaprak, yara iyi edici ve çıban açıcı olarak Taze sürgünlerinin kaynatılması ile elde edilen suyu astıma karşı kullanılır, kuvvet verici olarak bilinir. Saç kıran ve kelliğe karşı Bitki taze iken tahriş edici, yakıcı ve kusturucu bir etkiye sahiptir. Bu nedenle dâhilen kullanımı bırakılmıştır. Zeytinyağında kaynatılması sonucu elde edilen lapa haricen uyuza karşı Bir kök parçasının ağızda çiğnenmesi diş ağrısını kesici özelliği vardır. Dâhilen kabız, idrar artırıcı, terletici, yatıştırıcı ve balgam söktürücü, haricen basur ve yanıklarda ağrı kesici ve iyi edici olarak Prunus x domestica Meyve Gıda olarak tüketilmektedir. Punica granatum Pyrus amygdaliformis Ranunculus ficaria subsp. ficariiformis Meyve, kökgövde-dal kabukları, meyve kabuğu Meyve ve dal Taze kök Rhamnus nitida NT Kabuk ve meyve Rhus coriaria Robinia pseudoacacia Meyve, Yaprak, kabuk ve Tohum Kurutulmuş çiçek Gıda olarak tüketilmektedir. Kabuk kısımları bağırsak şeritlerine karşı Kabuktan elde edilen Pelletierin şeritler için özel bir öldürücü etkiye sahiptir. İnsanlar için de zehirli olduğundan saf halde kullanılmaz. Meyve kabuğunun taze veya kurutulmuş kabuğu ishale karşı infüzyon halinde (%5) kullanılmaktadır. Gıda olarak Haşlanıp suyu içilen meyvesi şeker hastalığına karşı iyi gelir. Kabız ve yara iyileştirici bir etkiye sahiptir. Haricen merhem olarak basur memelerine karşı Boya maddesi olarak kullanılır, kusturucu özelliği vardır, infüzyon. Baharat olarak, tohumların öğütülerek yemeklere katılması diyabete karşı bağışıklık sistemini uyarır ve mikrop öldürücü olarak bilinir. Boğaz ve diş eti hastalıklarında, mide ekşimelerinde, ateş düşürücü ve kabızlık giderici olarak Boya maddesi eldesinde de Uçucu yağ ve alkaloit taşır. Yatıştırıcı, kabız ve safra artırıcı etkileri vardır. İnfüzyon (%2-3) halinde Yaprakları ve gövde kabuğu da aynı etkilere sahiptir. Aşırı oranda kullanıldığında 91
Rosa canina Rubus sanctus Ruscus aculeatus Salix alba Salix babylonica Salvia sclarea Salvia tomentosa Salvia verbenaca Salvia viridis Sarcopoterium spinosum III. Uluslararası Odun Dışı Orman Ürünleri Sempozyumu 8-10 Mayıs 2014, Kahramanmaraş Meyve ve çiçek Yaprak ve meyve Sonbahar veya ilkbaharda toplanıp kurutulmuş kök veya rizomları, meyve Kurutulmuş dal kabukları Kurutulmuş dal kabukları Çiçekli dal ve yaprak Ekstresi ve yapraklar Yaprak Çiçekli dal ve yaprak Kabuk, Yaprak, çiçek ve meyve hafif zehirlenmeler yapar. Kuvvetlendirici olarak marmeladı yapılır; çayı öksürük, şeker hastalığı, kalp hastalıkları, böbrek taşı iltihabı, romatizma ve nefes darlığına karşı bol miktarda içilir. Gıda olarak Yaprakları dâhilen, infüzyon veya dekoksiyon (%5) halinde kabız, kuvvet verici, idrar söktürücü ve şeker hastalığına karşı Bademcik iltihaplarında dekoksiyonu gargara halinde kullanılmaktadır. Yara iyi edici olarak kurutulmuş yaprak ince toz haline getirilir ve yara tatbik edilir. İdrar artırıcı, kum dökücü, iştah açıcı, ateş düşürücü ve terletici etkilere sahiptir. Meyvaları kurutulup kavrulduktan sonra kahve yerine Dâhilen yatıştırıcı, kuvvet