SAKARYA ÜNİVERSİTESİ İSLAM TARİHİ II Hafta 8 Prof. Dr. Levent ÖZTÜRK Bu ders içeriğinin basım, yayım ve satış hakları Sakarya Üniversitesi ne aittir. "Uzaktan Öğretim" tekniğine uygun olarak hazırlanan bu ders içeriğinin bütün hakları saklıdır. İlgili kuruluştan izin almadan ders içeriğinin tümü ya da bölümleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kayıt veya başka şekillerde çoğaltılamaz, basılamaz ve dağıtılamaz. Her hakkı saklıdır 2012 Sakarya Üniversitesi
İÇİNDEKİLER ÜNİTE8 Orta Asya da Kurulan Müslüman Türk Devletleri: Hârizmşahlar 8.1. Siyasî Tarih HEDEFLER Bu üniteyi çalıştıktan sonra; Hârizm bölgesinde kurulan siyasî yapıları anlatabilecek, Hârizmşahlar Devleti nin kuruluş safhasını ve siyasî tarihini hatırlayacak, Müslüman Türk Devletleri arasındaki mücadelenin sebeplerini belirleyebilecek, İç mücadelenin sonucunda ortaya çıkan dış saldırıların Türk İslâm devletlerini nasıl sona erdirdiğini analiz edeceksiniz. Moğol Devleti nin kuruluşunu ve İslâm bölgelerine düzenlediği seferlerin sebeplerini araştırınız. Hârizmşahlar devletinin sınırları ve gücü hakkında bilgi toplayınız. 2
ÖNERİLER Bu üniteyi daha iyi kavrayabilmek için okumaya başlamadan önce; Hasan İbrahim Hasan, Siyasî Dinî Kültürel Sosyal İslâm Tarihi (trc. İsmail Yiğit v.dğr.), I-VI, İstanbul 1985-1986; Hitti, Philip K., Siyâsî ve Kültürel İslâm Tarihi (trc. Salih Tuğ), İstanbul 1980; isimli kitaplardan ilgili dönemleri okuyunuz. İbrahim Kafesoğlu nun, Harezmşahlar Devleti Tarihi (485-618/1092-1221) adlı eserini (Ankara 1992) gözden geçiriniz. 3
Orta Asya da Kurulan Müslüman Türk Devletleri: Hârizmşahlar 8.1. SİYASÎ TARİH (1097-1231) Orta Asya da kurulan Türk-İslâm hanedanlarından birisi de Hârizmşahlardır. Hârizmşahlar, Hârizm bölgesinde kuruldukları için bölgeye nispetle bu adı almışlardır. Hazar Denizinin doğusunda, Aral gölünün güneyinde kalan Ceyhun Nehri nin aşağı mecrasının her iki tarafındaki topraklara Hârizm denilmektedir. İslâm coğrafyacıları Hârizm i genel olarak batısında Oğuz Türklerinin yaşadığı, güneyde Horasan, doğuda Mâverâünnehir bölgelerinin yer aldığı, kuzeyde Türk topraklarıyla çevrili bir bölge olarak tanımlarlar. Ortaçağ da en önemli şehirleri Ceyhun Nehri nin (Amuderya) doğusunda yer alan Kâs, batısında yer alan Gürgenç ve Moğol istilasından sonra Hive dir. Bölge bugün de Hive olarak bilinmektedir. Diğer bazı önemli şehirleri ise şunlardır: Zemahşer, Çağmîn, Hezâresb, Dergân, Kerker Bölgenin etrafı tamamen çöllerle kaplıdır. Ceyhun Nehri, bölgeye hayat veren yönüyle zengin topraklara ve nüfusa sahip olmalarını sağlamıştır. Avrupa, Çin, İç Asya nın ticaret merkezi olan bölge hem kara hem de nehir taşımacılığı ile önemli bir yere sahipti. Hârizmşahlar Devleti kurulmadan önce bölgede yaşayan halk yaşam tarzı ve tipoloji olarak Türklere benzemekte ise de aslen Türk değildir. Bölge halkının Doğu İran asıllı oldukları düşünülmektedir. Bölgede yaşayan hükümdarlıklar, özellikle Miladî VI. ve VII. yüzyıllarda Hazar Türk bölgesinde kendi otoritelerini kabul ettirebilmek için kendilerinin Türk soyundan geldiğini ileri sürüyorlardı. 