İŞ MAKİNALARI İÇİNDEKİLER Giriş İş Makinaları İş Makinaları Çeşitleri İş Makinesi Operatörlük Belgesi İş Makinalarında Bakım Stratejileri İş Makinalarında İş Güvenliği Genel Kuralları MAKİNA VE TEÇHİZAT Yrd. Doç. Dr. Ayhan ONAT HEDEFLER Bu üniteyi çalıştıktan sonra; İş makinalarını sınıflandırabilecek ve işlevlerini bilebilecek, İş makinalarının bakımlarının genel ilkelerini bilebilecek, Motorlu araç kullanıcıları ve iş makinesi operatörlerinin sahip olması gereken belgeleri tanımlayabilecek, İş makinları ile ilgili iş güvenliği kurallarını bilebileceksiniz. ÜNİTE 13
GİRİŞ Ülkelerin gelişmişlik seviyeleri ile birlikte makineleşme oranları da artmaktadır. Makineleşme beraberinde sanayileşmeyi getirmekte ve gelişmişlik düzeyini arttırmaktadır. İş makinelerinin teknolojik gelişimi 16. yüzyıldan sonra hız kazanmıştır. 16. yüzyıla kadar alt yapı faaliyetleri teknolojik olmayan iş ekipmanları ile yapılmıştır. 1834 yılında mekanik şekilde çalışan kazı makinesinin icat edilmesi günümüzün teknolojik iş makineleri için başlangıç noktası olmuştur. Son yıllarda ülkemizdeki iş makinesi üretim artışı ve üretim kalitesi umut vericidir. İş makineleri; çağdaş, planlı ve sağlıklı kentlerin oluşturulması için sanayi, inşaat ve imar işlerinde yoğun olarak kullanılmaktadır. Özellikle II. Dünya Savaşı sonrasında yok olan alt yapıyı yeniden oluşturmak için iş makinelerinin önemi artmıştır. Bunun sonucu olarak iş makinelerin üretimi hızlı bir gelişim göstermiştir. Alt yapı yatırımlarının kısa sürede tamamlanmak istenmesi sektördeki yatırımların artmasına neden olmuştur. Özellikle son zamanlarda batı ülkelerindeki inşaat sektöründeki daralma iş makineleri sektörünü olumsuz yönde etkilemiştir. Bu gelişmeler sonucunda, bazı firmalar ya birleşme yoluna gitmişler ya da üretimlerini durdurmak zorunda kalmışlardır. Günümüzde iş makineleri pazarında Amerikan ve Japon firmalarının hâkim olduğu görülmektedir. Sanayileşmiş ülkelerde, alt yapı yatırımlarının tamamlanmış olması, bu ülkelerde iş makinelerinin daha çok bakım, onarım vb. faaliyetlerde kullanılmasına neden olmaktadır. Fakat gelişmekte olan ülkelerde, alt yapı yatırımlarının fazla olması, iş makinelerine olan talebi artırmaktadır. Üretici firmalar, hem ülkelerinde atıl durumda bulunan ikinci el makineleri hem de yeni üretilen iş makinelerini Türkiye gibi gelişmekte olan ülkelere ihraç etmektedir. İş makinaları; iş ve hizmet üreten, karayollarında insan, hayvan ve yük taşımayan ve işe uygun özel ekipmanlarla donatılmış motorlu araçlardır. Ülkemizde iş makineleri sektörünün gelişimi çok yenidir. 1976 yılı öncesi parça üretimi yapan firmalar daha sonra iş makinelerini üretmeye başlamışlardır. Özellikle gelişmiş ülkelerin dış pazara açılma ihtiyacı, 1980 sonrası iş makinelerindeki ithalat patlaması ve yüksek girdi maliyetleri yüzünden ülkemizde üretim açısından uzun bir süre istenilen üretim potansiyeline ulaşılamamıştır. Ayrıca ithal edilen iş makineleri, yedek parça ve servis sorununu da beraberinde getirmiştir. Yabancı firmaların Türkiye pazarında fiyat kırarak rekabet etmesi ve kırmış oldukları fiyat farkını yedek parça fiyatları üstüne koyarak kapatma yoluna gitmesi, iş makinesi sahiplerini kalitesiz ve ucuz yedek parça kullanmaya yöneltmiştir. Bu durum ise oldukça yüksek değerleri bulan iş makinelerinin uzun sure atıl kalmasına ve güvenlik açısından risklerin oluşmasına neden olmuştur. Son yılarda, gerek yedek parça hizmetlerinde gerekse servis hizmetlerinde kalite giderek yükselmektedir. Ülkemizde çok sayıda iş makinası üretimi yapan firmalar bulunmaktadır. Ayrıca son yıllarda ülkemizdeki iş makinesi üretim artışı ve kalitesi umut vericidir. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 2
