i BANKACILIĞA GİRİŞ Doç. Dr. Mehmet YAZICI 3. Baskı İstanbul, 2015
ii Yayın No. : 2967 İşletme-Ekonomi Dizisi : 610 1. Baskı Kasım 2011 İSTANBUL Tıpkı 2. Baskı Eylül 2013 İSTANBUL 3. Baskı Mayıs 2015 İSTANBUL ISBN 978-605 - 377-992 - 6 Copyright Bu kitabın bu basısı için Türkiye deki yayın hakları BETA Basım Yayım Dağıtım A.Ş. ye aittir. Her hakkı saklıdır. Hiçbir bölümü ve paragrafı kısmen veya tamamen ya da özet halinde, fotokopi, faksimile veya başka herhangi bir şekilde çoğaltılamaz, dağıtılamaz. Normal ölçüyü aşan iktibaslar yapılamaz. Normal ve kanunî iktibaslarda kaynak gösterilmesi zorunludur. Dizgi Baskı -Cilt Kapak Tasarım : Beta Basım A.Ş. : Yazın Basın Yayın Matbaacılık Trz. Tic. Ltd. Şti. (Sertifika No: 12028) İkitelli Çevre Sanayi Sitesi 8. Blok No: 38-40-42-44 Başakşehir/İSTANBUL 0212 565 01 22-0212 565 02 55 : Gökhan Ayrancı Beta Basım Yayım Dağıtım A.Ş. (Sertifika No. 16136) Narlıbahçe Sokak Damga Binası No: 11 Cağaloğlu - İSTANBUL Tel : (0-212) 511 54 32-519 01 77 Fax: (0-212) 511 36 50 www.betayayincilik.com
iii ÖNSÖZ Bankalar, tarihi ticaretin başladığı ana kadar uzanmakta olan, temelleri insanlık tarihi kadar eskiye dayanan ancak, günlük hayatın ve ekonominin ayrılmaz birer parçası olan kurumlardır. İster gerçek, ister tüzel kişi olalım bankalar ve işlemleri ile ekonomik hayatta sıkça karşı karşıya gelmekteyiz. Bankalar ile olan bu sıkı ilişki, asgari düzeyde de olsa fatura ödemesi, kredi kartı, havale, EFT, mevduat ve kredi gibi kavramları bankacı olalım veya olmayalım bilmemizi gerektirmektedir. Bu itibarla bankacılığa giriş kitabının amacı; oldukça büyük bir dünya olan bankacılık alanında detay bilgiler vermekten ziyade ön lisans ve lisans düzeyindeki öğrencilere ve konu ile ilgilenenlere başlangıç düzeyinde, sektörün temel kavram, yapı, işleyiş, organizasyon, kurum, düzenleme, ürün ve hizmetlerine ilişkin bilgiler vermektir. Bankacılığın geleneksel yapısının yanında modern teknoloji ve iletişim altyapısındaki değişimle birlikte neredeyse her gün ve hızla şekil değiştirmesi, sektörün ve bu konudaki bilgilerin dinamik şekilde izlenmesini ve güncellenmesini gerektirmektedir. Bu nedenle kendilerini sürekli olarak geliştirmek isteyen öğrenci ve ilgililere konuya ilişkin temel teşkil eden kitabın okunması yanında bankacılığa ve makro ekonomiye ilişkin bilgilerin sürekli olarak takip edilmesi önerilmektedir. Kitabın her düzeydeki okuyucuya bankacılık alanında temel bilgiler edinme yolunda faydalı olmasını ümit ederim. Kitabın hazırlanması esnasında bana destek ve ilham veren mesai arkadaşlarıma, katkıları nedeniyle Prof. Dr. Mümin ERTÜRK hocama, asistanlarım Emre ÖZÜNLÜ ve Cem GÜNAY a, en büyük destekçilerim eşim Fatoş YA- ZICI, oğlum Ahmet Erdem YAZICI ve ablam Prof. Dr. Müjgan YAZICI ya teşekkür ederim. Doç. Dr. Mehmet YAZICI İstanbul, Nisan 2015
iv