1097 yılından itibaren bölgede hüküm süren Hârizmşahlar hanedanının atası Anuş Tegin ise Türk tü. Bölgede yaşayan halk Perslerin Türkistan ı işgali ile onlara tabi olmuş; İskender in fetihlerinden önce bağımsızlığını kazanmış ve İskender le dostluk anlaşması imzalamıştır. İslâm dan önceki dönemlerden başlamak üzere Hârizm bölgesine hâkim olan vali, emîr ve hükümdarlara hârizmşah unvanı verilmiştir. Bu unvanı kullanan ilk hanedan Sâsânîler döneminden başlayarak onuncu yüzyılın sonlarına kadar bu bölgede hükmeden Afrigoğulları dır (Miladî 305-995). Aynı adla anılan diğer bir hanedan 995-1017 yılları arasında hüküm süren Me mûnîler dir. 1017-1041 yılları arasında da Altuntaşoğulları aynı unvanla bölgede hüküm sürmüştür. Altuntaş, Gazneli Sultanı Mahmud tarafından Hârizmşah unvanıyla bölgeye tayin edilen validir. Dandanakan Savaşı ndan sonra Altuntaşoğulları bölgeden uzaklaştırılmış; onlar da Horasan a gelerek Selçuklulara sığınmışlardı. Ancak Selçuklular tarafından ilgi görmedikleri için dağılmışlardır. İlerleyen 4
yıllarda Melikşah tarafından vali tayin edilen Türk kökenli köle Anuştegin in oğlu Kutbuddin Muhammed b. Anuştegin ile yeni bir hanedan oluşmuştur. Hârizmşahlar denilince akla gelen bu dördüncü hanedandır. Hârizm bölgesinin İslâm dünyası ile ilişkisi Emevîler döneminde başladı. Hârizm bölgesine ilk akınlar I.Yezid devrinde başladı. Selm b. Ziyâd tarafından gerçekleştirilen akın sonucunda Hârizm halkıyla dört yüz bir dirhem vergi vermek üzere anlaşma yapıldı. Hârizm, Kuteybe b. Müslim tarafından ele geçirildi (93/712). Afrigoğullarından Hârizmşah Eskece-mûk yerinde bırakıldı. Abbâsî halifesi Me mûn dönemine kadar İslâm yönetimi ile mücadele vermeye çalışan Hârizmşahlar 751 yılında Araplara karşı Çinlilerden yardım istediler. Me mûn döneminde (813-833) Hârizmşahlardan birisi İslâm a geçerek Abdullah adını aldı. Daha sonraki dönemlerde Sâmânîler e tabi oldukları anlaşılan Hârizmşah Abdullah b. Eşkâm 332 (943-944) yılında Sâmânî hükümdarı I. Nuh a isyan etti; ancak Sâmânîler bölgeyi kendilerine bağladılar. İbn Fadlan ın da içlerinde bulunduğu Bağdat tan Bulgar Hanına giden elçilik heyeti önce Buhâra ya uğrayarak Sâmânîlerin huzuruna çıkmış; ardından Hârizm bölgesine girerek Gürgenç te bir müddet kalmışlardır. Ardından Volga ya hareket etmişlerdir. Sâmânî hâkimiyeti sırasında Gürgenç te vali olarak görev yapan Ebü l-abbas Me mûn b. Muhammed, zamanla güçlenerek 385 (995) yılında Afrigoğulları hanedanına son verdi ve Hârizmşah unvanını aldı. Böylece Me mûnîler dönemi başladı (995-1017) ve Gürgenç başkent oldu. Me mûnî hanedanı içindeki karışıklıklar sebebiyle bölgeye müdahale eden Sultan Mahmud, Hezâresb Savaşı ndan sonra Me mûnî hanedanına son vermiştir. Me mûnî hanedanına son veren Sultan Mahmut Hârizm bölgesine Altuntaş el-hâcib i buraya vali tayin etti (408/1017). Altuntaş 408-423 (1017-1032) yılları arasında Hârizm i yönetti. Yerine oğlu Harun geçti. Onun döneminde Gaznelilerle ilişkiler bozuldu. Gazneli Sultanı Mesud, Cend Emîri Şah Melik i Harun ve Altuntaş ailesini ortadan kaldırması için görevlendirdi. Şah Melik, Hârizm ordusunu bozguna uğrattı. Başkent Gürgenç i ele geçirdi (Şubat 1041). Böylece Altuntaşoğulları Gazneliler tarafından ortadan kaldırıldı. Hârizm