İŞ MAKİNALARI Tarım, sanayi, bayındırlık, milli savunma vb. devlet kurumlarının ve özel sektörün kullanıldığı iş makinaları; iş ve hizmet üreten, karayollarında insan, hayvan ve yük taşımayan ve işe uygun özel ekipmanlarla donatılmış motorlu araçlardır. Üstyapı, altyapı, karayolu yapım, bakım ve onarım, su yapıları inşaatı, toprak kazımı, yükleme ve yayılımı vb. inşaat işlerinde de kullanılan çok amaçlı iş makinaları mevcuttur. İş Makinaları Çeşitleri Çok çeşitli ve özel amaçlı kullanılan çok farklı iş makinaları mevcuttur. İş makineleri genel olarak paletli ve lastikli olmak üzere ikiye ayrılırlar. Bunun harici kullanıldıkları alanlara göre de iş makinalarını sınıflara ayırmak mümkündür. Özel işler için geliştirilmiş çok özel iş makinaları bulunmaktadır. Çok çeşitli iş makinası olmasına rağmen Şekil 13.1. de yaygın olarak kullanılan iş makinaları gösterilmektedir. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 3
Şekil 13.1. Uygulamada Yaygın Olarak Kullanılan İş Makinaları Loderlar (Yükleyiciler) Bu makine tipi yükleme işlerinde kullanılır. Loder, bir traktör ve önde yüklemeyi sağlayan kepçe kısmından oluşur. Kepçe kısmı hidrolik sistemlerle hareket ettirilir. Şekil 13.2. de Loder (Yükleyici) gösterilmektedir. Şekil 13.2. Loder (Yükleyici) Beko-loderlar (Kazıcı-Yükleyiciler) Beko-loderin, loderden farkı, aynı zamanda kazıcı özelliğinin olmasıdır. Hem kazıcı hem yükleyicidir. Bir traktör, önde yüklemeyi sağlayan kepçe, arkada ise kazıcı kısmından oluşur. Kepçe ve kazıcı kısmı hidrolik sistemlerle hareket ettirilir. Şekil 13.3. de Beko-Loder (Kazıcı-Yükleyici) iş makinası verilmektedir. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 4
Şekil 13.3. Beko-Loder (Kazıcı-Yükleyici) Ekskavatörler Alt kısım paletli, lastik tekerlekli veya kamyon şasilidir. Üst kısımda tahrik motoru ve kumanda tertibatı bulunur. Makinanın ön kısmında ise kazmayı sağlayan mekanizma mevcuttur. Kepçeli, düz kepçeli, ters kepçeli, çeneli, draglin kovalı gibi çeşitleri vardır. Paletli veya lastik tekerleklidir. Paletli çeşitleri lastikliye göre daha kuvvetlidir. Lastik tekerlekli ekskavatörler ise daha esnek ve hareketlidir. Diğer türlerde olduğu gibi, kazıcı levhanın alt kısmında aşındıkça değiştirilebilen bir bıçak bulunur. Kendi bulunduğu düzeyin altında veya üzerinde iş yapabilen esnek bir iş makinasıdır. Şekil 13.4. de paletli ve lastikli ekskavatörler ve Şekil 13.5. de ise paletli ekskavatörlerin bir inşaat temelinde kazı işlemi çalışması verilmektedir. Şekil 13.4. Paletli ve Lastikli Ekskavatörler Şekil 13.5. Paletli Ekskavatörlerin İnşaat Temelinde Kazı İşlemi Çalışması Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 5
Greyderler Greyderler; genel olarak tesviye işlerinde, hendek kazma ve yol yapımı için kullanılan çok amaçlı makinalardır. Ayrıca uygun bir şekilde kullanıldıkları takdirde, tesviye ve bombelik verme, karıştırma ve yayma, malzemeyi yana yığma işleriyle birlikte hafif kazıma işlerinde de kullanılırlar. Greyderler ön kısım, arka kısım, şasi ve kazıyıcı levhadan oluşur. Ön kısım iki tekerlekli aks şeklinde olup direksiyon hareketini sağlar. Tahrik motoru ve kumanda mekanizmaları makinanın arkasındadır. Kazıyıcı levha, makinanın ön ve arka kısmını bağlayan şasi üzerine bağlanmıştır. Dozerde olduğu gibi levhanın alt kenarında aşındıkça değiştirilebilen bıçak bulunur. Greyderler ağır kazı işleri için uygun makinalar değildirler. Şekil 13.6. da greyderin çalışması gösterilmektedir. Dozerler Şekil 13.6. Greyder Kazı, dolgu, yarma, çekme ve itme işlemlerinde kullanılan iş makinalarıdır. Makinanın altında uygun bıçak düzeneği vardır. Dozerlerin bıçak boyları değişik olup çeşitli işlerde kullanılma özellikleri vardır. Dozerler genelde ağır ve güçlü iş makinalarıdır. Şekil 13.7. de dozer gösterilmektedir. Şekil 13.7. Dozer Finişer (Asfalt Serme) Makineleri Beton asfalt, mekanik stabilizasyon vb. malzemeleri istenilen kalınlık, eğim ve yüzeysel düzgünlükte serme işlemini yapan iş makinalarıdır. Şekil 13.8. de finişer (asfalt serme) makinesi verilmektedir. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 6
