Haber Estetiği
HABER ESTETIĞI Gazetecinin El Kitabı Yayın Heyeti İlhan Kocapınar Hakan İnce Murat Azkeskin Akif Elbistan Köksal Mutlu Murat Yurdigül
HABER ESTETİĞİ Copyright Kaynak Yayınları, 2015 Bu eserin tüm yayın hakları Işık Yayıncılık Tic. A.Ş. ye aittir. Eserde yer alan metin ve resimlerin Işık Yayıncılık Tic. A.Ş. nin önceden yazılı izni olmaksızın, elektronik, mekanik, fotokopi ya da herhangi bir kayıt sistemi ile çoğaltılması, yayımlanması ve depolanması yasaktır. Editör Hasan Hayri DEMİREL Samet TUMAN Görsel Yönetmen Engin ÇİFTÇİ Kapak Ali BIYIKLI Sayfa Düzeni Ahmet KAHRAMANOĞLU ISBN 978-605-158-077-7 Yayın Numarası 399 Basım Yeri ve Yılı Çağlayan A.Ş. TS EN ISO 9001:2008 Ser No: 300-01 Sarnıç Yolu Üzeri No: 7 Gaziemir/İZMİR Tel: (0232) 274 22 15 Ekim 2015 Genel Dağıtım Gökkuşağı Pazarlama ve Dağıtım Merkez Mah. Soğuksu Cad. No: 31 Tek-Er İş Merkezi Mahmutbey/İSTANBUL Tel: (0212) 410 50 60 Faks: (0212) 445 84 64 Kaynak Yayınları Bulgurlu Ma hal le si Bağcılar Caddesi No: 1 34696 Üsküdar/İSTANBUL Tel: (0216) 522 11 44 Faks: (0216) 522 11 78 www.kaynakyayinlari.com.tr facebook.com/kitapkaynagi
İçindekiler Takdim...13 Giriş...17 Birinci Bölüm HABER YAZIMI VE KURALLARI Gazetecinin Görevi...23 Haber Nedir?...31 Haber Metni Nasıl Yazılmalı?...33 Haberde Anlatım ve Dil Bilgisi...35 Zaman Dili...36 Haber Cümlesi...37 Gündelik Dil Kullanılmalı...40 Cümle İ mlası...42 Cümle Kurgusu...43 Ö zetleme Yöntemi...43 İ ktibas - Alıntı Yöntemi...44 Çift Tırnak Kuralı...48 Paragraf...49 Haberde Başlık...51 Kolaycılığa Kaçılmamalı...52 Başlık İ çin Kontrol Listesi...55 Giriş Paragrafı...57 Haberin Girişi, Heyecan ve Merak Uyandırmalı...58 Alıntılı Giriş...59 Demeç Haberlerinde Giriş...60 Aksiyon Haberlerinde Giriş...60 Giriş Paragrafı İ çin Kontrol Listesi...61
6 Haber Estetiği Haberin Gövdesi...63 Ters Piramit Yöntemi...64 Niçin? Sorusu...65 Unvan ve Kısaltmalar...66 Arka Plan Bilgi...67 Ara Başlık...69 Anonim Kaynak...71 Final ve 1S Kavramı...73 Haber İ çin Kontrol Listesi...74 Editöryal Denetleme...75 Ö zel Haber...77 Ayrıntı nın Peşinde...78 Dedikodu Tuzağı...81 Analitik Düşünebilme...83 Makro Konulara Mikro Bakış...85 Haberi Koklamak...86 Okumama İ lleti...87 Fikrî Takip...88 İ nsan Merkezli Haber (Feature Story)...91 Soft Haber...96 İ nsan Merkezli Haberler İ çin Kontrol Listesi...97 Rutin Haber...99 Trafik Kazası Haberleri...100 Polis-Adliye-Güvenlik Haberleri...101 Temel Hukukî Terimler...108 Terör Haberleri...110 Deprem, Sel ve Yangın Haberleri...112 Haberlerde Sık Kullanılan Denizcilik Kavramları...114 Deprem Haberlerinde Cevaplanması Gereken Sorular...122 Başbakan ve Cumhurbaşkanı Gezisinde Cevaplanması Gereken Sorular...123 Trafik Kazalarında Cevaplanması Gereken Sorular...124 Yaş ların Yazımı...125 Haber - Analiz (News Analysis)...127 Flaş Haber Nasıl Verilir?...131
İçindekiler 7 Ajans Gazeteciliği...135 Güvenilir, Tarafsız ve Hızlı Olmak...136 Komple Gazeteci...138 Röportaj Teknikleri...141 Röportaj Ö ncesi ve Sonrası Yapılacaklar...142 Haber Fiilleri...145 Doğrudan Aktarımda Kullanılan Haber Fiilleri...145 Dolaylı Aktarım Fiilleri...147 Haberde Temel İ mla Kuralları...149 Büyük Harf Nerelerde Kullanılır?...149 Bazı Mekân İ simlerini Büyük Yazmak Gerekir...158 Kesme İ mi ( ) Kullanımı...165 Metinde Soru İ şareti (?)...168 de - da Bağlacı...169 -ki Bağlacı...170 Eski Sıfatının Kullanımı...172 İ le / ilanın Yazılışı...174 Soru Eki mı, mi, mu, mü nün Yazılışı...175 Yabancı Ö zel İ simlerin Yazılışı...175 Arapça Terkipler Nasıl Yazılmalı?...177 Çince Adların Yazılışı...177 Sayıların Yazılışı...177 Sık Yapılan Yazım Yanlışları...181 Yayınlandı, yayımlandı karmaşası...187 Cami mi Camii mi?...187 Yazım Yanlışları Tablosu...188 Standart Haber Formatı...195 Gündem Standardı...198 İkinci Bölüm GÖRÜNTÜLÜ HABERCILIK VE MONTAJ Görüntünün Dili...203 Haber Kameramanının Sorumluluğu...204 Doğru Çekimin İ lk Kuralı...205 Plan Zenginliği...207
8 Haber Estetiği Detaylar Altışar Saniye Çekilmeli...207 Çekim Mantığı...208 Görüntülü Haberde Detay Nedir?...209 Temel Detaylar...210 Konularına Göre Detay Çekimlerden Ö rnekler...210 Ajans Haberciliğinde Görüntü Dökümü Standartları...217 Görüntü Dökümü Yazarken Uyulması Gereken Kurallar...218 Doğru Görüntü Dökümü Ö rnekleri...219 Zeytinli de tatilciler yangın paniği yaşadı...220 Van da Offshore yarışları nefes kesti...221 Yanlış Görüntü Dökümü Ö rnekleri...222 Haber Görüntüsü Standartları...225 Temel Standartlar...225 Haber Kameramanı...225 Görüntü...227 Işık...228 Diyafram...229 Tripod...229 Sabit kare...229 Netlik...229 Çerçeve (kadraj)...230 Kompozisyon...230 Çekim ölçekleri...230 Ses...233 Ses Kaydı...233 Çekim Yapılırken Dikkat Edilmesi Gerekenler...235 Kameraman, Aynı Zamanda Bir Gazetecidir...236 Hikâyenin Kayda Alınma Kriterleri...237 Kurgulu Çekim Nedir?...238 Ajans Haberciliğinde Görüntülü Röportaj...241 Röportaj Yardımcı Çekimlerle Renklendirilmeli...242 Arka Fon...243 Görüntülü Röportajda Dikkat Edilmesi Gereken Hususlar...244 Kötü Röportaj Nasıl Olur?...245 Kurgu Nedir?...247
İçindekiler 9 Kurgucu Nasıl Olmalı?...247 Kurguculuk Nedir?...248 Kurgu Yapma Amaçları...248 Kurgu Türleri...248 Haber Kurgusunda Görsel ve İ şitsel Malzemeler...248 Kameradan veya VTR Cihazından Görüntü Aktarımı...249 Tv Haberciliğinde Seslendirme Metnine Göre Görüntü Döşenmesi... 249 Tv Haberciliğinde Görüntü Kurgusuna Göre Seslendirme Metni Yazımı...249 Kurgu Süresinin Ayarlanması...250 Haber Kurgusu Çeşitleri...250 Kurgunun Bitirilmesi...250 Ajans Haberciliğinde Haber Montajı Standartları...251 Montajda Ö n Hazırlık...252 Montaj / Kurgu...252 Üçüncü Bölüm FOTOĞRAFLI HABERCILIK Ajans Haberciliğinde Fotoğraf Standartları...257 Fotoğraf Nedir?...257 Fotoğrafta Işık...258 Işık Kaynakları...259 Hatalı Işık Ayarlarının Sonuçları...261 Standartlara Uygun Fotoğraf Çekimi İ çin Flaş Kullanımı...262 Fotoğraf Çekimi Ö ncesi Işık ile İ lgili Kurallar...262 Foto Muhabirinin Uyması Gereken Genel Kurallar...263 Farklı Açı Çekim Ö rnekleri...266 O an ı yakalamak...266 Takip Edilecek Habere Uygun Objektif Seçimi...272 Objektif Çeşitleri...273 Fotoğrafta Kompozisyon...275 Fotoğraf Kompozisyonunda Kullanılan Konumlar...275 Fotoğraf Alt Yazısı...279 Keywords (Anahtar kelimeler) Yazımının Ö nemi...282