bölgesi Tuğrul Bey zamanında Selçuklu hâkimiyetine girdi (1043). Tuğrul Bey, Şah Melik i Hârizm bölgesinden çıkardı ve buranın idaresi için kendi valilerini görevlendirdi. Bir ara Mangışlak seferinden dönüşte buranın idaresini oğlu Ayaz a verdi (1066) ise de bölge Alpaslan ve Melikşah dönemlerinde bölgeden seçilen valiler tarafından idare edildi. Bununla birlikte bölgeden elde edilen gelirlerin tasarrufu, Melikşah zamanında onun tarafından görevlendirilen Anuştegin in kontrolünde idi. Anuştegin Melikşah ın sarayında yetişmiş Türk kökenli bir köle idi. Merkezde kalan Anuştegin, yerine nâib göndermişti. Selçuklu Sultanı Berkyaruk döneminde (1094-1104) Hârizm in idaresi Hârizmşah Ekinci b. Koçkar a verilmişti. Selçuklu devletinde başlayan taht kavgaları esnasında Berkyaruk tarafından yardıma çağrılan Ekinci kendi adamları tarafından öldürüldü. Bunun üzerine Berkyaruk Ekinci yi öldürenleri cezalandırmak üzere Habeşî b. Altuntak ı Horasan valisi atadı. Habeşî b. Altuntak görevini başarıyla yerine getirdi. 5
Bundan sonra Anuş Tegin in büyük oğlu Kutbuddin Muhammed, Hârizm valisi olarak tayin edildi. Böylece Selçuklular adına bölgeyi idare eden ve ilerleyen yıllarda Büyük Selçuklu Devleti nin zayıflaması, İran ve Horasan bölgesinde hâkimiyetini tamamen kaybetmesi üzerine bölgeye hâkim olan devletin (Hârizmşahlar) temelleri atıldı (490/1097). Hârizmşah adıyla farklı hanedanlıklar şeklinde tarihte yerini alan Hârizm halkı, Kutbüddin Muhammed b. Anuş Tekin le birlikte Türk hanedanlığı olarak tarihte yerini almış ve Hârizmşahlar Devleti adıyla anılmıştır. Kutbüddin Muhammed (1097-1127) Selçuklu sultanı Sencer, tahta oturduğunda Kutbüddin Muhammed i görevinde bıraktı. Kutbüddin, 1097-1128 yılları arasında otuz yıl boyunca Selçuklu sultanlarına tam bağlı olarak görevini yerine getirdi. Kutbüddin Muhammed bağımsızlık adımı atmamakla birlikte kendisinden sonra yerine geçen oğluna güçlü bir bölge bıraktı. Bölgesinde temin ettiği huzur ve sükûn, âlimlere verdiği değer, ticaret erbabını koruması gibi attığı adımlar bölgenin zenginleşmesini ve güçlenmesini sağladı. Kutbüddin, Hârizm bölgesinin yıllık gelir ve hediyelerini bir yıl bizzat kendisi götürür, diğer yıl oğlu Atsızı gönderirdi. Atsız (1127-1156) Kutbüddin Muhammed in ölümü üzerine Sultan Sencer Kutbüddin in oğlu Atsız ı Hârizmşah olarak atadı (1127). Atsız, 1127-1156 yılları arasında hüküm sürdü. Başlangıçta Sultan Sencer e hizmet etti. Sultan Sencer in Karahanlılara ve yeğeni Mesud a karşı gerçekleştirdiği bir takım seferlerde yanında bulundu. 1035 yılında Sencer le Atsız ın arası açıldı. Selçuklu sultanının yanından ayrılan Atsız, Hârizm bölgesine geri dönerek müstakil hareket etmeye başladı. Atsız, fırsat buldukça Seyhun Nehri nin ötesinde Cend ve Mangışlak gibi bölgelere akınlar düzenledi. Bu kentleri ele geçirdi. Böylece nüfuzunu artırdı. Sultan Sencer, Atsız ı İslâm bölgeleriyle giriştiği bu mücadeleden dolayı cezalandırmak isteyince, istiklalini ilan etti. Sultan Sencer Hezâresp mevkiinde onu yenilgiye uğrattı (1138). Selçuklu Devleti Hârizm de hâkimiyetini yeniden tesis etti. Sultan Sencer Atsız ı Hârizmşahlıktan azletti. Onun yerine yeğeni Melik