Şekil 13.8. Finişer (Asfalt Serme) Makinesi Silindir Motorlu araç olan silindirler; toprak, stabilize ve asfalt gibi zeminlerde zeminin yapısına ve çeşidine uygun sıkıştırma ve ezme işlemlerini yapan makinelerdir. Şekil 13.9. da silindir iş makinası gösterilmektedir. Zemin Süpürme Şekil 13.9. Silindir Makinesi Araç üzerine monte edilen vakumlu yol süpürme makinası; yardımcı motor, çöp haznesi, vakum fanı, hidrolik ve pnömatik sistem, fırça ve sulama sistemlerinden meydana gelmektedir. Genellikle belediyeler tarafından temizlik amacı için kullanılmaktadırlar. Şekil 13.10. da zemin süpürme aracı gösterilmektedir. Şekil 13.10. Zemin Süpürme Aracı Mobil ve araç üstü vinçler Bu tür vinçlerin araçları yol ve arazi şartlarına uygun olmalıdır. Çok çeşitli amaçlar için mobil ve araç üstü vinçler kullanılmaktadır. Mesela yangın askerî ve amaçlı vinçler Şekil 13.11. in en alt sırasında gösterilmektedir. Bu tür mobil Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 7
vinçlerin paletli olanları da vardır. Teleskopik platformlar yanal alanda en çok kullanım avantajı sağlayan platformlardır. Diğer hidrolik platformlara göre daha yüksek yerlere ulaşma imkânı sağlarlar. Teleskopik platformlar çalıştıkları sahalarda zemine ve çalışma alanına zarar vermeden kolay ve güvenli kullanım olanağına sahip platformlardır. Bu tür mobil vinçlerin özel uygulamalar için paletli olanları da vardır. Mobil ve araç üstü vinçler çok çeşitli amaçlar için kullanılmakta firmalar özel ihtiyaçlar için özel tasarımlar yapmaktadırlar. Şekil 13.11. Mobil ve Araç Üstü Vinçler Kapalı alanlarda dizel, benzin ve LPG yakıtı ile çalışan forkliftler kullanılmamalıdır. Forkliftler Forklift, ağır yükleri çatalları aracılığıyla kaldırmak ve özellikle bir araca ya da rafa yüklemek veya istiflemek için kullanılan bir çeşit iş makinesidir. Forkliftler, daha çok paletlerin üzerine yüklü ağırlıkları taşımak, kaldırmak ve yerleştirmek/istif etmek için kullanılırlar. Açık alanlarda kullanım için dizel, benzin ve LPG motorlu tipleri, kapalı alanlarda ise AC ve DC elektrik akımı ile çalışabilen tipleri vardır. Şekil 13.12. de farklı tip forkliftler gösterilmektedir. Şekil 13.12. Farklı Tip Forkliftler Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 8
Forkliftler kullanılırken iş güvenliği açısından dikkat edilecek önemli noktalar; Forkliftler operatörlük belgesi olan kişilerce kullanılmalıdır. Operatörlük belgesi olmayanlara asla forkliftler kullandırılmamalıdır. Forklift çatallarında insan taşınmamalıdır. Yük, çatallara asılı olarak taşınmamalıdır. Çataldaki yükün üstüne insan alınmamalıdır. Forkliftin üzerine insan alınmamalıdır. Kapalı alanlarda çalışan forkliftlerin geliş/gidiş yolları işaretlenmelidir. Ani manevra, duruş ve kalkış hareketleri yapılmamalıdır. Forklift üzerinde yangın tüpü bulundurulmalıdır. Taşıyabileceği maksimum yük üzerinde yazılı olmalıdır. Üzerinde yazılı olan yük ağılığından daha ağır yükler taşınılmamalıdır. Kapalı alanlarda dizel, benzinli ve LPG li forkliftler kullanılmamalıdır. Kapalı alanlarda elektrikli forkliftler kullanılmalıdır. Fabrika açık alanlarında dizel, benzinli ve LPG li forkliftler kullanılabilir. Çalışmadığı zamanlarda belirlenen ve işaretlenen yerlerde park yapılmalıdır. Eğimli yerlerde park yapılma zorunluluğu varsa mutlaka takoz kullanılmalıdır. Forkliftlerin periyodik bakımları 6331 iş sağlığı ve güvenliği yasasına dayanılarak çıkarılan iş ekipmanlarının kullanımında sağlık ve güvenlik