10 Haber Estetiği Dördüncü Bölüm HUKUKÎ SORUMLULUK VE MESLEK İLKELERI Sosyal Medya Etik İ lkeleri...289 Temel Prensipler...289 Haber Hazırlama Aşamasında Dikkat Edilmesi Gerekenler...291 Haberleri Paylaşırken Dikkat Edilmesi Gerekenler...291 Kurumsal Twitter Hesaplarından Yapılan Paylaşımlarda Dikkat Edilmesi Gereken Noktalar...292 Facebook...293 Kurumsal Sosyal Medya Hesaplarının Güvenliği...293 Türkiye Gazetecileri Hak ve Sorumluluk Bildirgesi...295 Gazetecinin Doğru Davranış Kuralları...301 Basın Konseyi nin Kabul Ettiği Basın Meslek İ lkeleri...307 Medya Derneği Türkiyeli Gazeteciler İ çin Etik İ lkeler...309 Giriş...309 Gerçeklik ve Doğruluk...310 Tarafsızlık ve Adil Olmak...311 Bağımsızlık...312 Kaynakların Kullanımı...313 İ simsiz Kaynakların Kullanımı...313 Haber Hırsızlığı / İ ntihal...314 Görsel Malzeme Kullanımı...315 Ö zel Hayat...316 Ayrımcılık ve Nefret Söylemi...317 Aldatma...318 Çıkar Çatışması...318 Blog Yazma Etiği: Yeni Bir Alan...319 Radyo ve Televizyonların Kuruluş ve Yayın Hizmetleri Hakkında Kanun...321 Gazetecilerin Hakları ve Ö devlerine Dair Münih Bildirgesi...325 Giriş...325 Ö devler Bildirgesi...325 Haklar Bildirgesi...327 Türk Ceza Kanunu (TCK)...329
İçindekiler 11 Gizliliğin ihlâli...329 Ses veya görüntülerin kayda alınması...330 Adil yargılamayı etkilemeye teşebbüs...330 Haberleşmenin engellenmesi...330 Hakaret...331 Mağdurun belirlenmesi...332 İ snadın ispatı...332 İ ddia ve savunma dokunulmazlığı...332 Haksız fiil nedeniyle veya karşılıklı hakaret...332 Kişinin hatırasına hakaret...333 Haberleşmenin gizliliğini ihlâl...333 Kişiler arasındaki konuşmaların dinlenmesi ve kayda alınması...334 Ö zel hayatın gizliliğini ihlâl...334 Kişisel verilerin kaydedilmesi...335 Verileri hukuka aykırı olarak verme veya ele geçirme...335 Nitelikli hâller...335 Verileri yok etmeme...335 Şikayet...336 Tüzel kişiler hakkında güvenlik tedbiri uygulanması...336 Nitelikli dolandırıcılık...336 Halk arasında korku ve panik yaratmak amacıyla tehdit...337 Suç işlemeye tahrik...337 Suçu ve suçluyu övme...338 Halkı kin ve düşmanlığa tahrik veya aşağılama...338 Kanunlara uymamaya tahrik...338 Ortak hüküm...338 Suç işlemek amacıyla örgüt kurma...339 Etkin pişmanlık...340 Müstehcenlik...341 Fiyatları etkileme...342 İ ftira...342 Cumhurbaşkanına hakaret...344 Türklüğü, Cumhuriyet i, devletin kurum ve organlarını aşağılama.344 Halkı askerlikten soğutma...344 Basın Kanunu...345
12 Haber Estetiği Basın özgürlüğü...345 Cezai sorumluluk...345 Haber kaynağı...346 Hukukî sorumluluk...346 Düzeltme ve cevap...347 Yargıyı etkileme...348 Cinsel saldırı, cinayet ve intihara özendirme...348 Kimliğin açıklanmaması...349 Yeniden yayım...349 Dava süreleri...350 Tanık Koruma Kanunu...351 Gizlilik kuralı...351 Suç, yaptırım ve soruşturma usulü...352 Esas ve Usuller Hakkında Yönetmelik...353 Cumhuriyet Savcısı ve Mahkemelerce Alınabilecek Tanık Koruma Tedbirleri...353 Basın Suçlarıyla İ lgili Sık Sorulan Sorulara Hukukçuların Verdiği Cevaplar...357 Okur ve İ zleyici Hakları Bildirisi...359 Beşinci Bölüm ULUSLARARASI DEVLETLER VE OLUŞUMLAR Bağımsız Devletler...365 Tanınmayan veya Sınırlı Şekilde Tanınan Bölgeler...373 Altıncı Bölüm TÜRKÇEDE KISALTMALAR Kısaltmalar Kısaltmalar Dizini...377 Kısaltmalara Getirilen Ekler...378 Kısaltmalar Dizini...379 Kaynaklar...403
Takdim Medya olarak, parçası olduğumuz toplumun güvenini kazanma noktasında ciddi sorunlar yaşadığımız sır değil. Bu krizin çözümüne kafa yoranlar, genelde başkalarının yanlışlarını sayıp dökmeyi ve başkalarına akıl vermeyi tercih ediyor. Halbuki çözümün daha kestirme ve daha etkili bir yolu var: Aynaya bakmak ve işin doğrusunu yapmak. Böyle bir iddiada değiliz ama bu yönde güçlü bir niyet ve iradeye sahibiz. Cihan Haber Ajansı olarak kurum içinde oluşan kıymetli tecrübenin yanı sıra, şimdiye kadar gazeteciliğin temel konularında yapılan birçok kaynaktan da istifade ederek hazırladığımız Haber Estetiği İ lkeler-standartlar isimli eser de bu arzunun sonucu. Hangi meslekte olursa olsun, taşıdığı sorumluluğu ve yaptığı işi ciddiye almayanlar için yapılacak fazla bir şey yok. Hukuk, ahlak ve meslek ilkelerini yok sayanlar için ne yapılabilir ki? İ şini doğru yapmak ve iyi niyetle kendini geliştirmek isteyenler için ise ne yapılsa azdır. Yazılı ve görsel medyada haberciliğin temel standartlarını bir araya getiren bu kitabın