Süleyman b. Muhammed i vali olarak atadı (1139). Ancak Atsız bir müddet sonra bölgeyi tekrar geri aldı. Fakat Karahıtayların Mâverâünnehir bölgesinde yayılmaya başlamaları üzerine Sencer le yeniden anlaştı (1141). Kısa bir süre sonra Sultan Sencer in Karahıtaylarla yaptığı Katvan Savaşı nda (1141) bozguna uğraması üzerine Atsız durumdan istifade etmeye çalışarak Selçuklu topraklarına saldırdı. Selçuklu Sultanı Sencer in başkenti Merv i ve Nişâbûr u ele geçirdi (1142). Sencer kısa zamanda toparlandı. Bunun üzerine Atsız kendi bölgesine çekildi. Sencer onu cezalandırmak üzere Hârizm e yürüdü. Hâkimiyetini tesis etti. Kendisini affetti ve yerinde bıraktı (1143). Ancak Atsız fırsat bulduğunda yine istiklalini ilan etti. Bunun üzerine 1147 yılında Sencer üçüncü defa Hârizm bölgesine sefere çıktı. Sencer tarafından yine affedildi. Bu arada baş gösteren Oğuz göçebelerin oluşturduğu tehlikeyi ortadan kaldırmaya çalışan Sencer, onlara yenildi ve 1153-1156 arasında üç yıl boyunca ellerinde esir kaldı. Bu durumdan faydalanabilmek üzere onun haklarını korumaya çalıştı; tabiiyetini 6
sürdürdü. Sencer in Oğuzların elinden kurtulması üzerine itaatini beyan etti. Kısa bir süre sonra Temmuz 1156 da vefat etti. O, Hârizmşahlar Devleti nin kurucusu olarak kabul edilir. İlarslan (1156-1172) Atsız ın ölümünden sonra yerine oğlu İlarslan geçti (1156-1172). O, tahtı ele geçirmek için kardeşleri ve amcalarıyla mücadele etmek zorunda kaldı. Tahtı ele geçirdiğinde Sultan Sencer tarafından Hârizmşahlığı onaylandı. Sultan Sencer, bir yıl sonra öldü (1157). Onun ölümü bölgede tüm dengeleri değiştirdi. İlarslan Doğu İran ın en güçlü hükümdarı haline geldi. Zira Selçuklu tahtında süren taht kavgası ona yarıyordu. Buna bağlı olarak tamamen bağımsız hareket etmeye başladı. O, Selçuklu ve Karahanlı hanedanın kendi içindeki taht kavgalarında hakem rolü üstlenerek bazı yönlendirmelerde bulunma imkânını dahi elde etti. Bu arada Karahıtaylar ve Irak Selçukluları ile iyi ilişkiler kurmaya çalıştı. Ancak bir müddet sonra Hârizmşahlarla Karahıtaylar 1158 yılında Mâverâünnehir bölgesinde Zerefşan (Soğd) ırmağı kenarında karşı karşıya geldiler. Yapılan görüşmeler sonucunda ordular savaşmadan ayrıldı. İlerleyen yıllarda Hârizmşahlar, Karahıtayların hâkimiyetini tanıdılar ve onlara vergi vermek zorunda kaldılar. 1172 yılında vergiyi ödemeyince Karahıtaylar, Hârizmşahlara saldırdı. Hârizmşah ordusu dağıldı. Savaşa hastalığı sebebiyle katılamayan İlarslan ordusunun yenildiğini öğrendi ve bir müddet sonra öldü (Mart 1172). Alâeddin Tekiş (1172-1200) İlarslan ın ölümü üzerine veliaht olarak atanmış olan küçük oğlu Sultanşah başa geçti (1172). Ancak Cend valisi olarak görev yapan ağabeyi Alaeddin Muhammed Tekiş, Karahıtayların desteğini alarak tahtı ele geçirdi (Aralık 1172). Sultanşah, Horasan emiri Müeyyed Ay-aba ya sığındı. Tahtı ele geçirmek üzere Tekiş in üzerine yürüdü ise de mağlup oldu (1174). Sultanşah, Gurlulara sığındı. Karahıtayların desteği ile Merv ve Tûs kentlerinde bir emirlik kurdu. Ölümüne kadar (1193) Alâeddin Tekiş e sorun yaratmaya devam etti. Bu arada Alaaddin Tekiş hâkimiyet alanını genişletmeye başladı. Kardeşi Sultanşah ın ölümü üzerine (1193) Doğu İran da da etkisini artırdı. Ardından Irak Selçuklularıyla mücadeleye başladı. 