şartları yönetmeliğine göre periyodik kontrollerin kimler tarafından yapılabileceği belirtilmiştir. Tablo 13.1. de kaldırma ve taşıma araçlarının periyodik kontrolleri için azami kontrol süreleri ve ilgili standartlar verilmektedir. Tablo 13.1. Kaldırma ve taşıma araçları için azami periyodik kontrol süreleri ve standartlar Operatör belgesi olmayanlar iş makinası kullanamaz. Lastik tekerlekli iş makinaları ile karayoluna çıkacak operatörlerin (G) sınıfı sürücü belgesine sahip olmaları yasal zorunluluktur. EKİPMAN ADI Kaldırma ve/veya iletme (1), (2),(3) araçları KONTROL PERİYODU (Azami Süre) (İlgili standardın öngördüğü süreler saklı kalmak koşulu ile) Standartlarda süre belirtilmemişse 1 Yıl PERİYODİK KONTROL KRİTERLERİ (İlgili standartlar aşağıda belirtilmiştir.)** TS 10116, TS EN 280 + A2, TS EN 818-6 + A1, TS EN 1495 + A2, TS EN 1709, TS EN 12079-3, TS EN 12927-7, TS EN 13157+A1, TS EN ISO 13534, TS ISO 789-2, TS ISO 3056, TS ISO 4309, TS ISO 7592, TS ISO 9927-1, TS ISO 11662-1, TS ISO 12480-1, TS ISO 12482 1, FEM 9.751, FEM 9.752, FEM 9.755 ve FEM 9.756 standartlarında belirtilen kriterlere uygun olarak yapılır. Asansör (İnsan ve Standartlarda süre 31/1/2007 tarihli ve 26420 sayılı Resmî Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 9
Yük Taşıyan) (4) Yürüyen merdiven ve yürüyen bant İstif Makinesi (forklift, transpalet, lift) belirtilmemişse 1 Yıl Standartlarda süre belirtilmemişse 1 Yıl Standartlarda süre belirtilmemişse 1 Yıl Gazete de yayımlanan Asansör Yönetmeliği ile 18/11/2008 tarihli ve 27058 sayılı Resmî Gazete de yayımlanan Asansör Bakım ve İşletme Yönetmeliği nde yer alan hususlar saklı kalmak kaydıyla TS EN 81 3, TS EN 13015, TS ISO 9386-1 ve TS ISO 9386-2, standartlarında belirtilen kriterlere göre yapılır. TS EN 13015 standardında belirtilen şartlar kapsamında yapılır. TS 10689, TS EN 1757-2, TS ISO 5057, TS 10201 ISO 3184, TS ISO 6055, TS ISO 1074 ve FEM 4.004 standartlarında belirtilen kriterlere uygun olarak yapılır. (1) Vinçlerin periyodik kontrollerinde yapılacak olan statik deneyde deney yükü, beyan edilen yükün en az 1,25 katı, dinamik deneyde ise en az 1,1 katı olması gerekir. (2) Mobil kaldırma ekipmanlarının dışında kalan kaldırma ekipmanları için kararlılık deneyi ise gerek görüldüğünde ilgili standartlarda belirtilen kriterlere uygun olarak yapılır. (3) Kapasitesinin altında kullanılacak kaldırma araçlarında beyan edilen kaldırılacak azami yük görünecek şekilde işaretlenir. Beyan edilen yükün üstünde bir ağırlığın kaldırılmasının söz konusu olduğu durumlarda kaldırma aracı kaldırılacak yükün miktarı esas alınarak yukarıda belirtilen kriterler çerçevesinde teste tabi tutulmadan kullanılamaz. (Beyan yükü; kaldırma aracında işveren tarafından beyan edilen kaldırılacak maksimum ağırlıktır.) (4) Elektronik kumanda sistemi ile donatılmış kaldırma ve iletme ekipmanının periyodik kontrolünde makine ve elektrik ile ilgili branşlarda periyodik kontrolleri yapmaya yetkili kişiler birlikte görev alır. (**) Periyodik kontrol kriteri için referans olarak tabloda belirtilen standartlar örnek olarak verilmiş olup burada belirtilmeyen ya da Yönetmeliğin yayımı tarihinden sonra yayımlanan konuyla ilgili standartların da dikkate alınması gerekir. İş Makinesi Operatörlük Belgesi 27 Ekim 1996 tahinde, 22800 sayılı Resmî Gazete de ilan edilen, 2918 sayılı Trafik Kanunu nun 42. maddesinde yapılan değişiklik ile iş makinesi kullanılan şahısların operatör belgesi almaları ve ayrıca karayoluna çıkacak lastik tekerlekli iş makinelerinin sürücülerinin (G) sınıfı sürücü belgesi olması yasal olarak zorunlu hâle getirilmiştir. İş makinesi operatörlük belgesi 2918 sayılı Trafik Kanunu na göre G sınıfı ehliyet alabilmek için operatörlerin en az 18 yaşını bitirip 19 dan