14 Haber Estetiği hedefi de iyi niyetle kendini yenilemeye, geliştirmeye açık olanlar. Cihan Haber Ajansı olarak, günün her anında ülkemizden ve dünyadan yüzlerce televizyon, gazete ve internet sitesine haber hizmeti veriyoruz. Zamana karşı verilen bu yarışta, doğru haberi, en hızlı ve en kaliteli şekilde adresine ulaştırmamız gerekiyor. Bu, çok ağır bir sorumluluk. İ lkeleri sürekli hatırda tutmak, çarpıtmalara ve yönlendirmelere karşı uyanık olmak, bireyin hakkı ile toplumun hakkını aynı derecede gözetmek, bir yanlış yaptığımızda düzeltip özür dilemek ve tüm bunları yaparken dilimizi en doğru şekilde kullanmak zorundayız. Mesleğin evrensel ilkelerinden temel yazım kurallarına, fotoğraf ve kamera çekimindeki standartlardan meslekle ilgili mevzuata, bir gazetecinin her an başvurma ihtiyacı duyacağı konuları işleyen Haber Estetiği, aylar süren titiz bir ekip çalışmasının ürünü. Kitabı hazırlarken, mesleğe önemli katkılarda bulunan isimlerin kitaplarından, köşe yazılarından, çeşitli ortamlarda yaptıkları konuşma ve röportajlardan da istifade ettik. Her birine ayrı ayrı teşekkürü borç biliyoruz. Kitabın yayına hazırlanmasında, başta Hakan İ nce olmak üzere, Nejat Sezik, Nail Tan, Ekrem Altıntepe, Akif Elbistan, Murat Azkeskin, İ lhan Kocapınar, Köksal Mutlu, Yakup Şalvarcı, Deniz Ergürel ve Güray Demir in şahıslarında, katkıda bulunan bütün arkadaşlara gönülden teşekkür ediyorum. Ancak bu emeğe karşı yapılacak en iyi teşekkür, bu mesleğe gönül veren habercilerin kitaptan azami derecede faydalanması ve mesleğini icra ederken buradaki ilkeleri hayata geçirmesi olur. Kurum içinde hazırladığımız bu ilk çalışmada, kuşkusuz bazı hata ve eksikler olabilir. Ancak yaşayan bir metin olarak
Takdim 15 düşünülen bu eser, ihtiyaç duyuldukça güncellenecektir. Nitekim ajanslar arasında meslekî açıdan saygın bir yeri olan Associated Press (AP), ilk haber kılavuzunu (stylebook), 1953 te hazırlamıştı. Medyanın adeta el kitabı haline gelen stylebook, defalarca yenilenerek 40 ıncı baskıyı geçti. Haber Estetiği ne de ileride yapılacak daha nitelikli ve kapsamlı çalışmaların bir çekirdeği olarak bakılabilir. Kurum içinde yapılan bu ilk çalışmada, kuşkusuz bazı hata ve eksikler olabilir. Ancak yaşayan bir metin olarak düşünülen bu eser, ihtiyaç duyuldukça güncellenecektir. Nitekim ajanslar arasında meslekî açıdan saygın bir yeri olan Associated Press (AP), ilk haber kılavuzunu (stylebook), 1953 te hazırlamış. Uluslararası medyanın âdeta el kitabı haline gelen stylebook, defalarca edit edilerek 43 üncü baskıya ulaştı. Haber Estetiği İ lkeler-standartlar isimli esere de ileride yapılacak daha nitelikli ve kapsamlı çalışmaların bir çekirdeği olarak bakılabilir. İ lkeleri ve kalitesiyle toplumun güvenini kazanmış, tüm vatandaşların hak ve özgürlüklerine sahip çıkabilen demokrat ve güçlü bir medya dileğiyle. Abdülhamit BİLİCİ GENEL MÜ DÜ R
Giriş Bir kurumda kaliteden söz etmek için belli standartların olması, bunların çalışanlar tarafından benimsenmesi ve uygulanması gerekir. Cihan Haber Ajansı nda uzun yıllardan beri uygulana gelen yazılı, görüntülü ve fotoğraflı haberciliğe dair standartlar, Haber Estetiği İ lkeler-standartlar adlı çalışmayla, yazılı hale getirilmiş ve kalıcılık kazanmıştır. Bu eser; haber, haber-kamera, montaj, fotoğraf gibi birimlerden uzman kişilerin katkıları ile hazırlandı ve kaleme alındı. Doğaldır ki bu tarz çok kişinin katkısıyla oluşan çalışmalarda tek bir üslup sağlamak zordur. Ancak aynı mesleğin mensupları olma ve aynı dili konuşmanın sağladığı avantajla bir üslup birliği oluşturulmaya gayret edildi. Kitabın bilimsel niteliği olmadığından dolayı, kaynaklardan yapılan iktibaslar tırnak içerisinde gösterilmemiştir. Kaynaklar bölümünde isimleri zikredilen eserler satır satır incelenmiş, ihtilaflı konular gerektiğinde kurum dışından ve ilgili uzmanına danışılarak netleştirilmiştir. Haber Yazımı ve Kuralları başlığını taşıyan birinci bölümde; toplumun ihtiyaç duyduğu bağımsız, güvenilir ve doğru bilgiyi üretme görevi ile yükümlü olan gazetecinin, geniş kitleleri ilgilendiren haber verme mesleğinin mantığı ve
18 Haber Estetiği haber yazımına dair standartları içermektedir. Ayrıca özel haber, insan merkezli haber ve haber-analiz gibi haber türlerine de yer verilmektedir. Ajans Gazeteciliği ile Röportaj Teknikleri de birinci bölümün önemli ve dikkat çekici başlıkları arasında yer almaktadır. Haberde dikkat edilmesi gereken temel imla kuralları da bu bölümde genişçe işlenmektedir. Türkiye Gazeteciler Cemiyeti ile Hürriyet Vakfı nın 80 li yıllarda basın üzerine yayımladığı eserlerin büyük bir kısmı bu çalışma için dikkatlice incelendi. İ kinci bölüm ise Görüntülü Habercilik ve Montaj başlığı altında incelenmektedir. Görüntülü habercilikte, görüntünün çekimi kadar önemli olan Görüntü Dökümü standartları, bu bölümün başlıca konusunu oluşturmaktadır. Ayrıca haber görüntüsünün standartları, çekim yapılırken dikkat edilmesi gereken hususlar, ışık, ses, kurgulu çekim, görüntülü röportaj gibi konu başlıkları ele alınmaktadır. Ajans Haberciliğinde Montaj Standartları, Montaja Ö n Hazırlık ve Kurgu, bu bölümün diğer önemli başlıklarını oluşturmaktadır. Ü çüncü bölüm, fotoğraflı haberciliğe ayrılmıştır. Fotoğraf haberdir ilkesinden hareketle, fotoğraf çekimi, foto muhabirinin uyması gereken kurallar, objektif çeşitleri ve kullanım alanları ile fotoğraf çekim tekniklerine değinilmektedir. Ayrıca çok sayıda örnek üzerinden hareketle, fotoğraf altının nasıl yazılacağı anlatılmaktadır. Dördüncü bölüm Hukukî Sorumluluk ve Meslek İ lkeleri başlığını taşımaktadır. Bu bölümde daha ziyade, hukuk yönünden bir gazeteciye lazım olacak bilgiler öz olarak sunulmaktadır. Türkiye Gazetecileri Hak ve Sorumluluk Bildirgesi, Basın Konseyi nin kabul ettiği Basın Meslek İ lkeleri, Türk Ceza
Giriş 19 Kanunu nun basın mesleği ile ilgili maddeleri ve Basın Kanunu nun ilgili maddelerine yer verilmektedir. Ayrıca bölümün sonunda Basın Suçlarıyla İ lgili Sık Sorulan Sorulara Hukukçuların Verdiği Cevaplar a da değinilmektedir. Beşinci bölüm, uluslararası devletler, kurum ve kuruluşların orijinal yazılışları ile bunların Türkçe deki kullanımını içermektedir. Yanlış yazımları önlemek amacıyla ve mümkün olduğunca fazla sayıda kuruma yer verilmiştir. Altıncı ve son bölümde ise Türk Dil Kurumu nun hazırladığı kısaltmalar ve kısaltma dizini, çalışmaya eklenmiştir. Haber Estetiği, başta da belirtildiği gibi, yıllardır kurum içinde uygulana gelen standartların yazılı hale getirilmesidir. En büyük hedefi de kurum içinde standartlar konusunda ortak bir dil oluşmasına zemin hazırlamaktır.