1194 yılında Rey civarında III. Tuğrul u yenerek Irak Selçukluları Devleti ne son verdi. Dolayısıyla Büyük Selçuklu Devleti nin varisi durumuna yükseldi. Alâeddin Tekiş bundan sonra sultan unvanını kullanmaya başladı. Bu hâkimiyet onu Abbâsî halifeliği ile sınır komşusu yaptı. Abbâsî halifesi, III.Tuğrul un öldürülmesinden sonra bazı bölgelerin kendisine bırakılacağını ümit etti. Ancak Alaaddin Tekiş bu galibiyetinden sonra sultan unvanını kullanmaya başlayıp İran bölgesinin tüm işlerini kontrol altına aldı. Bu gelişmeler Abbâsî halifesi Nâsır-Lidinillah ı (1180-1225) harekete geçirdi. Irak ın bir kısmını geriye almak üzere Tekiş in üzerine yürüdü ise de başarılı olamadı (1198). Halife onun Irak, Horasan ve Türkistan bölgelerindeki hâkimiyetini tanımak zorunda kaldı. Alaaddin Tekiş sultanlığının sonlarına 7
doğru Bâtınîlerle de mücadele etti. En önemli merkezlerinden Arslan-guşa kalesine ele geçirdi. Alaeddin Tekiş, 1200 yılında öldü. Öldüğünde eski Selçuklu topraklarında, İran ve Mâverâünnehir gibi bölgelerde itaat altına aldığı büyük bir imparatorluğu oğluna bırakmıştı. Alâeddin Muhammed (1200-1220) Alaaddin Tekiş in ölümünden sonra yerine oğlu Alaaddin Muhammed geçti. O, 1200-1220 yılları arasında hüküm sürdü. Döneminin en önemli hâdiselerinden birisi Gurlulara karşı yürüttüğü mücadeledir. Zira Gur sultanları Şehabeddin Muizzüddin ve Gıyâseddin Şemseddin Horasan ı ele geçirmek istiyordu. Onlar taht değişikliği sırasında Merv ve Tûs u ele geçirdiler. Bu yüzden Alâeddin Muhammed saltanatının ilk yıllarında önce Gur sultanları ile mücadele etmek zorunda kaldı (1201). Mücadele birkaç yıl sürdü. 1204 yılında Merv ve Serahs ta hâkimiyet kurdu. Gur Sultanı Şehabeddin, buna rağmen Hârizm e yürüdü. Hârizmşah ordusunu yendi ve başşehir Gürgenç i kuşattı. Alaaddin Muhammed bu durum karşısında Karahıtaylardan ve Karahanlılardan yardım istedi. Bunun üzerine Gurlular geri çekildiler. Bu durum Karahıtayları güçlendirdiği için Alâeddin endişeye kapıldı. Alaaddin, Karahıtaylardan çekinerek Gur Sultanı Şehâbeddin ile dostluk kurdu. Onun Hindistan seferinde öldürülmesi (1206) üzerine Gurlular kendi taht mücadeleleri içinde parçalanmışlardı. Gurluların hâkimiyetindeki birçok kent Alâeddin e itaat etti. Bu gelişmeler üzerine Alâeddin karşısında tek rakip olarak kalan Karahıtayları hedef aldı. 1207 yılında Buhara yı ele geçirerek Karahıtayların gücünü azalttı. 1210 yılında Karahıtay ordusunu yenerek Endican ve çevresine hâkim oldu. Aynı yıl Taberistan ı, iki yol sonra da Semerkant ı ele geçirdi. Aynı zamanda damadı olan Karahanlı hanı Osman ı, Karahıtaylara yanaştığı için öldürttü. Semerkant ı ele geçirmesi ve Osman Han ın öldürülmesi üzerine Batı Karahanlı Devleti tarihe gömülmüş oldu. Böylece Mâverâünnehir bölgesinin tamamında hâkimiyet Hârizmşahların eline geçti. Alaaddin Muhammed Moğollardan kaçan Karahıtaylarla da mücadele etmek zorunda kaldı. Mâveraünnehir bölgesinde hâkimiyet kurarak onları bölgede tuttu. 