verici, ateş düşürücü, kabız ve romatizma ağrılarını giderici etkilere sahiptir. Dâhilen yatıştırıcı, kuvvet verici, ateş düşürücü, kabız ve romatizma ağrılarını giderici etkilere sahiptir. Çiçekli dalları tanen, rezin, acı madde ve %0.3-0.9 oranında uçucu yağ taşımaktadır. Soğuk algınlığı, boğaz ağrıları, öksürük giderici, mide üşütmeleri, kabız, terlemeyi azaltıcı, yatıştırıcı ve ayrıca ağız yaralarına karşı Yağı şekere karıştırılarak yedirilir, astım hastalıklarına karşı viks gibi hazırlanarak buruna çekilir. Yapraklar Tıbbi adaçayı yaprağı yerine Yaprakları Salvia sclarea gibi kullanılsa da kokusu ve etkisi zayıftır. Tohumları bol miktarda müsilaj taşır. Bu müsilaj Doğu ülkelerinde göz hastalıklarına karşı kullanılmaktadır. Soğuk algınlığı, boğaz ağrıları, öksürük giderici, mide üşütmeleri, infüzyon. Romatizma, kalp hastalıkları vb. pek çok rahatsızlık için meyvelerinden yenir. Yaprak ve çiçeklerinin çayı soğuk algınlığına karşı bol miktarda içilir. Kabuklarda bir saponin karışımı bulunur ve infüzyon (%5) halinde şeker hastalığına karşı Çayı keyf için içilir. Damarları açar, kolesterolü düşürür. Kekik olarak Baharat olarak ve şeker hastalığı için Satureja thymbra Yaprak, çiçek ve taze sürgünleri Satureja cuneifolia Yaprak, çiçek ve taze sürgünleri Scolymus hispanicus Tüm bitki Şeker hastalığında, idrar yolu hastalıklarında, kökü ise böbrek taşı dökülmesinde Scorzonera cana var. Tuzlama olarak ya da yemek olarak tüketilir. Yaprak radicosa Scorzonera elata Yaprak Tuzlama olarak ya da yemek olarak tüketilir. Sedum acre subsp. acre Tüm bitki İdrar artırıcı ve müshil olarak Senecio vulgaris Bitkiden hazırlanan tentür yada ekstre adet Kurutulmuş söktürücü olarak Kanaryalara yeşil yem toprak üstü olarak verilir. Koyun, keçi ve sığırlar tarafından kısımları yenilmemektedir. Sideritis albiflora VU Çiçek kurulları ve Baharat ve keyf için çayı içilir. 92
Sideritis arguta Sideritis condensata Sideritis libanotica subsp. linearis Sideritis perfoliata Silene italica Silene vulgaris Smilax aspera Smilax excelsa Solanum alatum Solanum americanum III. Uluslararası Odun Dışı Orman Ürünleri Sempozyumu 8-10 Mayıs 2014, Kahramanmaraş LC VU LC yaprakları Çiçek kurulları ve yaprakları Çiçekli dal ve yaprak Çiçekli dal ve yaprak Çiçek kurulları ve yaprakları Tüm bitki Tüm bitki Yaprak Güneşte veya hafif ateşte kurutulmuş kök ve rizomları Çiçekli iken toplanıp kurutulmuş dalları Çiçekli iken toplanıp kurutulmuş dalları Sorbus umbellata Yaprak ve meyve Şeker hastalığı, infüzyon. Spartium junceum Styrax officinalis Teucrium chamaedrys subsp. chamaedrys Teucrium polium subsp. polium Thymbra spicata subsp. spicata Thymus cilicicus Thymus zygioides LC LC Kurutulmuş çiçeği Tohum Kurutulmuş çiçekli dalları Yaprak, çiçek ve taze sürgünleri Yaprak, çiçek ve taze sürgünleri Yaprak, çiçek ve taze sürgünleri Çiçekli dal ve yaprak Kuvvet verici, gaz söktürücü, mide ağrılarını kesici özelliklere sahiptir. Soğuk algınlığı, mide ağrıları, ağrı kesici, iştah açıcı, infüzyon. Soğuk algınlığı, mide ağrıları, ağrı