Birinci Bölüm Haber Yazımı ve Kuralları
Gazetecinin Görevi Gazetecilik, toplumun ihtiyaç duyduğu bağımsız, güvenilir ve doğru bilgiyi üretebilmektir. Gazetecinin görevi ise toplumu ilgilendiren olay ve olguları gerçeğe en yakın şekilde kurgulayarak başka kişilere yani okuyucuya / seyirciye aktarmaktır. Gazetecinin görevi; bir ferdi olduğu topluma, önce kendi çevresinde, sonra ülkesinde, ardından da dünyada olup biten kayda değer gelişmeleri; eksiksiz, saptırmadan, aldatmadan, kandırmadan ve abartmadan objektif biçimde bildirmektir. Gazeteciliğin özünde, gerçeği teyit etme disiplini yatar. Objektif habercilik, muhabirin kişisel düşüncelerini yansıtmayan, hak gözetir, doğru ve kesin bilgiyi tanımlar. Gazeteciler, bilgiyi halkla buluşturan fikir işçileridir. Haber, dedikodu ve ihtimaller üzerine değil, kesin liği sağlanmış bilgiler üzerine kurulmalıdır. Gazeteci, tahmin etmez, sanmaz, varsayımda bulunmaz; merak eder, sorar, sorgular, araştırır ve dinler. Gazeteci, gerçeği belirtmeye mecburdur. Gazeteci, doğruluktan fedakârlık yapamaz. Haber, öncelikle somut delillere dayanmalıdır. Gazeteci, bilgileri başka kaynaklarla karşılaştırarak defalarca kontrol ve teyit etmekten usanmamalı, delillerin gerçekliğinden emin olmalıdır. Muhabir için, teyidi yapılmamış bir bilgiyi haber
24 Haber Estetiği mutfağına teslim etmekten daha kötüsü yoktur. Haber, gazetecinin namusudur. Gazeteci, gerçekle ilgilenir. Gazetecinin bir meselesi vardır; o da gerçek tir. Gazeteciler, gerçekliğe tercüman veya rehber olan kişilerdir. denir. Bir olayın haberi, en basit haliyle, gerçek hakkındaki bir hipotezdir sadece. Sonuçta bir görüş açısının izlerini taşıyan izlenimdir haber. Gazeteci, bir dedektif hassasiyetiyle çalışır; gerçekleri örten sis perdesini aralar. Bunun için de cesur, kararlı ve atılgan olmak zorundadır. Gazeteci, olayları gerçekçi bir şekilde aktarırken, asıl amacının olay hakkındaki gerçeğin fotoğrafını çekmek olduğunu unutmamalıdır. Evet, fotoğrafını Gazeteci, gerçeğin ne olduğunu, yapabildiği kadar gerçeğe en yakın şekilde söylemelidir. Haberin kurgusunda haber-gerçek ilişkisi, olabildiğince korunmalıdır. Gazeteci, bir tornacı çırağının, ustasını heyecanlı bakışlarla takip ettiği gibi, toplumu ve hadiseleri mütecessis bir gözle dikkatlice izler ve irdeler. Bununla da yetinmez, perde arkasını kurcalar. Gazeteci, kuşkucu olmak zorundadır. Gazetecinin görevi, ele aldığı konuyu kanıtlamak değil, doğru ve kesin bilgiyi okura iletmektir. Yorum ve tahmin, haberin muhitine girmemelidir. Ö n yargı ve ön kabulle yaklaşılan her haber aldatıcıdır. Cephede savaşıyor gibi gazetecilik yapılmamalı. Gazeteci, toplumda öfke ve şiddet kültürünün oluşturulmasına alet olmamaya dikkat etmelidir. Gazeteci aklıselim olmalıdır. Muhabir, eksik, yanlış ya da inandırıcı olmayan bir bilginin, belli bir kitleyi gerçekler hakkında yanıltmayı ve yayılmasını amaçlayan dezenformasyonun tuzağına düşmemelidir. Dezenformasyon kadar, eksik enforme edilme nin de
Haber Yazımı ve Kuralları 25 haberin gerçekliğini tehdit ettiği unutulmamalıdır. Gazeteci, çarpıtılmış bilgilerin borazanlığını yapmamaya özen göstermelidir. Gazeteci, buyurgan ve hırçın bir üslupla haberini kaleme alamaz. Haberde kin kusulmaz. Haber, bir yargıyı okura dikte etmez. Muhabir muknî dir; okuru şeksiz şüphesiz ikna edebilmeli, yazdıklarına okuru inandırabilmelidir. Asparagas, gazetecinin intiharıdır. Gazeteci, güvenilirliğini zedeleyecek yanıltıcı bilgilere asla imza atmamalıdır. Gazeteci, dürüstlükten taviz veremez. Gazeteci, haber kaynağının açıklanmaması şartıyla (off the record) verdiği bilgileri yayımlamamalıdır. Gazeteci, mahremiyeti dikkate almak mecburiyetindedir. Gazeteci, haberini yazarken şeffaf olmalıdır. Haberde uzmanlar a dayanarak bir bilgi veriliyorsa, bu uzmanlar ın kaç kişi olduğu ve kimler olduğu bilgisinin belirtilmesi şeffaflığın bir gereğidir. Gazeteci, Din düşmanı, gerici, laiklik karşıtı, barbar, cani, faşist eğilimli gibi okuyucuya da rahatsızlık veren bütün sıfat ve nitelemelerden kaçınmalıdır. Gazeteci, haberinde ben ve öteki gibi keskin ayrımlara asla girmemeli, insanları kategorize etmemelidir. Gazeteci, münekkit tir. Meslekî normlara sadık kalmak kaydıyla, eleştiri yapma hakkına sahiptir. Ancak bunu yaparken, eleştirinin sınırlarını aşmamalı, aşağılayıcı, alay edici söylemlerden uzak durmalıdır. Gazeteci, kişi ve kurumları yaftalamamalıdır. Olay ve olguları eleştirme özgürlüğünün; küçültme, aşağılama ve hakareti gerektirmediği unutulmamalıdır. Gazeteci, toleranslı olmalıdır; olaya kızmak yerine anlamaya çalışmalıdır. Gazeteci, habere sevecenlikle yaklaşmalıdır.
26 Haber Estetiği Gazetecilik, sorumluluk gerektiren saygın bir iştir. Haberde haksız ithamlara yer verilmemeli, hiç kimse ırkı, cinsiyeti, sosyal düzeyi, dinî inançları ve ibadet şekilleri nedeniyle kınanmamalıdır. Gazetecinin noksan haberle insanları, kurumları karalamaya ve bundan da öte toplumu rahatsız etmeye hakkı yoktur. Okuru manipüle etme ya da yönlendirme, meslek ahlakıyla bağdaşmaz. Gazeteci, doğru bilgi verir, taraf dengesini gözetir, tek taraflı haberlerden sakınır. Yani hakkaniyet lidir. Haberde bir suçlama varsa kişi ya da kurum olsun mutlaka taraf görüşlerine yer verilmelidir. Bu, dürüstlüğün ve güvenilirliğin bir gereğidir. Suçlu olduğu yargı kararıyla kesinleşmedikçe hiç kimsenin suçlu ilan edilemeyeceği konusu gazetecilik mesleğinin en temel prensiplerindendir. Gazeteci, insan hak ve özgürlüklerine karşı duyarlı olmalıdır. Gazetecilik, zamanla yarış mesleğidir. Sen düşünürken, meslektaşın yapıyordur. nüktesi bu yarışı anlatan özlü ve güzel bir uyarıdır. Haber, çabuk bozulabilen bir meyve gibidir. Muhabir, aldığı bilgiyi doğru ve kesin bir şekilde haberleştirirken, haberini en kısa sürede yayın mutfağına teslim etmesi gerektiğinin şuurunda olmalıdır. Gerçeklerin, aceleci olmak gibi bir özelliği vardır. Haber, konserve edilemez. Vaktinde iletilmemiş haber, atlanmış haberdir ve yeri ise arşivin tozlu raflarıdır. Muhabir, uzmanlık alanı ne olursa olsun önce gazeteci olduğunu unutmamalıdır. Polis muhabiri polis, yargı muhabiri savcı, spor muhabiri kulüp yöneticisi, herhangi bir partiden sorumlu muhabir onun üyesi veya sözcüsü gibi davranmamalı ve bu yönde öznel yayın yapmamalıdır.