1215 te Gazne yi ele geçirerek oğlu Celâleddin e verdi. Böylece Gurlular Devleti de ortadan kaldırılmış oluyordu. Daha sonra Fars ve Azerbaycan atabekliklerini kontrolü altına aldı. Onun zamanında Hârizmşah Devleti, Çu havzasından Hint sahillerine, Kafkasya dan Bağdat a kadar uzanmıştı. Hâkimiyet alanı artan Hârizmşah Alaaddin kendisini İslâm dünyasının önderi kılma arzusuna kapıldı. Abbâsî halifesi Nâsır-Lidinillah ın adını hutbelerden çıkarttı. Yerine halife ilan ettiği Seyyid Tilmiz in adını koydurdu. 1217 yılında Abbâsî halifeliğinin elinde bulunan İran coğrafyasına sefere çıktı. Ancak hava muhalefeti sebebiyle ordusu parçalandı ve saldırılara uğrayarak güç kaybetti. Kendi ülkesinin doğu sınırında baş gösteren bir tehlike üzerine geri döndü. Mâverâünnehir bölgesinde Cengiz Han dan kaçan Karahıtayları ve onlara katılan Naymanları zor durduran Alâeddin Muhammed, Cengiz in komutanı Cebe Noyan ın Naymanların reisi Güçlük Han ı öldürmesi ile bu tehlikeden kurtulmuştu. 8
Ancak Seyhun Nehri ne kadar olan bölgede Moğollar tüm toprakları ele geçirmiş ve Hârizmşah Devleti ile sınır komşusu olmuşlardı. Sonuçta Hârizmşahlarla Moğollar arasında yapılan diplomatik görüşmeler sonucunda (1216-1218) karşılıklı ticarî yolculuklar başladı. Cengiz Han, tamamı Müslüman beş yüz kişilik bir kervanı Hârizm bölgesine gönderdi. Moğol-Hârizmşah sınırında yer alan Otrar kentinde beş yüz kişilik bu Çin kafilesi Otrar valisi İnalcık tarafından mallarına el konularak yok edildi (1218). Bunun tazminini ve İnalcık ın teslimini isteyen Cengiz Han, olumsuz cevap alınca iki yıl kadar hazırlık yaptı. Bu hazırlıkları öğrenen Hârizmşah Alâeddin Muhammed, devlet erkânı ile görüştü. Kendisine yaklaşık üç aylık bir yürüyüşle gelecek Moğol ordusunu kendi topraklarında beklemesi, yorgun düşmüş olan bu orduyla daha kolay mücadele edilebileceği söylendi. Ancak o bu tavsiyeyi dinlemeyerek üç aylık bir yolculuktan sonra Moğol topraklarına girdi. Bazı yerleri yağmaladı. Cengiz Han ın gönderdiği ordularla yenişemedi. Akabinde geri döndü. Bunu cezalandırmak üzere hazırlıklarını sürdürdü. Cengiz Han, 1219 yılının sonralarına doğru Hârizmşah topraklarına girdi. Otrar a bir ordu bırakarak ani bir şekilde Mâverâünnehir bölgesindeki kentlerin hepsini ordusunu bölerek kuşatma altına aldı. Otrar, Sığnak ve Hucend i kolayca ele geçiren Cengiz Han, Buhara ya geldi. Buhara ve Semerkand tahrip edildi (1220). Bundan sonra Cengiz Han, ordusunu kollara ayırarak İslâm dünyasının birçok bölgesine gönderdi. Otrar Hadisesi Hârizmşahları beklenmedik bir biçimde çöküşe götürmüştür. İslâm dünyasının maddi ve manevi tüm birikimi yok edilmiştir. Moğol ordularına direnen kentlerde Müslümanların toplu bir şekilde öldürülmeleri demografik yapıyı değiştirmiştir. Mâverâünnehir bölgesinin tamamen Moğolların eline geçmesi Hârizmşahlar Devleti nin hızlı bir şekilde yıkılması sonucunu doğurmuştur. Sultan Alâeddin zamanında Hârizmşahlar devleti en geniş sınırlarına ulaşmış; ancak yine onun zamanında bir anda dağılmıştır. Moğolların İslâm kentlerini tahrip ederek yürüyüşlerini sürdürmeleri üzerine Hârizm bölgesinden ayrılan Alâeddin Muhammed, Tûs a kaçtı. Ordusuyla Moğolların karşısına çıktı, ancak Devletâbâd civarında yapılan savaşı kaybetti. Ordusunu terk ederek Hazar Denizi nin