gün almaları gerekmektedir. Şu andaki yönetmeliğe göre en az ilkokul diploması sahibi olmak yeterlidir. İş makinesi operatörlük belgesi hangi tip makina için kullanılacak ise o makine türü için geçerlidir. Operatörlük belgesi ile iş sahası, şantiye, fabrika içinde, araç parkında bu belge ile makine kullanılabilmektedir. İş makinesi operatörlük belgesi ile taşıt trafiğine açık yollarda iş makinesi kullanılamaz. Taşıt trafiğine açık olan yollarda iş makinesini kullanmak için (G) sınıfı ehliyet almak zorunludur. Operatörlük belgesi olmayanlara kesinlikle (G) sınıfı ehliyeti verilmez. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 10
G sınıfı ehliyet I.Durum G sınıfı ehliyeti alabilmek için iki faklı durum vardır. Operatörlerin (G) sınıfı ehliyet alabilmeleri için en az 18 yaşını bitirip 19 dan gün almaları gerekmektedir. Operatörlük belgesi olanlar (G) sınıfı ehliyeti alma hakkına sahiptirler. Operatörlük belgesi ve sürücü belgesi olanlar ilgili Trafik Tescil şubesine müracaat ederek hiç bir sınava girmeden (G) sınıfı ehliyeti alabilirler. Bunun için; Operatörlük belgesini Kurstan almış olduğu belgelerle birlikte sürücü belgesini ve evraklarını bağlı bulunduğu Trafik Tescil şubesine teslim etmeleri gerekir. II. Durum Operatör belgesi var ama hiçbir ehliyeti yok ise sürücü ehliyeti için sürücü kursuna müracaat edip başarılı olduktan sonra sürücü belgesi sertifikasını aldıktan sonra operatörlük belgesiyle birlikte Trafik Tescile müracaat ederek G sınıfı ehliyeti alabilirler. Diğer bir yöntem ise, operatör belgesi olanlar sürücü kursuna G sınıfı sürücü belgesi için müracaat edip başarılı olduktan sonra G sınıfı ehliyeti alabilirler. Buradan anlaşılacağı gibi operatörlük belgesi tek başına G sınıfı ehliyete çevrilmemektedir. Bir diğer önemli nokta ise G sınıfı ehliyetini sadece operatörlük belgesi olanlar alabilmektedir. İş Makinalarında Bakım Stratejileri İş Makinalarına yapılacak bakımların kullanıcı firma, distribütör veya yetkili servis tarafından yapılması durumunda dikkat edilmesi gerekli olan temel hususlar aşağıda verilmektedir: Bakım planlanması Bakımın hangi periyotlarda ne zaman yapılacağı üretici firma tarafından belirtilen çalışma saatleri takip edilerek bulunur. Bu saatlerden önce ya da sonra yapılacak bakımın bir sonraki zamanı olumsuz yönde etkileyeceği bilinmelidir. Hijyen İş makinalarının bakım ve onarımın planlanması ve zamanında uygun kişiler tarafından yapılması çok önemlidir. Bakımı yapan kişinin ve bakımın yapıldığı ortamın temiz olması ideal bir bakım için ilk şarttır. İster arazide ister atölye ortamında yapılsın yağ ve filtre değişimi sırasında sistemlerin dış ortama tamamen açık duruma gelmesi 30-40 mikron mertebesindeki toz parçacıklarının sistem içine girme tehlikesi oluşturur. Bu durum özellikle hidrolik sistemler için büyük tehlike meydana getirebilir. Ayrıca bakım sırasında kullanılan geleneksel üstüpü, yerine temizleyici bez ya da kâğıt pedlerin kullanılması gerekmektedir. Malzeme Bakım sırasında kullanılacak yağın üretici firma tavsiyesini içeren kalite ve özellikte olması çok önemlidir. Ayrıca diğer yedek parça malzemelerinin ise orijinal olması bakım kalitesini ve arıza yapma olasılığını azaltmaktadır. Kaliteden verilecek Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 11
ödün, bakım ve onarım masrafını ve iş kazalarını artırıcı bir etken olarak karşımıza çıkmaktadır. Personel İş makinalarında iş sağlığı ve güvenliği kurallarına uygun davranmak olası kazaları azaltmaktadır. Bakımı yapacak personelin makinaya ait temel özellikleri bilmesi bu konuda eğitim almış olması bakım kalitesini artırıcı önemli bir etkendir. Yeni teknolojiye dayalı makinaların bakımlarının uzman olmayan bakım elemanları tarafından yapılması bakımın kalitesini düşürmekte ve çalışma esnasında çeşitli tehlikeli durumların ortaya çıkmasına neden olmaktadır. Araç ve teçhizat Bakımın çeşitli alanlara yayılmış olması ve zorluluğu nedeniyle lojistik açısından büyük kolaylıklar sağlayan bakım araçlarının kullanılmasında fayda vardır. Bu araçlar bakımın gerektirdiği takım ve teçhizata göre tasarlandıkları için bakım ekiplerine büyük kolaylıklar sağlar. Bu da iş gücü ve zaman tasarrufu sağladığı için bakım maliyetinin düşmesine neden olur. Yetkili servisler için özel olarak hazırlanmış bakım araçları da büyük bakım kolaylığı sağlarlar. İş makinalarındaki bakım ve onarım masraflarının parasal tutarının ortalama bir iş makinası ömründeki toplam masrafların %30 una yaklaştığı yapılan hesaplamalarla tespit edilmiştir. İş Makinalarında İş Güvenliği Genel Kuralları İş makinası ile ilgili tehlike kaynakları Sesli ve ışıklı uyarı sistemlerinin çalışmaması Çalışmadan önce günlük kontrol ve bakımların yapılmaması Yakıt ikmali esnasında ateşli madde kullanılması Uygun park edilmemesi Bakımların yetkili kişiler tarafından yapılmaması Araç ile nakil esnasında gerekli emniyet tedbirlerinin alınmaması Kapasitesi üzerinde iş yüklenmesi Hareketli kısımlara kapılma Yüke maruz kalan halat ve zincirlerin yıpranması Amacı dışında başka işlerde ve konumda kullanılması Periyodik bakımlarının azami süreler içerisinde yapılmaması Çalışma sahasında olası tehlikeler Çalışma alanında gerekli trafik işaretlerinin bulunmaması Çalışma alanlarında aşırı toz ve sis oluşması Çalışma alanının sınırlarının belirlenmemesi ve uygun olamayan hava şartları Gece yapılan çalışmalarda iyi aydınlatma yapılmaması İş makinelerinin hareket yollarının belli olmaması Çalışma alanında aşırı yağış olması Kazı alanında çıkan toprağın kayması Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 12
Kazı esnasında patlayıcı madde olasılığı Çalışma alanında aynı iş makinelerinin ortak kullanımı Fazla eğimli arazide çalışma yapılması Yüksek gerilim hatlarına yaklaşma İş makinesinin bir kısmının gerilim hattına teması Kazı alanlarında elektrik kabloları, doğal gaz, telefon vb. hatların olması Operatörlerle ilgili tehlike kaynakları Operatörün belgesinin olmaması İş makinaları ile aşırı hız yapılması Hareket etmeden önce etrafın uyarılmaması Yetkisiz kişilerin makine üzerine bindirilmesi Operatörün iş makinasını sürücü koltuğuna oturmadan kumanda etmesi Operatörün çalışma anında uygunsuz davranışları Operatörün veya diğer çalışanların iş makinesinin altında/yanında istirahat etmeleri Kişisel koruyucu kullanılmaması Operatör ve işaretçiler arasında uyumsuzluk İş makinelerinin emniyet tertibatlarının çalışıp çalışmadığının kontrol edilmemesi Motor çalıştıktan sonra da tüm araç gösterge ve kumandalarının çalışır hâlde olduğuna bakılmaması Çalışma yerini görerek tehlikeli durumları tespit edip gerekli emniyet tedbirlerinin belirlenmemesi (Yer altı ve yer üstü iletim hatları vb. ile arazi durumu) İşe başlamadan önce uyarı ikaz sistemlerinin çalışıp çalışmadığının kontrol edilmemesi. Çalışma anında emniyet için konulmuş tüm ikaz levhalarına, emniyet çizgi ve şeritlerine uyulmaması İş makinasının çalışır ve yüklü hâlde terk edilmesi Bazı iş makinalarının ve kaldırma araçlarının hareketlerinin yönlendirilmesi için kullanılan el ve kol işaretleri 20/6/2012 tarihli ve 6331 Sayılı İş Sağlığı ve Güvenliği Kanunu nun 30 uncu maddesine dayanılarak hazırlanan ve 01/09/2013 tarih ve 28762 sayılı Resmî Gazete de yayınlanarak yürürlüğe giren Sağlık ve Güvenlik İşaretleri Yönetmeliği ne göre yapılmaktadır. Bu yönetmelikte taşıma hareketlerini yönlendirmek için verilen el ve kol işaretleri (Tablo 13.1. genel işaretler, Tablo 13.2. dikey işaretler, Tablo 13.3. yatay işaretler ve Tablo 13.4. tehlike işaretleri ) aşağıdaki tablolarda verilmektedir: Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 13