Haber Yazımı ve Kuralları 27 Basın, yönetilenlere hizmet için vardır, yönetenlere değil. hükmü, özgür basının toplum için üstlendiği rolün önemini vurgular. Gazeteci, saygınlığını, bir kamu hizmeti yapmasından alır. Basın özgürlüğü, halkın bilgi edinme hakkı olarak görülür. Yalnız unutulmamalıdır ki basın faaliyeti, kamusal nitelikte bir görev olduğu halde, resmî devlet görevi değildir. Vatandaşların toplumsal kaygıyla yaptıkları eleştirilerde, basın sadece onların sözcülüğünü yapar. Gazetecilerin, toplum adına denetçi görevini üstlendikleri yönünde yerleşik bir kanı vardır. Evet, basının siyaseti, bürokrasiyi toplum adına denetleme hakkı vardır. Modern hukuk devletinde en önemli ve etkin denetim organının özgür ve bağımsız basın olduğu kabul edilir. Basın, denetim ve eleştiri görevini yaparken sadece kamusal hayattaki hatalı davranışları bulup çıkarmaz, ulaştığı uzmanlar aracılığıyla devlet mekanizması üstünde ve ekonomik hayatta âdeta bilirkişilik yapar. Gazetecilerin bağlı olması gereken en üst makam halktır. Bu toplumsal sorumluluk nedeniyle gazetecinin, vesayete boyun eğmemesi gerekir. Habercilikte, bağımsız çalışmak esastır. Gazeteci, müstağnidir ; kimseden bir menfaat beklemez. Yazacağı bir haberin, soracağı bir sorunun, haber kaynağını kızdıracağını veya muhatabı nezdindeki değerini düşüreceğini düşünen bir muhabirin, mesleğini doğru icra etmesi imkânsızdır. Sindirilmiş bir kişilik, asla gazetecilik mesleğini hakkıyla ifa edemez. Gazeteci, çevresiyle sempatik ve düzeyli ilişkiler kurmalı; daima saygılı ve mütevazı olmalıdır. Haber kaynaklarıyla görüşmelerinde makul seviye/mesafe korunmalıdır. Gazetecinin, haber kaynaklarıyla sürekli ve yakın temasta olması gerekir. Ancak bilgi topladığı kaynaklarla laubaliliğe varacak
28 Haber Estetiği derecede senli-benli, içli-dışlı bir ilişkiye asla girmemelidir. Haber kaynağına ağabey / abla diye hitap edilmemelidir. Gazeteci, muhatabına daima siz diye hitap etmelidir. Gazetecinin görev ve sorumlulukları; herhangi bir politik otorite veya politik gaye ya da çıkar ilişkisi için değildir. Gazeteci, siyasal veya ekonomik güç odaklarının çıkarına hizmet edemez. Bu, mesleğin ruhuna ve etik ilkelerine ters olduğu gibi insanlık onuruyla da bağdaşmaz. Gazetecinin evrensel sorumluluğu, gerçeği araştırmak, bulmak ve kamuoyu ile paylaşmaktır. Gazeteciler, sahip olduğu ayrıcalıkları yanlış davranışları savunmak için kullanmamalıdır. Gazeteci, olaylar karşısında kişiliğini korumayı bilmelidir. Gazeteci, bilgi aldığı kişilerden ya da olaylardan bağımsız kalmayı başarmalıdır. Muhabir, ne haber kaynağına teslim olmalı ne de mesleğini bir yaptırım gücü olarak kullanmalıdır. Kamu yararı ilkesine halel getirmemelidir. Gazeteci, haberi kişiselleştirmemelidir. Gazeteci, mesleğini yaparken araç olarak kullandığı Türkçenin temel kurallarını, dil bilgisini iyi bilmeli; Yazım Kılavuzu nu başucundan ayırmamalıdır. Bilgi, duru bir Türkçe ile okura aktarılmalıdır. Ö yle ki haberde bir virgül eksikliği bile olmamalıdır. Gazeteci, çalıştığı kurumun hem yüzü hem de sesidir. Mesleğini icra ederken bu sorumluluğun şuurunda olmalıdır. Gazeteci, sinik değil; feraset sahibi, heyecanlı ve dinamik olmalıdır. Gazeteci, yüksek düzeyde farkındalığı olan kişidir. Spordan ekonomiye, dış politikadan magazine, bilgi teknolojilerinden sağlığa, değişik konularda kalem oynatabilecek, soru sorabilecek derinlikte bilgisi ve gözlemi olmalıdır. Haber üzerinde önce mütalaa sonra da bir meslektaşıyla müzakere yapmalıdır. Gazeteci, yazdığı haberi editöre
Haber Yazımı ve Kuralları 29 teslim etmeden önce mutlaka bir arkadaşına okutmalı, mantık ve imla hataları düzeltilmelidir. Hazırlık aşamasında ikinci kez, üçüncü kez okunarak filtre edilen bir haberde, yanlışlar en aza indirgenir. Muhabir, yazdığı her haberde bir eksiğini fark ederek olgunlaşmaya çalışmalıdır. Haber, üzerinde enine boyuna düşünülmeden yayına verilmemelidir. Gazetecilik, bir hayat tarzıdır. Gazeteci, mesleğini devam ettirdiği sürece bunun gerektirdiği sorumluluğu, disiplini, özveriyi ve gayreti mütemadiyen göstermelidir. Son bir not: Kitap okumasını sevmeyenler, asla gazetecilik mesleğine soyunmamalı. Çünkü rasyonel düşünce, ancak okumakla kazanılabilir.
Haber Nedir? İletişim maddesi, Türk Dil Kurumu (TDK) Sözlüğü nde, Duygu, düşünce veya bilgilerin, akla gelebilecek her türlü yolla başkalarına aktarılması, bildirişim. şeklinde tanımlanıyor. Görüldüğü gibi iletişimin iki muhatabı var: Anlatan ve anlatılan. Bu tanımdan yola çıkarak şunu söyleyebiliriz: Anlamamışsan, anlatamazsın. İ letişim, kitle haberleşmesinin aracıdır. Kitle haberleşmesinin kaynağı ise haberdir. Haber, iletişimin özüdür. İ letişimin en önemli şartı ise anlaşılmaktır. Haber, bir olay hakkında verilen ilk bilgidir. Haber, bazen bir duyguyu, bazen bir düşünceyi, çoğu zaman da bir bilgiyi aktarır. Geniş bir kitleyi ilgilendiren veya etkileyen ilgi çekici bilgi ya da olguların belirlenmiş bazı kurallar çerçevesinde yazılmasına haber diyebiliriz. Haberin üç sacayağı vardır: Yeni, gerçek ve ilgi uyandırıcı olması Etkin haber, geniş kitleleri ilgilendiren haberdir. Haber, kamuoyunu oluşturur. Haber, dikkatleri üzerine çekmeli, kendisinden söz ettirmelidir. Haber konusu, ne kadar çok kişiyi ilgilendiriyor veya etkiliyorsa olayın haber değeri o nispette büyüktür. Gazeteci, kamuoyunun ihtiyacı olan bilgi yi, nesnel ve gerçeğe en uygun şekilde sunar. Gazetecinin görevi -en yalın
32 Haber Estetiği haliyle- kamuoyunu doğru bilgilendirmektir. Olay ya da olgular kamuoyuna iletildiğinde haber olabilir. Okur ve izleyici için önemli olan haber, daha çok yakın zamanda meydana gelmiş veya ortaya çıkarılmış olay ya da olgulara ilişkin bilgilerdir. Haber kavramının evrensel unsurları şu konu başlıklarıyla ifade edilmektedir: Gerçeklik, İ lgi çekicilik, Çarpıcı olma, Güncel / Aktüel olma, Popüler olma, Zaman ve mekân bakımından yakınlık, Duygusal muhteva. Haber seçiminde önemli bir ölçü, olayların ülke ile olan ilgisidir. Doğalgaz anlaşmamız olan Rusya veya Azerbaycan daki muhtemel bir kriz Portekiz halkı için önemli olmayabilir. Fakat herhangi bir nedenle doğalgaz fiyatlarında fahiş bir artış ya da doğalgaz vanalarının kapatılacağının telaffuz edilmesi, Türkiye yi yakından etkileyeceği için bu ülkelerdeki tüm sıra dışı gelişmeler, Türkiye de yaşayanlar için dikkat çekici, önemli bir haberdir. Bir olay ya da olgunun haber olabilmesi için; İ lgi uyandıracak nitelikte YENİ, Merak edilecek ölçüde Ö NEMLİ, Dikkatleri çekecek kadar ÇARPICI olması gerekmektedir.
Haber Metni Nasıl Yazılmalı? Tanımı ne olursa olsun, haber, kısa metrajlı bir film gibidir. Her haber, içinde bir hikâye barındırır. Hikâyenin bir başlangıcı (giriş); olayın sebep-sonuç ilişkisinin mükemmel bir kurgu ile anlatıldığı ve soruların cevabını bulduğu gelişme bölümü (gövde) ve konunun bağlandığı bir sonuç (final) bölümü vardır. Haber metni öncelikle kesin, net, anlaşılır ve akıcı olmalıdır. Haber, gerçeğe sadık kalınarak yazılmalıdır. Konu titizlikle işlenmelidir. Haber konusu, okuyucu / izleyici hiç bilmiyormuş, ilk kez duyuyormuş gibi yalın bir dille anlatılmalıdır. Gazetecilik; olayları, bir fotoğraf makinesinin objektifi kadar net, abartısız ve açık görebilmektir. Haberin anlatım kurgusu okuyanı etkilemeli, lüzumsuz tekrarlara girilmemeli; ağdalı ve gereksiz ifadelerden uzak durulmalıdır. Haber, sulandırılmamalıdır. Kelime seçimine özen gösterilmeli, yazım kurallarına dikkat edilmelidir. Mantık hataları olmamalı; haberin kurgusu, kuşkuya yer bırakmamalıdır. Muhabir, haberi başkasına anlatandır. Aktardığı konuya içeriden bakmamalı; okuyucuda müdahil veya eğilim izlenimi bırakmamalıdır.
34 Haber Estetiği Haber, muhabirin meramını anlatabilme becerisidir. denir. Okuyucu veya dinleyici ilk okuyuşta haberi anlamamış, yeniden okuma ihtiyacı duymuşsa o haber iyi yazılmamış bir haberdir. Dolayısıyla meram anlatılamamıştır. Haber, okuyucuyu, okumaya ikna etmelidir. Bunu yaparken ise okurun tahammül sınırları zorlanmamalıdır. Haberde makbul olan, kısa cümleler kurarak, mümkün olduğunca az satırla çok bilgiyi akıcı bir dille okuyucuya aktarmaktır. Haberde uzun, karmaşık cümleler, çağrışıma açık sözcükler, gündelik dilde kullanılmayan kelimeler ve müphem, kapalı ifadeler asla kullanılmamalıdır. Muhabir, haberini, ham petrolün rafineride inceltilip arıtılarak saflaştırılması gibi rafine etmeli, gereksiz kelimeleri, ifadeleri ayıklamalıdır. Haber, sarraf titizliğiyle işlenmelidir.