güneydoğusunda yer alan Âbeskün adasına kaçtı. Burada hastalanarak hayatını kaybetti (617/1220). Celâleddin (1220-1231) Alâeddin Muhammed ölümünden önce üç oğlundan Celâleddin i veliaht tayin etti. Ancak kardeşlerinin isyanı sebebiyle Gürgenç e gidemeyen Celâleddin, Horasan da gizlendi. Celâleddin in kardeşleri de Moğollarla yapılan meydan savaşlarından birisinde öldüler. Celâleddin, Mart 1221 yılında Gazne ye geçti. Burada altmış bin kişilik ordu topladı. Bu arada Hârizm de halkın başa geçirdiği Humârtegin adlı bir kumandan Gürgenç i Moğollara karşı birkaç ay savundu. Ancak Gürgenç Moğolların eline düştü (Nisan 1221). Tahrip edilen Gürgenç yerine on yıl sonra yakın bir yerde Ürgenç kenti kuruldu. 9
Hârizmşahların son hükümdarı Celâleddin Hârizmşah, Moğollarla yaptığı bazı savaşları kazanmış olmasına rağmen Moğol akınlarının artması karşısında Hindistan içlerine kaçmak zorunda kaldı (Kasım 1221). Celâleddin üç yıl boyunca Hindistan da kaldı. Ancak halka kötü davranması sebebiyle oluşan tepkiden dolayı oradan ayrılmak zorunda kaldı. Celâleddin 1224 yılında Kirman a hâkim oldu. Ardından Tebriz ve çevresinde hüküm süren İldenizlilere ait topraklara sahip oldu (1225). Tebriz i ele geçirdikten sonra burayı başkent yaptı. Burada devletini yeniden toplamaya çalıştı. Bundan sonraki süreçte Gürcüler, Eyyûbîler, Moğollar ve Anadolu Selçuklu Devleti ile mücadele etmek zorunda kaldı. Celâleddin, Kafkasya ya gelerek başkent Tiflis başta olmak üzere Doğu Gürcistan ı ele geçirdi. 1228 yılında Moğolların Irak-ı Acem e doğru geldiklerini öğrendi. Ordusuyla Moğolların karşısına çıktı ve onları yenilgiye uğrattı. Moğolların çekilmesini sağladı. Elde ettiği bu başarı onu şöhret sahibi kıldı. Ancak Celâleddin Hârizmşah, Moğol tehlikesine karşı mücadeleyi sürdürmek yerine İslâm ülkeleriyle savaşını sürdürdü. Abbâsî Halifesi Nâsır-Lidinillah ve İsmailîler ile mücadele etti. Celâleddin Hârizmşah, Nâsır- Lidinillah ın ölümünden sonra başa geçen Zâhir-Biemrillah (1225-1226) ve Müstansır- Billah (1226-1242) ile iyi ilişkiler kurdu. Celâleddin Hârizmşah, Anadolu Selçuklu Sultanı I. Alâeddin Keykubâd ile de dostane ilişkiler kurmak, müttefik olmak istedi. Ancak Keykubâd onun Moğollar karşısında güçlü olmadığını görerek buna yanaşmadı. Anadolu Selçuklu Devleti ile Eyyûbîler devleti arasında bir ittifak oluştu. Bu ittifak, Hârizmşahları Doğu Anadolu bölgesinden çıkarmayı hedefliyordu. Celâleddin Hârizmşah 1230 yılında Ahlat a girerek şehri tahrip etti. Birçok müslümanı öldürdü. Bu Eyyûbî devleti nin düşmanlığına sebep oldu. Anadolu Selçuklu Sultanı I. Alâeddin Keykubâd ile Eyyûbî Devleti sultanı müttefik olarak Celâleddin Hârizmşah a karşı Erzincan yakınlarında savaşa girdiler. Hârizmşahlar 1230 yılında Yassı Çemen Savaşı nda ağır bir yenilgi aldı. Celâleddin savaştan kaçtı. Âmid in bir dağ köyünde saklandığı yerde 629 (1231) yılında öldürüldü. Böylece Hârizmşahlar Devleti sona ermiş oldu. I.Alâeddin Keykubâd bir müddet sonra Eyyûbîlerden Ahlat ı ele geçirdi. Bölgede bulunan Hârizm askerlerini hizmetine aldı. Erzincan, Amasya, Lârende ve Niğde yi onlara ıkta etti. II. Gıyâseddin döneminde önde gelen komutanları tutuklanınca