Tablo 13.1. Genel İşaretler Anlamı BAŞLAT Hazır ol Başlama komutu Şekil/Tarif Avuç içleri öne bakacak şekilde her iki kol yere paralel DUR Kesinti / ara Hareketi durdur komutu Avuç içi öne bakacak şekilde sağ kol yukarı kalkık TAMAM İşlemin sona erdiğini belirten komut Her iki kol göğüs hizasında, eller kenetli Tablo 13.2. Dikey İşaretler Anlamı KALDIR İNDİR Şekil/Tarif Sağ kol avuç içi öne bakacak şekilde yukarı kalkıkken yavaşça daire çizer. Sağ kol avuç içi içeri bakacak şekilde yere doğru indirilmişken yavaşça daire çizer. DÜŞEY MESAFE Mesafe her iki elin arasındaki boşlukla ifade edilir. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 14
Tablo 13.3. Yatay İşaretler Anlamı Şekil/Tarif İLERİ Her iki kol avuç içleri yukarı bakacak şekilde bel hizasında bükülüyken kollar dirsekten kırılarak yukarı hareket eder. GERİ Her iki kol avuç içleri aşağı bakacak şekilde göğüs önünde bükülüyken kollar dirsekten kırılarak yavaşça gövdeden uzaklaşır. SAĞ İşaretçinin sağı Sağ kol avuç içi yere bakacak şekilde yere paralel sağa uzatılmışken sağa doğru yavaşça küçük hareketler SOL İşaretçinin solu Sol kol avuç içi yere bakacak şekilde yere paralel sola uzatılmışken sola doğru yavaşça küçük hareketler YATAY MESAFE Eller arasındaki boşluk mesafeyi ifade eder. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 15
Tablo 13.4. Tehlike İşaretleri Anlamı Şekil/Tarif KES Acil dur. Avuç içleri öne bakacak şekilde her iki kol yukarı kalkık HIZLI YAVAŞ Bütün hareketler daha hızlı Bütün hareketler daha yavaş Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 16
Özet İş makinelerinin teknolojik gelişimi 16. yüzyıldan sonra başlamıştır. Bu yüzyıla kadar altyapı faaliyetleri teknolojik olmayan ekipmanlarla yapılmıştır. 1834 yılında mekanik şekilde çalışan kazı makinesinin icat edilmesi günümüzün teknolojik iş makinelerinin üretilmesine başlangıç olmuştur. Tarım, sanayi, bayındırlık, milli savunma vb. devlet kurumlarının ve özel sektörün kullanıldığı iş makinaları; iş ve hizmet üreten, karayollarında insan, hayvan ve yük taşımayan ve işe uygun özel ekipmanlarla donatılmış motorlu araçlardır. Çok çeşitli ve özel amaçlı kullanılan çok farklı iş makinaları mevcuttur. İş makinalarının bakım ve onarımının planlanması ve zamanında uygun kişiler tarafından yapılması çok önemlidir. Operatör belgesi olmayanlar iş makinası kullanamaz. Lastik tekerlekli iş makinaları ile karayoluna çıkacak operatörlerin (G) sınıfı sürücü belgesine sahip olmaları yasal zorunluluktur. İş makinalarında iş sağlığı ve güvenliği kurallarına uygun davranmak olası kazaları azaltmaktadır. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 17
Değerlendirme sorularını sistemde ilgili ünite başlığı altında yer alan bölüm sonu testi bölümünde etkileşimli olarak cevaplayabilirsiniz. DEĞERLENDİRME SORULARI 1. Trafik Kanunu na göre G sınıfı ehliyet alabilmek için en az kaç yaşında olma zorunluluğu vardır? a) 17 yaşını tamamlama 18 yaşından gün alma b) 18 yaşını tamamlama 19 yaşından gün alma c) 19 yaşını tamamlama 20 yaşından gün alma d) 20 yaşını tamamlama 21 yaşından gün alma e) 21 yaşını tamamlama 22 yaşından gün alma 2. Forkliftler için aşağıdakilerden hangisi yanlıştır? a) Forkliftler operatörlük belgesi olan kişilerce kullanılır. b) Dizel forklifler kapalı alanlarda kullanılmamalıdır. c) Forklift çatallarında insan taşınmamalıdır. d) Forkliftin üzerine yönlendirme amacı için insan bindirilmelidir. e) Kapalı alanlarda AC ve DC akımla çalışabilen elektrik motorlu akü ile çalışan forkliftler kullanılmalıdır. 