kesici, iştah açıcı, infüzyon. Kuvvet verici, gaz söktürücü, mide ağrılarını kesici özelliklere sahiptir. Kökler ve toprak üstü kısımlar idrar kesesi ve yolları hastalıklarında kullanılmaktadır (D). Kökleri ve toprak üstü kısımları idrar kesesi ve yolları hastalıklarında kullanılmaktadır. Haşlanması üzerine yoğurt dökülür ya da haşlanıp kavrularak yenilmesi sindirim bozukluklarına iyi gelir. Terletici, idrar artırıcı, kuvvet verici ve kan temizleyici özellikleri bulunmaktadır. Hafif zehirli bir bitkidir. Haricen ve dâhilen yatıştırıcı ve ağrı kesici olarak kullanılmaktadır. Hafif zehirli bir bitkidir. Haricen ve dâhilen yatıştırıcı ve ağrı kesici olarak kullanılmaktadır. Bu bitkinin çiçeği hafif uyuşturucu ve idrar söktürücü etkileri nedeni ile infüzyon (%1) halinde İdrar ve ter söktürücüdür. Karında toplanan suyu boşaltır. Tohumları tespih yapımında İştah açıcı, mide ağrılarını kesici, kuvvet verici ve uyarıcı etkilere sahiptir. Şeker hastalığına karşı da kullanılmaktadır. Mide rahatsızlıkları, sindirim ve boşaltım sistemi rahatsızlıklarına karşı çayı içilir. Bu çay iştahsızlık, şeker hastalığı ve ishale karşı da faydalıdır. Acı tadından dolayı tercih edilmemekte ancak pek çok hastalığa karşı olumlu sonuç vermektedir. Yapraklarından elde edilen çayı 1 gün dinlendirildikten sonra soğuk olarak içilerek şeker hastalığına, ülsere, damar tıkanıklığına, hipertansiyon, nefes darlığına; sıcak olarak içilirse de nezle, grip vs. enfeksiyonel hastalıklara karşı iyi gelmektedir. Yapraklarından elde edilen çayı 1 gün dinlendirildikten sonra soğuk olarak içilerek şeker hastalığına, ülsere, damar tıkanıklığına, hipertansiyon, nefes darlığına; sıcak olarak içilirse de nezle, grip vs. enfeksiyonel hastalıklara karşı iyi gelmektedir. Baharat olarak kullanılır, soğuk algınlığı, boğaz enfeksiyonları, nefes açıcı, infüzyon. Börek ve salataya eklenerek tüketilir. Tragopogon latifolius var. angustifolius Sürgün ve yaprak Tragopogon porrifolius Sürgün ve yaprak Börek ve salataya eklenerek tüketilir. 93
subsp. abbreviates Tribulus terestris Trifolium arvense var. arvense Urtica dioica Vicia cracca subsp. atroviolacea Vitex agnus-castus Xanthium strumarium subsp. strumarium Ziziphora clinopodioides III. Uluslararası Odun Dışı Orman Ürünleri Sempozyumu 8-10 Mayıs 2014, Kahramanmaraş kısımları Tüm bitki kısımları Meyve Tohum, meyve ve çiçek Yaprakları Kurutulmuş çiçekli dalları Kaynatılmasından elde edilen idrar söktürücü, böbrek taşı iltihabı ve şeker hastalığına karşı İnfüzyon (%5) halinde kuvvet verici olarak kullanılmaktadır. Kabız için kısımları potasyum tuzları, organik asitler, histamin, asetilkolin, vitamin C taşımaktadır. Kan temizleyici, idrar arttırıcı ve iştah açıcı olarak kullanılır (D). Taze bitki, romatizma ağrılarına gidermek için kullanılır (H) Hayvan yemi olarak Tohumları bal ile karıştırılıp halsizliğe, iç hastalıklarına karşı ve kuvvet verici olarak yenir. Haşlanmasından elde edilen suyu ile saç dökülmesine karşı kullanılır, lapası romatizmaya karşı ağrıya yere sarılır. İdrar artırıcı, terletici