v KİTABIN AMACI Bankacılık, geçmişi insanlık tarihi kadar eskiye dayanan ve insanlık var olmaya devam ettikçe de varlığını ve gelişimini sürdürecek en önemli sektörlerden birisidir. Ekonomide temel üretim faktörlerinden olan sermayenin en uygun şekilde fon arz ve talep edenler arasında el değiştirmesi bir finansal aracı olarak banka ve bankacılık işlemlerinin temel konusunu oluşturmaktadır. Bir finansal aracı olarak bankalar yalnızca ticari ihtiyaçlar için değil hayatın her alanında kredi kartları, para transferleri, tasarruflar, krediler, fatura ödemeleri gibi ürün ve hizmetler ile kişisel olarak da hayatımızın ayrılmaz bir parçası konumundadır. Konunun önemi nedeniyle bu kitap yazılırken seçilmiş olan konular yalnızca bankacılık eğitimi alan öğrenciler için değil, konuyla ilgisi olsun veya olmasın herkesin rahatlıkla okuyabileceği ve anlayabileceği basitlikte ve temel düzeyde ele alınmasına dikkat edilmiştir. Bu amaçla bankacılığa ilişkin temel kavramlar kitabın odak noktası olarak seçildiğinden ürün ve işleyişlere ilişkin detaylar konuya ilişkin daha ileri düzeyde ve teorik dille yazılmış kitapların konusunu oluşturmaktadır.
vi
vii ABD : Amerika Birleşik Devletleri APİ : Açık Piyasa İşlemleri KISALTMALAR ATM : Otomatik Para Çekme Makinası (Automated Teller Machine) BCH : Borçlu Cari Hesap BDDK : Bankacılık Düzenleme ve Denetleme Kurulu BIS : Uluslararası Ödemeler Bankası (Bank For International Settlements) BIST : Borsa İstanbul BK : Borçlar Kanunu BSMV : Banka Sigorta Muameleleri Vergisi CRM : Müşteri İlişkileri Yönetimi anlamına gelen İngilizce Customer Relationship Management ifadesinin kısaltmasıdır. DEK : Dövize Endeksli Kredi DİBS : Devlet İç Borçlanma Senetleri DPT : Devlet Planlama Teşkilatı DTM : Dış Ticaret Müsteşarlığı DVK : Damga Vergisi Kanunu EAD : Temerrüt Halinde Risk anlamına gelen İngilizce Exposure at Default ifadesinin kısaltmasıdır. EFT : Elektronik Fon Transferi EGM : Emniyet Genel Müdürlüğü EVAS : Elektronik Veri Aktarım Sistemi FED : Amerikan Merkez Bankası Federal Reserve in kısaltması GKS : Genel Kredi Sözleşmesi GMÇ : Gerçek Müşteri Çeki
viii GMY : Genel Müdür Yardımcısı IBAN : Uluslararası Banka Hesap Numarası (International Bank Account Number) İİK : İcra İflas Kanunu İMKB : İstanbul Menkul Kıymetler Borsası KGF : Kredi Garanti Fonu KKB : Kredi Kayıt Bürosu KKDF : Kaynak Kullanımını Destekleme Fonu KOBİ : Küçük ve Orta Büyüklükteki İşletmeler KOSGEB : Küçük ve Orta Ölçekli Sanayi Geliştirme Başkanlığı KVK : Kurumlar Vergisi Kanunu KYC : Müşterini Tanı anlamına gelen İngilizce Know Your Customer ifadesinin kısaltmasıdır. LGD : Temerrüt Halinde Zarar anlamına gelen İngilizce Loss Given Default ifadesinin kısaltmasıdır. LTV : Kredi-Teminat Oranı anlamına gelen İngilizce Loan to value ifadesinin kısaltmasıdır. MASAK : Mali Suçları Araştırma