3. Aşağıdakilerden hangisi iş makinaları için tehlike kaynağı değildir? a) Çalışmadan önce günlük kontrol ve bakımların yapılmaması b) Kapasitesi üzerinde iş yüklenmesi c) Araç ile nakil esnasında gerekli emniyet tedbirlerinin alınmaması d) Amacı dışında başka işlerde ve konumda kullanılması e) Periyodik bakımlarının azami süreden önce yapılması 4. Aşağıdakilerden hangisi yanlıştır? a) Karayoluna çıkacak lastik tekerlekli iş makinelerinin sürücülerinin (G) sınıfı sürücü belgesi olması yasal olarak zorunludur. b) İş makinaları ile karayolunda insan, hayvan, yük taşımak yasaktır. c) Greyderler, dozerlerden daha ağır ve güçlü iş makinalarıdır. d) Beko-loderlar aynı zamanda kazıcı ve yükleyici özelliği olan iş makinalarıdır. e) Vinçlerin periyodik kontrollerinde yapılacak olan statik deneyde deney yükü, beyan edilen yükün en az 1,25 katı, dinamik deneyde ise en az 1,1 katı olması gerekir. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 18
5. 6331 sayılı İş Sağlığı ve Güvenliği Kanunu na göre çıkarılan İş ekipmanlarının kullanımı Sağlık ve Güvenliği Yönetmeliği ne göre standartlarda aksi belirtilmediği sürece forkliftlerin periyodik bakımları azami hangi süre içerisinde yapılmalıdır? a) 1 yıl b) 6 ay c) 2 yıl d) 9 ay e) 1,5 yıl 6. Aşağıdaki eşleştirmelerden hangisi yanlıştır? a) Asansör: İnsan ve yük taşıma b) Beko-Loder: Kazıcı-yükleyici c) Greyder: Tesviye, serme ve düzleme d) Finişer: Yük taşıma e) Forklift: Taşıma, yükleme ve istifleme 7. Aşağıdakilerden hangisi doğrudur? a) Operatörün, iş makinasını sürücü koltuğuna oturmadan ve emniyet kemerini bağlamadan kumanda etmesi veya kullanması b) Operatörün veya diğer çalışanların, iş makinesinin altında/yanında istirahat etmeleri c) Operatörün çalışma anında emniyet için konulmuş tüm ikaz levhalarına, emniyet çizgi ve şeritlerine uymaması d) Operatörün, işe başlamadan önce iş makinelerinin emniyet tertibatlarının çalışıp çalışmadığını kontrol etmesi e) Operatörün, çalışma esnasında sesli veya ışıklı uyarı sistemlerini çalıştırmaması 8. Aşağıdakilerden hangisi iş makinalarında çalışma sahasından kaynaklanan olası tehlikelerden biri değildir? a) Çalışma alanında gerekli trafik işaretlerinin bulunmaması b) Operatörün kişisel koruyucu kullanmaması c) Kazı alanında çıkan toprağın kayması d) Gece yapılan çalışmalarda iyi aydınlatma yapılmaması e) Kazı alanlarında elektrik kabloları, doğal gaz, telefon vb. hatların olması Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 19
9. 6331 sayılı İş Sağlığı ve Güvenliği Kanunu na göre çıkarılan Sağlık ve Güvenlik İşaretleri Yönetmeliğine göre yukarıdaki işaretin anlamı nedir? a) Acil Dur b) Hazır Ol c) Dur d) Başlat e) Kaldır Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 20
10. Aşağıdaki işaretlerden hangisi 6331 sayılı İş Sağlığı ve Güvenliği Kanununa göre çıkarılan Sağlık ve Güvenlik İşaretleri Yönetmeliği nde işlemin tamamlandığını/sona erdiğini gösterir? a) b) c) d) e) Cevap Anahtarı 1. B, 2.D, 3.E, 4.C, 5.A, 6.D, 7.D, 8.B., 9.A, 10. C Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 21
YARARLANILAN VE BAŞVURULABİLECEK DİĞER KAYNAKLAR Özdemir, G.(2011). İş Makinalarının Tescili. İş Makinaları Mühendisleri Birliği Dergisi, s.6-7 sayı35 ISSN 1306-6943, s.6-7. Güllü, U. (2011). İş Makinalarında Önleyici ve Planlı Bakımın Önemi ve Bakım Planlaması Yapılırken Dikkat edilecek Hususlar. İş Makinaları Mühendisleri Birliği Dergisi, sayı35 ISSN 1306-6943, s.15-16. Anonim (1996) 27 Ekim1996 tarih 22800 sayılı resmi gazetede yayımlanan ve Kara Yolları Trafik Kanununun 42. Maddesi. CASGEM Motorlu araçlarda İş sağlığı ve Güvenliği Eğitim Notları Anonim. (2013). İş Ekipmanlarının Kullanımında Sağlık ve Güvenlik Şartları Yönetmeliği Resmi Gazete 25.04.2013, Sayısı 28628. Anonim. (2013). Sağlık ve Güvenlik İşaretleri Yönetmeliği Resmi Gazete, 01 Eylül 2013, Sayı 28762. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 22