ve yatıştırıcı etkilere sahiptir. Baharat olarak ve çayı yapılarak İştah açıcı, gaz söktürücü ve antiseptik olarak kekik yerine İnfüzyon (%2) günde 2-3 bardak içilir. Türkiye sahip olduğu biyolojik çeşitlilik ile çok önemli bir ODBÜ potansiyeline sahiptir. Her ne kadar Türkiye Florası nda tüm bitkilerimizin yayılış yaptığı alanlar bilinmesine rağmen tam bir envantere (popülasyon büyüklüğü, sağlığı vb.) sahip değiliz. En vanter konusu ODBÜ lerin koruma/kullanma dengesi açısından büyük önem taşımaktadır. Bilindiği üzere ülkemizde bu tür bitkilerin kültür olarak üretimine son yıllarda yapılan çalışmalar ve destekler neticesinde başlanmıştır. Bitkilerin kültüre alınma çabaları doğal habitatlarına olan baskıyı azaltmakla birlikte kaliteli ürün üretiminde bir standartlaşmaya neden olacak ve ekonomik açıdan daha fazla katma değer elde edilmesine katkı sağlayacaktır. Bu çalışma kapsamında yapılan ODBÜ lerine ait koordinatlandırma işlemi sonucu 823 adet koordinat değeri elde edilmiştir. Dünyada genellikle yaban hayatı koruma çalışmalarında kullanılan nokta-tabanlı hekzagon poligonlu haritalandırma çalışması bu alanda ODBÜ lerin dağılım haritasını (Şekil 2) oluşturmada kullanılmıştır. Bu çalışma ile Euphorbia rigida, Daphne gnidioides, Cistus creticus, Asparagus acutifolius, Juniperus oxycedrus subsp. oxycedrus, Olea europaea, Phillyrea latifolia, Pistacia terebintus, Pistacia lentiscus, Quercus coccifera, Smilax aspera, Styrax officinalis taksonlarının planlama birimi içerisinde yoğun olarak yayılış yaptığı saptanmıştır. Bu yöntem herhangi bir alanda yapılacak olan orman amenajman planlarında fonksiyonlama çalışmaları aşamasında karar vericiye alanda muhtemel odun dışı orman ürünü fonksiyonunu ve bu fonksiyonun hangi meşcere tiplerinde ve nerede uygulanabileceği hakkında bilgi verecektir. Bu çalışmanın diğer bir önemli çıktısı ise alınan bu koordinat değerlerinin Antalya OBM Odun Dışı Orman Ürünleri ve Hizmetler Şube Müdürlüğü tarafından Biyolojik Çeşitlilik ve Odun Dışı Orman Ürünleri (BİYOD) veri tabanına girdi olarak kullanılmasıdır. 94
III. Uluslararası Odun Dışı Orman Ürünleri Sempozyumu 8-10 Mayıs 2014, Kahramanmaraş Şekil 2. FMOİŞ nin ODBÜ lerinin Yoğunluk Haritası 95
III. Uluslararası Odun Dışı Orman Ürünleri Sempozyumu 8-10 Mayıs 2014, Kahramanmaraş 4. SONUÇ VE ÖNERİLER Sentetik ve kimyasal ürünlerin neden olduğu olumsuz etkilerden dolayı dünyada doğal ürünlere olan talep oldukça artmıştır. Ülkemiz sahip olduğu yüksek biyolojik çeşitlilik sayesinde önemli bir ODBÜ potansiyeli olan bir ülkedir. Sahip olduğumuz biyolojik çeşitlilik değerlerinin büyük bir kısmı ormanlık alanlar içerisinde kalmaktadır. Bu değerler özellikle kırsal kesimde yaşayan halkımız için önemli bir geçim kaynağı olarak kullanılmaktadırlar. Dünya ticaretinde bazı bitkiler bakımından (kekik, defneyaprağı, kimyon, haşhaş) önemli yere sahip olan ülkemizde ODBÜ lerden faydalanmada son yıllar hariç genellikle doğadan toplama yolu benimsenmiştir. Doğadan toplama işlemi koruma açısından değerlendirildiğinde ODBÜ lerine olan arz-talep değerleri bilinmediği için plansız üretim yapılarak bitkilerin habitatlarına olan baskılar artmış ve doğal popülasyonların gerilemesine neden olmuştur. Diğer yandan doğadan toplama yönteminde, ekonomiye sağlanan katma değer açısından belli bir standardın olmaması nitelikli ürün toplanmaması sonucunu ortaya koymaktadır. Bu nedenle ODBÜ lerine gereken önemin verilmesi ve koruma/kullanma dengesinin sağlanması için; Öncelikle ODBÜ lerin envanterinin tamamlanması ve bitki toplama açısından hangi alanların koruma açısından dikkat edilmesi gereken alanlar olduğu tespit edilmelidir. ODBÜ olarak nitelendirilen bitkilerin doğru bir şekilde kullanılması için bu bitkilerin uzman kişiler tarafından tanınması gerekmektedir. Çünkü bazı taksonlar koruma altında, bazıları ise aynı cins olmasına rağmen aşırı kullanılmaları durumunda zehir etkisi gösterebilmektedir. Yakın zamanda Afyonkarahisar ilinde hizmete giren Tıbbi ve Aromatik Bitkiler Merkezi nin ülkemizin sahip olduğu ODBÜ lerin kültüre alınması çalışmalarında büyük katkı sağlayacağı düşünülmektedir. Kültüre alma işlemi doğal habitatlara olan baskının azalmasının yanında üretim konusunda bir standardın oluşmasına katkıda bulunacaktır. Yapılacak olan ormancılık çalışmaları sırasında ODBÜ lerin bulunduğu alanlarda daha dikkatli olunması hem bu bitkilerin korunmasına hem de biyolojik çeşitliliğin gelecek nesillere aktarılmasına katkı sağlayacaktır. Odun hammaddesi üretim çalışmalarının mümkün olduğunca bu bitkilerin vejetasyon sürelerinin dışında (kış kesimleri gibi) yapılması ODBÜ lerinin tohum tutmasını ve nesillerinin devamlılığını sağlayacaktır. ODBÜ lerin kültüre alınması çalışmalarında, geçimini orman işçiliğiyle sağlayan yerel halka bir iş imkânı sağlayarak bu kesimin ekonomilerine katkı sağlayacaktır. Ülkemizde çok sayıda yerel düzeyde faaliyet gösteren ODBÜ merkezleri bulunmaktadır. Bu merkezlerin OGM, üniversitelerin botanik, ziraat, eczacılık ve kimya bölümleri ile temasa geçmeleri bir kurumsal birliktelik sağlanması gerekmektedir. Bu şekilde mevcut ODBÜ lerin sayılarına yeni bitkilerin eklenmesine katkı sağlanacaktır. ODBÜ lerin, tekniğine uygun ve sağlıklı şekilde üretilmesi, hazırlanması, işlenmesi, depolanması, nakledilmesi ve piyasaya arz edilmesi aşamalarında taşıması gereken özelliklerini belirten gıda kodeksi 2013 yılında resmi gazetede yayınlanmıştır. Yeni yayınlanan bitki kodeksinde bulunan türlerin (55 bitki taksonu) ülkemizin sahip olduğu biyoçeşitliliği düşünüldüğünde oldukça sınırlı kalmaktadır. Bu nedenle ülkemizin daha kapsamlı bir gıda kodeksine ihtiyacı bulunmaktadır. 96