Kurulu MEROPS : Merkezi Operasyon MK : Medeni Kanun O/N : Gecelik Faiz Kotasyonu (Over Night) OECD : Ekonomik gelişme ve İşbirliği Teşkilatı (Organisation for Economic Co-operation and Development) PD : Temerrüt Olasılığı anlamına gelen İngilizce Probability of Default ifadesinin kısaltmasıdır. POS : Satış noktalarında kartlı ödeme imkanı veren makine ve sistemin adı olup, İngilizce Point of Sales ifadesinin kısaltmasıdır. RG : Resmi Gazete SPK : Sermaye Piyasası Kurulu SWIFT : Dünya Bankalararası Finansal İletişim Birliği (Society For Worldwide Interbank Financial Telecomunication)
ix TBB : Türkiye Bankalar Birliği TCMB : Türkiye Cumhuriyeti Merkez Bankası TEDMER : Türkiye Etik Değerler Merkezi TKBB : Türkiye Katılım Bankaları Birliği TKHK : Tüketici Haklarını Koruma Kanunu TL : Türk Lirası TMSF : Tasarruf Mevduatı Sigorta Fonu TOBB : Türkiye Odalar ve Borsalar Birliği TTK : Türk Ticaret Kanunu VİOP : Vadeli İşlem ve Opsiyon Piyasası VOB : Vadeli İşlemler ve Opsiyon Borsası VUK : Vergi Usul Kanunu
x
xi İÇİNDEKİLER Önsöz...iii Kitabın Amacı...v Kısaltmalar...vii Bölüm 1 Bankacılık Kavramı ve Tarihçesi 1.1. Banka Kavramı...1 1.2. Dünya da Bankacılığın Tarihi...2 1.3. Türkiye de Bankacılık...5 1.3.1. Cumhuriyet Öncesi Dönem...5 1.3.2. Cumhuriyet Dönemi...6 1.3.3. Türk Bankacılığının Yapısı...9 Bölüm 2 Finansal Sistem ve Bankacılığın Yeri 2.1. Finansal Sistem (Mali Kesim)...17 2.2. Finansal Sistemi Oluşturan Piyasalar...19 2.2.1. Para Piyasası...19 2.2.2. Sermaye Piyasası...20 2.3. Finansal Sistemi Oluşturan Unsurlar...21 Bölüm 3 Temel Bankacılık Kavramları 3.1. Temel Kredi Kavramları...30 3.2. Temel Banka Hukuku Kavramları...33
xii 3.3. Temel Operasyon Kavramları...34 3.4. Temel Mevduat Kavramları...36 3.5. Temel Bankacılık Geliri Kavramları...38 3.6. Temel Teminat Kavramları...40 Bölüm 4 Bankaların Fonksiyonları ve Türleri 4.1. Bankaların Fonksiyonları...47 4.1.1. Fon Aktarma Fonksiyonu...47 4.1.2. Hizmet Fonksiyonu...48 4.1.3. Kaydi Para Yaratma Fonksiyonu...48 4.1.4. Ekonomi ve Maliye Politikalarına Yardım Fonksiyonu...48 4.2. Türk Bankacılık Sistemindeki Banka Türleri...49 4.2.1. Mevduat (Ticaret) Bankaları...49 4.2.2. Kalkınma ve Yatırım Bankaları...53 4.2.3. Katılım Bankaları...55 4.3. Kıyı Bankacılığı (Off-shore Banking)...58 Bölüm 5 Bankaların Organizasyon Yapısı 5.1. Üst Yönetim Organizasyonu...63 5.2. Genel Müdürlük Organizasyonu...67 5.3. Bölge Müdürlüğü Organizasyonu...75 5.4. Şube Organizasyonu...75 Bölüm 6 Temel Bankacılık Ürün ve Hizmetleri 6.1. Temel Mevduat Ürünleri...81 6.1.1. Vadesiz Mevduat...81 6.1.2. Vadeli Mevduat...82 6.2. Temel Kredi Ürünleri...82 6.2.1. Nakit Krediler...83 6.2.2. Gayrinakit Krediler...86