Anadolu Selçuklu topraklarından ayrılarak Cezîre ye hâkim olan Eyyûbîler in hizmetine girdiler. Ardından Mısır a davet edildiler. Kudüs ü Haçlıların elinden alan orduda bulundular. Eyyûbîlerin Dımaşk ı ele geçirmesine yardım ettiler. Eyyûbî Sultanı Melikü s-sâlih Dımaşk ın yağmalanmasına izim vermemesi üzerine isyan ettiler. Melikü s-sâlih onlarla yaptığı savaşta Hârizm ordusunun büyük bir kısmını ortadan kaldırdı. Böylece Hârizm ordusunun son bakiyeleri de tarihe karışmış oldu. ÖZET Hârizmşahlar, Selçukluların zayıflamasıyla birlikte ortaya yeni bir güç olarak çıktılar. Kısa sürede Bağdat ı tehdit eden bir askerî ve siyasî konuma yükseldiler. Hârizmşahlar ın 10
Abbâsî devletiyle karşı karşıya gelmesi, Abbâsî halifesi Nâsır-Lidinillah ı bazı rivayetlere göre Moğollardan yardım istemeye yöneltti. Bu sırada Hârizmşahlarla ilişkileri bozulmuş olan Moğollar bu fırsatı değerlendirdiler ve Hârizmşah topraklarına girerek Mâverâünnehir coğrafyasının en güzel kentlerini tahrip ettiler. Ardından İslâm coğrafyasının çeşitli bölgelerinde işgallerine devam ettiler. Moğolların gerek İslâm coğrafyasında gerekse Avrupa bölgesinde yürüyüşleri ve bu bölgelerdeki hâkimiyetleri bazı yerlerde birkaç asrı aştı. Ancak ilk yürüyüşün ardından (Miladî 1219) yaklaşık otuz yılı aşkın bir süre sonra beş asır boyunca İslâm coğrafyasının merkezliğini yapmış olan Bağdat Moğolların eline düştü ve büyük bir tahribata uğradı ve Abbâsî devleti ortadan kalktı (Miladî 1258). 8.3. DEĞERLENDİRME SORULARI 1. Hârizm bölgesi yöneticilerine eski zamanlardan beri Hârizmşah unvanı verilmiş ve bölgede birçok siyasî birlik teşekkül etmiştir. Aşağıdakilerden hangisi Hârizm bölgesinde oluşan siyasî birliklerden birisi değildir? a) Afrigoğulları b) Altuntaşoğulları c) Me mûnîler d) Büveyhîler e) Hârizmşahlar 2. Hârizmşahların son hükümdarı aşağıdakilerden hangisidir? a) Anuştegin b) Celâleddin c) Atsız d) Alâeddin Tekiş e) İlarslan 3. Aşağıdakilerden hangisi Hârizm bölgesi şehirlerinden birisi değildir? a) Gürgenç b) Ürgenç c) Zemahşer d) Kaşgar e) Kâs 4. Hârizmşah Devleti hangi devlet veya devletler tarafından yıkılmıştır? a) Eyyûbîler b) Selçuklular 11
c) Moğollar d) Selçuklular-Abbâsîler e) Eyyûbîler-Selçuklular 5. Hârizmşah Devleti aşağıdaki savaşlardan hangisi sonucunda yıkılmıştır? a) Zerafşan b) Gürgenç c) Yassı Çemen d) Miryekefalon e) Dandanakan Cevap Anahtarı: 1. d, 2. b, 3. d, 4. e, 5. c. 8.4. KAYNAKLAR Çetin, Osman, Türk-İslâm Devletleri Tarihi, İstanbul 2009. Hasan İbrahim Hasan, Siyasî Dinî Kültürel Sosyal İslâm Tarihi (trc. İsmail Yiğit v.dğr.), I-VI, İstanbul 1985-1986. Hitti, Philip K., Siyâsî ve Kültürel İslâm Tarihi (trc. Salih Tuğ), İstanbul 1980. Merçil, Erdoğan, Müslüman-Türk Devletleri Tarihi, 6.Basım, Ankara 2011. Özaydın, Abdülkerim, Hârizm, DİA, XVI (İstanbul 1997), s. 217-220. Taneri, Aydın, Hârizmşahlar, DİA, XVI (İstanbul 1997), s. 228-231. Yazıcı, Nesimi, İlk Türk-İslâm Devletleri Tarihi, 6. Baskı, Ankara 2007. HÂRİZMŞAHLAR (1097-1231) Kutbüddin Muhammed 490 (1097) Atsız 521 (1128) İlarslan551 (1156) Alâeddin Tekiş 567 (1172) Alâeddin Muhammed596 (1200) Celâleddin617-628(1220-1231) 12
13
14
Moğolların Batıya Yürüyüşü 15
16