KAYNAKLAR III. Uluslararası Odun Dışı Orman Ürünleri Sempozyumu 8-10 Mayıs 2014, Kahramanmaraş Akbulut S ve Bayramoğlu MM (2013). The Trade and Use of Some Medical and Aromatic Herbs in Turkey. Ethno Med. 7(2): 67-77. Anonim (2013a). Türkiye İstatistik Kurumu Kayıtları. www.tuik.gov.tr. Ankara. Anonim (2013b). Odun Dışı Orman Ürünlerinin Envanter Planlanlaması ile Üretim ve Satış Esaslarını Düzenleyen 297 Sayılı Tebliğ. OGM. Avcı M (2005). Diversity and endemism in Turkey s vegetation. Coğrafya Dergisi, 13: 27-55. Baytop T (1999). Türkiye de Bitkilerle Tedavi, Nobel Tıb Kitabevi, İstanbul. Baser HC 2000. Sustainable Wild Harvesting of Medicinal and Aromatic Plants: An Educational Aproach, Harvesting on Non-Wood Forest Products. Seminar Proceedings, Menemen/Izmir, Turkey. Büyükgebiz T, Fakir H ve Negiz MG (2008). Sütçüler (Isparta) Yöresinde Doğal Odun Dışı Bitkisel Orman Ürünleri ve Geleneksel Kullanımları, SDÜ Orm. Fak. Der., Seri:A, 1:109-120. Davis PH (1965). Flora of Turkey and the East Aegean Islands, Vol. I, University Press, Edinburgh. Doğan Y (2012). Traditionally used wild edible greens in the Aegean Region of Turkey, Acta Societatis Botanicorum Poloniae, 81: 329-342. Doğanoğlu Ö, Gezer A ve Yücedağ C (2006). Göller Bölgesi -Yenişarbademli Yöresi nin Önemli bazı tıbbi ve aromatik bitki taksonları üzerine araştırmalar, SDÜ Fen Bilim. Ens. Dergisi, 10-1: 66-73. Ertuğ F (2002 ). Bodrum yöresinde halk tıbbında yararlanılan bitkiler. XIV. Bitkisel ilaç hammaddeleri toplantısı bildirileri, Eskişehir. Fakir H, Korkmaz M ve Güller B (2008). Batı Akdeniz Bölgesi nin ODOÜ veren odunsu ve otsu bitkileri ve değerlendirilmesi, Tübitak Projesi. Faydaoğlu E ve Sürücüoğlu MS (2011). Geçmişten Günümüze Tıbbi ve Aromatik Bitkilerin Kullanılması ve Ekonomik Önemi. Kastamonu Üni. Orm. Fak. Dergisi, 11: 52 67. Güner A, Aslan S, Ekim T, Vural M, Babaç MT (eds.). (2012). Türkiye Bitkileri (Damarlı Bitkiler), NGBB ve Flora Araştırmaları Derneği Yayını, İstanbul. Listesi Kan Y (2008). Ülkemizde kültürü yapılan antiaging etkili tıbbi bitkiler. Türkiye Klinikleri J. Med. Sci. 28: 170-174. Özçelik H ve Balabanlı C (2005). Burdur İlinin Tıbbi v e Aromatik Bitkileri, 1. Burdur Sempozyumu, 1127-1136. 97
III. Uluslararası Odun Dışı Orman Ürünleri Sempozyumu 8-10 Mayıs 2014, Kahramanmaraş Öztürk M, Temel M, Tınmaz AB ve Kil L (2012). Tıbbi ve Aromatik Bitkilerin Dış Ticaretimizdeki Yeri. Tokat: Tıbbı ve Aromatik Bitkiler Sempozyumu Bildiri Kitabı Syf. 33-44. Rempel RS, Kaukinen D ve Carr AP (2012). Patch analyst and Patch grid, Ontario Ministry of Natural Resources, Centre for Northern Forest Ecosystem Research, Thunder Bay, Ontario. Schippmann U Leaman D ve Cunningham AB (2006). A comparison of cultivation and wild collection of medicinal and aromatic plants under sustainability aspects. In: R J Bogers (Ed.): Medicinal and Aromatic Plants. Dordrecht: Springer. Wageningen, UR Frontis Series No. 17: 75-95. Terzioğlu S, Bilgili E ve Karaköse M (2009). Türkiye Ormanları. OGM Eğitim Başkanlığı Yayınları, Ankara. Dairesi Yeşilada E, Honda G, Sezik E, Tabata M, Goto K ve İkeshiro Y (1993). Traditional medicine in Turkey IV. Folk medicine in the Mediterranean subdivision. Journal of Ethnopharmacology, 39: 31-38. Yücer A ve Altıntaş G ( 2012). Türkiye nin Tıbbi ve Aromatik Bitkiler Dış Ticareti. Tokat Tıbbı ve Aromatik Bitkiler Sempozyumu Syf. 55-63. Zeybek N ve Zeybek U (1994). Farmasotik Botanik, Ege Universitesi Basım Evi, İzmir. 98