xiii 6.3. Temel Kredi Değerleme Kuralları...88 6.4. Temel Kredi Teminat Türleri...91 6.5. Temel Bankacılık Hizmetleri...93 Bölüm 7 Bankaların Karşılaştıkları Riskler 7.1. Risk Kavramı ve Türleri...99 7.2. Bankacılıkta Risk Türleri...100 7.2.1. Kredi Riski...100 7.2.2. Ülke Riski...101 7.2.3. Transfer Riski...102 7.2.4. Likidite Riski...102 7.2.5. Piyasa Riski...102 7.2.6. Operasyonel risk...104 Bölüm 8 Banka Bilanço ve Gelir Tablosu 8.1. Banka Bilançosu...109 8.1.1. Aktif Kalemler (Varlıklar)...110 8.1.2. Pasif Kalemler (Yükümlülükler)...112 8.2. Banka Gelir Tablosu...114 Bölüm 9 Düzenleyici ve Denetleyici Kurumlar 9.1. Bankacılık Düzenleme ve Denetleme Kurumu (BDDK)...119 9.2. Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası (TCMB)...121 9.2.1. TCMB nin Para Politikası Araçları...121 9.2.2. Merkez Bankasının Bağımsızlığı...123 9.3. Hazine Müsteşarlığı...124 9.4. Sermaye Piyasası Kurulu (SPK)...125 9.5. Tasarruf Mevduatı Sigorta Fonu (TMSF)...126
xiv 9.6. Türkiye Bankalar Birliği (TBB)...127 9.7. Türkiye Katılım Bankaları Birliği (TKBB)...128 9.8. Bağımsız Denetim Şirketleri...128 Bölüm 10 Bankacılıkta Yasal Çerçeve 10.1. Bankacılık Kanunu...136 10.2. Türk Ticaret Kanunu (TTK)...136 10.3. Borçlar Kanunu (BK)...137 10.4. Medeni Kanun (MK)...137 10.5. İcra ve İflas Kanunu (İİK)...137 10.6. Vergi Usul Kanunu (VUK), Kurumlar Vergisi Kanunu (KVK), Damga Vergisi Kanunu (DVK)...137 10.7. Sermaye Piyasası Kanunu (SPK)...138 10.8. Tüketicinin Korunması Hakkında Kanun (TKHK)...138 10.9. Çek Kanunu...138 10.10. Banka Kartları ve Kredi Kartları Kanunu...138 10.11. Karşılıklar Yönetmeliği...139 10.12. Bankaların Kredi İşlemlerine İlişkin Yönetmelik...140 10.13. Bankaların Üst Yönetimine Atanacakların Bildirimi, Yemin ve Mal Beyanında Bulunulması ve Karar Defterlerinin Tutulmasına İlişkin Usul ve Esaslar Hakkında Yönetmelik...140 10.14. Mevduat ve Katılım Fonlarının Vadeleri ve Türleri Hakkında Tebliğ...141 10.15. Risk Ölçüm Modelleri ile Piyasa Riskinin Hesaplanmasına ve Risk Ölçüm Modellerinin Değerlendirilmesine İlişkin Tebliğ...141 10.16. Kredi Açma Yetkisinin Devrine İlişkin Genelge...141 Bölüm 11 Bankacılıkta Etik İlkeler 11.1. Etik Kavramı...147 11.2. Etik Kod...158 11.3. Bankacılık ve Kredi Kültürü...159
xv Bölüm 12 Suç Gelirlerinin Aklanması ve Terörün Finansmanı ile Mücadele 12.1. Yükümlülükler...165 12.1.1. Müşterinin Tanınması (Know Your Customer : KYC)...166 12.1.2. Şüpheli İşlem Bildirimi...167 12.1.3. Uyum Görevlisi Atanması...167 12.1.4. Uyum Programı Oluşturulması...168 12.1.5. Bilgi ve Belge Verme Yükümlülüğü...169 12.1.6. Muhafaza ve İbraz...169 12.1.7. Devamlı Bilgi Verme...169 12.2. Yükümlülük İhlalinde Uygulanacak Yaptırımlar...169 12.2.1. İdari Ceza...169 12.2.2. Adli Ceza...170 12.3. İlgili Mevzuat...171 12.3.1. Suç Gelirlerinin Aklanmasının Önlenmesi Hakkında 5549 Sayılı Kanun...171 12.3.2. Terörizmin Finansmanının Önlenmesi Hakkında 6415 Sayılı Kanun...172 12.3.3. 5237 Sayılı Türk Ceza Kanunu...173 12.3.4. 