Haberde Anlatım ve Dil Bilgisi Haber, mimarî kuralları olan bir eserdir. Bu eserin taşıyıcı kolonları; başlık, giriş ve olay örgüsünün anlatıldığı gövde dir. Eserin görsel zenginliği ise anlatım dili, imla ve Fransızların gramer dediği dil bilgisi dir. Anlatım dili, haber konusunun iyi bir kurgu ve akıcı bir dille yazılmasını ihtiva eder. Haberin bilgi ve olgusal doğruluğu kadar dil bilgisi ve imla kuralları açısından da doğru olması gerekmektedir. Haberde Türkçe nin doğru kullanılması haberin anlaşılırlık ve okunulurluğuna katkı sağlar. Kelimeler, asla dolgu malzemesi olarak kullanılmamalıdır. Her sözcüğün bir amacı ve mesajı olmalıdır. Manasız tekrarlara girilmemelidir. Muhabir, Türkçe yi bilerek kullanmalı, okuyarak yazı refleksini olgunlaştırmalıdır. Gazeteci, Türkçe nin zenginliğinden azami ölçüde istifade etmek için uğraş vermelidir. Dış görünüşündeki ihtişamdan etkilenip içine girdiğiniz beş yıldızlı bir otelde, her şeyin mükemmel olacağını hayal edersiniz haklı olarak... Restoranında lezzetli yemekler, hijyen, göz kamaştıran konfor ve güler yüz beklediğiniz böyle bir otelde, bayatlamış veya pişmemiş yemekler, örtüleri kirli bir masada size servis edildiğinde tam bir hayal kırıklığı yaşar, o müesseseye olan bütün güveninizi oracıkta yitirirsiniz. Bir daha o otele uğramazsınız.
36 Haber Estetiği Pişmemiş yemek veya kirli bir masa, beş yıldızlı görkemli bir otelin bütün itibarını bir anda silip atabilir. Habercilik de aynen öyledir. Haberinizin konusu mükemmel olabilir, başlığınız konuyu çok iyi anlatabilir; ancak, bilgi bayat, cümleler bozuk ve imla kuralları na da uyulmamışsa hem haberinizin itibarını düşürmüş hem de okurun haberinize olan güvenini zedelemiş olursunuz. Haberin lezzeti, imla ve anlatım hatalarıyla kaçırılmamalıdır. Zaman Dili Günümüz gazeteciliğinde haberin zamanı, di li geçmiş zaman dır. Yani hikâye etme esasına dayanır. Burada muhabir, olayı üçüncü şahıs olarak izler, gözlemde bulunur ve gözlemlerini aktarır. Haber dili, di li geçmiş zaman, şimdiki zaman ve gelecek zaman esasına dayalıdır. Bir haberde yer alan cümlelerde geçen fiiller bütünlük açısından birbirini tamamlamalıdır. Ö rneğin hem di li geçmiş zaman hem de şimdiki zaman aynı cümle içinde kullanılmamalıdır. Aynı şekilde di li geçmiş zamanla başlayan bir haber metni miş li geçmiş zamanla devam ederse anlatımdaki ahenk ve bütünlük bozulur. Devam edecek olaylarda ise anlatım dili geniş zaman olmalıdır. Ö RNEK: Operasyonlar devam ediyor. Dergi ve gazetelerin hafta sonu eklerinde kullanılan dosya haberlerinin yanı sıra insan merkezli (feature story) haberlerde genellikle geniş zaman tercih edilir. Ö RNEK: Kız kardeşinin, düşman aşiretten bir delikanlıyla kaçtığı haberini alan 17 yaşındaki Urfalı Şehmuz, öfkeden çılgına döner.
Haber Yazımı ve Kuralları 37 Kara kara düşünmeye başlar; çünkü bu lekeyi temizleme görevi büyük ihtimalle ona düşecektir. Aşiret ve aile büyükleri ilk günlerde öldür emri vermez; lâkin bir hafta sonra durum değişmeye başlar. Kahveye giden babasına aşiretin hatırı sayılır kişileri ileri geri konuşarak, Namus tez zamanda temizlenmeli. diye baskı yapar. Amcası ve amcasının oğulları da genç Şehmuz un üzerine gelir: Kız kardeşin, düşmanımızın oğluna kaçtı; utancımızdan insanların yüzüne bakamıyoruz. Kızı al getir, sonra da öldür. 1 Haber Cümlesi Cümle, bir bilgiyi veya bir duyguyu ifade eder. Haber cümlesinin en temel şartı anlaşılır ve okunabilir olmasıdır. Cümleler ve paragraflar kısa tutulmalı, haber metni ayrıntıya boğulmamalıdır. Her fikir bir cümle olmalı, her cümlenin bir öznesi olmalı, gereksiz ve tekrar sözcüklere yer verilmemeli, devrik cümle kullanılmamalıdır. Haber metni, bir çırpıda anlaşılabilecek şekilde yalın olmalıdır. Konu tane tane ve rahat anlatılmalıdır. Okurun sabrı taşırılmamalıdır. Bir terminolojisi olan haber konuları, basitleştirilerek okura aktarılmalıdır. Haber, edebî bir ürün değildir. Ancak, okunabilmesi için edebî bir eser gibi yazım hatalarından arınmış, anlaşılır, objektif, akıcı ve sağlam bir kurguya sahip olmalıdır. Haber cümlesi kurarken aşağıdaki kurallara dikkat edilmelidir: Haberde, karmaşık sözcüklerden, terimlerden; çok kullanılmayan deyimlerden, yabancı ve argo sözcüklerden uzak durulmalıdır. 1 Tuba Kabacaoğlu, Töre değil, cehalet; Aksiyon. Sayı: 632
38 Haber Estetiği Haberi süsleme yanlışlığına düşerek gereksiz, eşanlamlı sözcüklerle tekrarlara girilmemeli, ahenk bozulmamalıdır. Ö RNEK: mahkûmlar tahliye edilerek salıverildi... ekranda karşılıklı hesaplaştılar beraberindeki heyetle birlikte Haberin kısa ve basit cümlelerden oluşması onun okunulurluğunu artırır. Kısa cümle, 14 kelimeden oluşur. 20 kelimeyi aşan cümlelerin anlaşılma oranının azaldığı unutulmamalıdır. 24 kelimeyi aşan cümleler kurmamaya dikkat edilmelidir. İ ngiltere de yapılan bir araştırmaya göre, ortalama bir İ ngiliz vatandaşı, 17 sözcükten daha uzun olan cümleleri bir okuyuşta anlayamıyor. Bağlaçlarla birbirine eklenmiş uzun ve karmaşık cümleler anlaşırlık ve okunulurluğu düşürür; metinde maddî hata riskini artırır. Haber, sevdirerek okura sunulmalıdır. Ö znesi çoğul olan cümlenin yüklemi tekildir. Ö RNEK: Yönetim kurulu üyeleri, kürsüde birer konuşma yaptı. Haberde farklı konular ya da olaylar, belirtilerek, kaydederek, bildirirken, kaydederken gibi bağlaçlarla aynı cümlede anlatılmamalıdır. Ö zellikle tek fikir içeren basit fiillerden oluşmuş kısa cümleler kullanılmalıdır. Ö RNEK: İl Milli Eğitim Müdürü Mahmut Oğuz, Denizli İl Milli Eğitim Müdürlüğü olarak her zaman sivil toplum örgütlerinin desteğini yanlarında görmek istediklerini kaydederek,...