3713 Sayılı Terörle Mücadele Kanunu...173 12.3.5. Suç Gelirlerinin Aklanmasının ve Terörün Finansmanının Önlenmesine Dair Tedbirler Hakkında Yönetmelik...174 12.3.6. Terörün Finansmanına Yönelik Şüpheli İşlemlerin Bildirimi Genel Tebliği...174 12.3.7. Suç Gelirlerinin Aklanmasının ve Terörün Finansmanının Önlenmesine İlişkin Yükümlülüklere Uyum Programı Hakkında Yönetmelik...174 12.4. Mali Suçları Araştırma Kurulu Başkanlığı (MASAK)...175 Bölüm 13 Bankacılıkta Basel Süreci 13.1. Basel Bankacılık Denetim Komitesi...181 13.2. Basel-1...182
xvi 13.3. Basel-2...183 13.4. Basel-3...185 Bölüm 14 Diğer Para ve Sermaye Piyasası Kurumları 14.1. Borsalar...191 14.1.1. İstanbul Menkul Kıymetler Borsası (Borsa İstanbul: BİST)...191 14.1.2. Döviz Borsası...193 14.1.3. Kıymetli Maden Borsası...193 14.1.4. Emtia Borsası...194 14.1.5. Vadeli İşlemler ve Opsiyon Borsası (VOB-VİOP)...194 14.2. Aracı Kurumlar...194 14.3. Yatırım Fonları...195 14.3.1. Fon Türleri...195 14.4. Yatırım Ortaklıkları...196 14.5. Portföy Yönetim Şirketleri...197 14.6. Yatırım Danışmanlığı Şirketleri...198 14.7. Faktoring ve Forfaiting Şirketleri...199 14.8. Finansal Kiralama (Leasing) Şirketleri...200 14.9. Tüketici Finansman Şirketleri...200 14.10. Sigorta Şirketleri...200 14.11. Sosyal Güvenlik Kuruluşları...201 14.12. Bireysel Emeklilik Şirketleri...202 14.13. Döviz Büroları...202 14.14. Gayrimenkul Değerleme Şirketleri...203 14.15. Derecelendirme Kuruluşları...203 EK: Ek-1: Bankalarımız ve İletişim Bilgileri...211 Ek-2: Bankacılara Tavsiyeler...214
xvii TABLOLAR ve ŞEKİLLER LİSTESİ TABLOLAR Tablo 1 : Bankacılık Sisteminde Banka ve Şube Sayısı...9 Tablo 2 : Bankacılık Sektör Bilançosu...10 Tablo 3 : Örnek Ürünlerde KKDF ve BSMV Oranları...39 Tablo 4 : Mevduat ve Vade Yapısı...50 Tablo 5 : Mevduat Bankaları...51 Tablo 6 : Dünyanın En Büyük Bankaları...53 Tablo 7 : Kalkınma ve Yatırım Bankaları...55 Tablo 8 : Katılım Bankaları...56 Tablo 9 : Dünya nın En Büyük Katılım Bankaları...56 Tablo 10 : Zorunlu Karşılık Oranları...111 Tablo 11 : TCMB Faiz Oranları...122 Tablo 12 : Meslek Gruplarının Etik İlkelere Bağlılığı...148 Tablo 13 : Etiğin Kurumsallaşması...159 Tablo 14 : Yıllar İtibariyle Uygulanacak İdari Para Cezaları...171 Tablo 15 : Derecelendirme (Rating) Sistemi...185 Tablo 16 : Türkiye de Kredi Derecelendirme Faaliyeti Yetkisi Alan Kuruluşlar...204 Tablo 17 : Derecelendirme Şirketleri Tarafından Kullanılan Ölçeklerin Eşleştirilmesi...205 ŞEKİLLER Şekil 1 : Fon Akışı...18 Şekil 2 : Finansal Sistem...21 Şekil 3 : Fonksiyonlarına Göre Finansal Aracılar...23 Şekil 4 : Murabaha İş Akışı...57
xviii Şekil 5 : Banka Üst Yönetimi...67 Şekil 6 : Genel Müdürlük Organizasyonu...74 Şekil 7 : Bölge Müdürlüğü Organizasyonu...75 Şekil 8 : Karma Şube Organizasyonu (4)...77 Şekil 9 : Risk Ölçüm Yöntemleri...184