Haber Yazımı ve Kuralları 39 cümlesinde, altı çizgili kelimelerin gereksiz olduğunu görüyoruz. Bu cümleyi kısa ve akıcı şekilde şöyle yazmak daha doğru olur: İl Milli Eğitim Müdürü Oğuz, sivil toplum örgütlerinin desteğini her zaman yanlarında görmek istediklerini söyledi. Bir kelime, aynı cümle ya da paragraf içinde tekrar edilmemeli. Farklı kelimeler kullanarak bu sıkıcılığın önüne geçilmeli. erek, -arak ve iken ekleriyle iki farklı konu tek cümlede birleştirilmemelidir. Ö RNEK 1:... kazada 5 kişi ölürken, aynı kazada yaralanan 4 kişi Aziziye Araştırma Hastanesi ne kaldırıldı yerine,... 5 kişi öldü, yaralanan 4 kişi Aziziye Araştırma Hastanesi nde tedavi altına alındı. veya 5 kişi öldü. Sürücü gözaltına alındı. şeklinde kısa cümleler yazılması daha doğru olur. Ö RNEK 2: ANKARA (CİHAN)-Sağlık Bakanlığı Temel Sağlık Hizmetleri Genel Müdürü Dr. Seraceddin Çom, belediyelerin, su-kanalizasyon borularının tadilat çalışmaları sırasında il sağlık müdürlükleri ile irtibatlı olmaları gerektiğini belirtirken, çalışmalardan hemen sonra şebekeye su verilmeden süper klorlama yapılması gerektiğini vurguladı (İ ki farklı konu aynı cümlede- Gereksiz kullanım.) yerine, ANKARA (CİHAN)-Sağlık Bakanlığı Temel Sağlık Hizmetleri Genel Müdürü Dr. Seraceddin Çom, belediyelerin, su-kanalizasyon borularının tadilatı sırasında il sağlık müdürlükleri ile irtibatlı olmalarını istedi. Çom, çalışmalardan hemen sonra şebekeye su verilmeden süper klorlama yapılması gerektiğini vurguladı
40 Haber Estetiği Akıcılığı bozmamak için haber fiillerinin (söyledi, açıkladı, dedi, anlattı, ifade etti, belirtti gibi ) kullanımına özen gösterilmelidir. Aynı fiilleri, birbirini takip eden cümlelerde kullanmak okuyucuyu sıkar. Belirtti ile biten cümleden sonra devam eden cümle belirtti ile bitmemeli. Aynı şekilde, haberde bir tırnak dedi ile bitmişse, hemen sonraki tırnak dedi ile bitmemeli. Her defasında farklı fiiller tercih edilmelidir. Ö RNEK: Microsoft un sahibi Bill Gates hastalıklarla savaş için 250 milyon dolar daha yardım yapacağını söyledi. Dünyanın en iyi bilim adamlarını toplayarak hastalıklara karşı savaşmaları için bir proje başlattıklarını söyleyen Gates, 80 den fazla ülkede bulunan bilim adamlarının binlerce sayfa fikir gönderdiklerini söyledi (Aynı fiil) Haber dilinde iyi bir kurgu, özetleme becerisi ve duru bir anlatım zenginliği kazanmak için şiir ve öykü okunmalı. Zamanla meramınızı daha kolay anlattığınızı göreceksiniz. Gündelik Dil Kullanılmalı Muhabir, elde ettiği bilgileri doğru ve duru bir Türkçe ile okura aktarmakla mükelleftir. Yazılan haberi, çoban da cumhurbaşkanı da anlayabilmelidir. BBC çalışanlarının, Bizler düklerden çöpçülere, barmenlerden papazlara ve gazetelerine gömülmüş profesörlere, neşeli gençlere kadar anlaşılır olmak zorundayız! dediği rivayet edilir. Haber, gündelik dilde kullanılan kelimelerle yazılmalı; teknik, argo ve jargon kullanımından sakınılmalıdır. Arada teknik terimler kullanılacaksa, bunlar metin içinde ilk geçtiği yerde açıklanmalıdır.
Haber Yazımı ve Kuralları 41 Yöresel ifade ve kelimeler haber metninde kullanılmamalıdır. Mektup veya dilekçelerde kullanılabilen önem arz eden, bariz, tekerrür, menfi gibi kelimeler, haber metninde kullanılmaz. Bazı meslekî terimlerin haberde belirtilmesi gerekiyorsa okurun anlaması için, halk arasında.. olarak bilinen kalıbının kullanılması, metni rahatlatır. Ö RNEK:. halk arasında sara olarak bilinen epilepsi hastalığının halk arasında aşırı kızamık olarak bilinen SSPE hastalığı halk arasında şeker hastalığı olarak bilinen diyabetin halk arasında domuz gribi olarak bilinen H1N1 virüsüne karşı gibi. Haber, olayların kronolojik sırasına göre değil, haberdeki olguların önem sırasına göre yazılır. Sıfat kullanımında çok özenli davranılmalı, gereksiz sıfatlar metinden çıkarılmalıdır. Haberde devrik cümle kullanılmamalı. İ çi boşalmış klişelere, basmakalıp ifadelere yer verilmemelidir. Ö RNEK: trafik canavarı, amansız hastalık, start aldı, doyumsuz, sefilleri oynadı gibi. Haberde bey, bayan, sayın gibi ifadeler ve mız, -miz gibi sahiplik ekleri kullanılmaz. Ö RNEK: Hatice nine 80 yaşına gelmesine rağmen hafızası güçlü. (Yanlış) Hatice Acar, 80 yaşına gelmesine rağmen hafızası hâlâ güçlü. (Doğru)
42 Haber Estetiği Parasını çaldıran Sedat bey karakola başvurdu. (Yanlış) Parasını çaldıran Sedat İleri, karakola başvurdu. (Doğru) İl Müdürü Çokel, tesisin ülkemizin ekonomisine (Yanlış) İl Müdürü Çokel, tesisin ülke ekonomisine (Doğru) Haber cümlesi, brifing tarzına has -dır, -dir, -tır, -tir ekleriyle bitmez. Ö RNEK: Antalya, Türkiye nin önemli turizm merkezlerinden biridir. gibi. Cümle İmlası Bilgisayarda haber metni yazılırken her kelime ve bağlaçtan sonra klavyedeki space tuşuna bir kez basarak boşluk bırakılır. Aksi takdirde kelimeler birbiri içine geçer ve nahoş bir görüntü ortaya çıkar. Ö RNEK: Meydanagelentrafikkazasında (Yanlış) Meydana gelen trafik kazasında (Doğru) Nokta ve virgül imleri, kendinden önceki kelimeye bitişik yazılır. Arada boşluk bırakılmaz. Ö RNEK: Diyarbakır polisi ilginç bir olayı ortaya çıkardı. (Yanlış) Diyarbakır polisi ilginç bir olayı ortaya çıkardı. (Doğru) Ö RNEK: Mavi, kırmızı, yeşil, mor renkli balonları dağıtan (Yanlış) Mavi, kırmızı, yeşil, mor renkli balonları dağıtan (Doğru) Her nokta ve virgülden sonra klavyedeki space tuşuna bir kez basarak boşluk bırakılır.
Cümle Kurgusu Haberde bir kişinin açıklamaları yazılırken iki yöntem izlenir: özetleme ve tırnak içi de denilen iktibas-alıntı... Özetleme Yöntemi Ö zetleme yönteminde muhabir, haber kaynağının konuşmasının önemli kısımlarını, anlam kaymasına mahal vermeden, içeriğini saptırmadan doğru bir şekilde özetler. Muhabir, burada duyduğunu başkasına aktarandır. Muhabire düşen, muhatabının ne demek istediğini değil ne dediğini, yorum ve ima katmadan nakil suretiyle okura iletmektir. Ö RNEK 1: BRÜKSEL (CİHAN) - Birleşmiş Milletler (BM) Genel Sekreteri Ban Ki-mun, Suriye konusunda uluslararası camia ile BM nin birlikte çalışması gerektiğini belirterek kamplarda bulunan insanların evlerine dönmesi gerektiğini söyledi... Ö RNEK 2: İSTANBUL (CİHAN) - Akşam Gazetesi nin eski patronu Malik Yolaç 27 Mayıs döneminde gazetesinin Ankara temsilciliğinin cuntacı askerlerin karargâhı gibi çalıştığını söyledi. Darbeye 3-4 gün kala üniformalı askerlerin Akşam Gazetesi ne sık sık gelmeye başladığını belirten Yolaç o dönemde sadece kendi gazetesi
44 Haber Estetiği değil birçok gazetenin menfaatleri uğruna darbe çığırtkanlığı yaptığını ifade etti. Ö RNEK 3: LOS ANGELES (CİHAN) - Pakistan asıllı Amerikalı ilahiyat profesörü Amir Hussain, Türkiye deki özgür medyaya darbe operasyonlarını dehşetengiz olarak niteledi. Bunlar bir diktatörün yapacağı şeyler. ifadesini kullanan Prof Hussain, medyanın görevinin hükümeti kontrol etmek olduğuna dikkat çekti. Bu tür baskıların Amerika da hayal bile edilemeyeceğini söyleyen Hussain, Eğer Başkan Obama muhalif FOX TV sunucusu Bill O Reilly i tutuklamayı deneseydi veya FOX TV yöneticilerini hapse atsaydı Amerikan halkı ayağa kalkardı. dedi. Kişilerin konuşmalarını konu alan haberlerde, konuşmacının girişte yer alan görüşleri, metnin içinde de kullanılacağından aynı cümleler kurulmamasına dikkat edilmelidir. Bunun için girişte özetleme ile verilen flaş bölüm, gövdede tırnak içinde özgün haliyle yani alıntı şeklinde ortalarda verilerek, tekrar önlenebilir. İktibas - Alıntı Yöntemi Başkasına ait sözlerin aynen alınmasına doğrudan anlatım denir. İ ktibas-alıntı yönteminde, haber kaynağının konuşmasının en önemli, özgün ve çarpıcı cümleleri, tırnak içinde aynen verilir. Haberde adı geçen kişinin renkli deyişleri, sıra dışı niteleme ve benzetmeleri için tırnak açılmalıdır. Haberde mümkün olduğunca alıntılardan kaçınılmalıdır. Eğer bir kitap, dergi veya web sitesinden alıntı yapılacaksa kaynak mutlaka belirtilmelidir. Konuşmacının ağzından çıkan her kelimeyi elemeden tırnak içine almak, sadece habere obez bir görünüm verir. Muhabir, bu kolaycılığa tenezzül etmemelidir.
Haber Yazımı ve Kuralları 45 Tırnak içinde okuyucunun bilmesinde lüzum görülen kısımlar, özetleme yönteminde olduğu gibi; anlam kaymasına mahal vermeden, içeriğini çarpıtmadan, doğru bir şekilde verilir. Tırnak içindeki cümleler, o sözlerin, muhabire değil haber kaynağına ait olduğu anlamına gelir. Ö RNEK 1: ATİNA (CİHAN) - Dünyaca ünlü yönetmen Costa Gavras (80), 1969 da Oscar a uzanan ve politik sinemanın kült filmi olarak gösterilen Z yi (Ölümsüz), cunta gerçeğini insanlara gösterebilmek için çektiğini söyledi. Gavras, İnsanlar Z vasıtasıyla Yunanistan da olanları keşfetti. dedi. Yunan asıllı Fransız vatandaşı Gavras, Z nin bu kadar büyük sükse yapmasını beklemediklerini çünkü filmi yapmak için kaynak ve para ararken yapımcıların projeyi reddettiklerini açıkladı. Ben, oyuncular ve çalışma arkadaşlarım; diktatörlere ve Albaylar Cuntası na karşı bir şey yapmak için yola çıktık. diyen Gavras, şöyle devam etti: Film, muhtemelen Yunanistan da ne olduğunu anlamayan çok insan için, askerlerin ideolojisi ve felsefesinin ne olduğunu, neler yaptıklarını anlamalarına yardımcı oldu. İnsanlar Z vasıtasıyla olanları keşfetti. İlgilendiler. Bu daha fazla şey öğrenmeye itti. O dönemde Yunanistan ın probleminin ne olduğunun anlaşılmasına imkân verdi. Ö RNEK 2: İSTANBUL (CİHAN) - İspanya da ETA örgütüne karşı mücadele amacıyla devlet içinde yasadışı olarak kurulan GAL isimli örgütün çökertilmesinde haberleriyle kritik rol oynayan gazeteci Melchor Miralles, Cihan Medya Haber Dergisi ne konuştu. İspanya nın Ergenekon u olarak bilinen GAL (Antiterörist Özgürlük Grupları / Grupos Antiterroristas de Liberacion) örgütünün izini sürerken siyaset ve güvenlik bürokrasisinin engellemelerine maruz kaldığını anlatan Miralles, devlet içindeki bu gizli
46 Haber Estetiği örgüt aleyhine haberler yaptığı için başına gelenleri şöyle anlattı: Takipler, tacizler ve izlemelerle karşı karşıya kaldık. Evimin içine, banyoya kadar mikrofon ve kamera doluydu. 14 yıl polis korumasıyla gezdim. Diario 16 nın sahibine baskı yaparak Genel Yayın Yönetmeni Pedro J. Ramirez i bu mesele yüzünden kovdurmayı başardılar. Sosyal ve politik açıdan desteğimiz yoktu. Etik ve moral açısından yaşananlar siyasete bakan yönüyle iğrenç idi. Birleşik Sol ve Bask Milliyetçi Partisi ni bir kenarda tutarsak Halk Partisi (PP) dâhil İspanya Parlamentosu nda hiç kimse bu örgüte dair bir şey bilmek istemiyordu. diyen Miralles, Diario 16 da yaptıkları işi hoş karşılamayan meslektaşlarının da hışmına uğradıklarını kaydetti. Miralles, ana akım medyanın bu örgüt karşısındaki tutumunu şöyle değerlendirdi: Genel olarak İspanyol basını GAL konusunda sınıfta kaldı. Bu konunun üzerine giden yayın kuruluşu olarak Diario 16 ve daha sonra El Mundo gazetesinden başka Interviu dergisi vardı. Ama çok az kişiydik diyebilirim. Diğer medya kuruluşları çok acıklı bir tavır sergilemiştir. Tırnak içinde, bir başka kişiye atfen başka bir alıntıya yer verilmişse bu cümlenin başına ve sonuna tek tırnak ( ) konulur: Ö RNEK: Cumhurbaşkanı, Ecevit in hükümeti kurması imkânsız görünüyor. Kendisi bana Yılmaz ın Biz sana destek veririz. dediğini söyledi. şeklinde konuştu. Tırnak açılırken, hemen öncesinde tırnağa zemin hazırlamak için kullanılan kelime ve ifadeler, tırnak içinde aynen verilmemeli, tekrara düşülmemelidir. Tırnağa konuyu tamamlayan farklı ifadelerle girilmeli: Ö RNEK: MADRİD (CİHAN) - Terör uzmanı gazeteci Luis R. Aizpeolea, müzakere sürecinin terör örgütü ETA nın bitişini hızlandırdığını
Haber Yazımı ve Kuralları 47 söyledi. Bask kökenli Aizpeolea, müzakere sürecinde kendi siyasi kanadının örgüte isyan etmesinin bunda büyük rol oynadığını belirtti. Aizpeolea, Müzakere sürecinde kendi siyasi kanadının örgüte isyan etmesinin rolü büyük. Bu ETA nın sonunu hızlandırmıştır. İktidardaki Halk Partisi (PP) ETA nın bitişini polis, hukuk ve toplumsal baskının sonucu gibi göstermeye çalışıyor. Ama ETA nın politik kanadının lideri Arnaldo Otegi nin ETA ya karşı isyan etmesi çok önemli rol oynamıştır. dedi. (Yanlış. Ö zetlenen cümle tırnak içinde de aynen verilmiş) Haber kaynağının önemli gördüğü, vurgu yaptığı bazı ifadeleri özetleme yöntemiyle aktarılırken, çarpıcı cümle tırnak içine alınabilir. Bu uygulama, tırnak içindeki özetin, haber kaynağının özgün ifadesiyle yapıldığı anlamına gelir. Eğer tırnak içine alınan kısım tam bir cümle değilse ve aynen alınmamışsa, asıl cümlenin tümleci durumundaysa büyük harfle başlatılmaz; dolayısıyla sonuna da nokta konulmaz ve tırnaklar çift değil tek olur. Ö RNEK: VİYANA (CİHAN) - Türkiye nin Avrupa Birliği (AB) üyeliğine karşı çıkan ülkelerin başında gelen Avusturya nın Dışişleri Bakanı Ursula Plassnik, reformların AB nin hatırına değil, Türklerin Avrupa yolunu seçmek istediği için gerçekleştirilmesi gerektiğini öne sürdü. Ö RNEK: Recai Kutan, partilerinin RP nin devamı olmadığını söyledi. Haberde, üçüncü şahıslara atfen bir kelime ya da cümleye aynen vurgu yapıldığında, bu ifadeler tek tırnak içine alınır. Ancak tırnak kapatılırken nokta konulmaz:
48 Haber Estetiği Ö RNEK: Türkiye nin Avrupa Birliği (AB) üyeliğine karşı çıkan Hıristiyan Demokratlar ile ırkçıların dile getirdiği, Türkiye üye olursa Avrupa yı Türkler doldurur tezi çöktü. AB Komisyonu tarafından 2004 ve 2007 genişlemelerinin ele alındığı bir raporda işgal tezinin aksi sonuçlar ortaya çıktı. Rapor, yeni göçmenlerin eski üyelerdeki ekonomiyi canlandırdığını, ücretler ve istihdam sorunlarına ya çok az etki ettiğini ya da olumsuz hiçbir tesirin olmadığını tespit etti. Türkiye ile müzakere kararı alan AB nin nihai bildirisinde Türklerin serbest dolaşımına üye olsa dahi daimi kısıtlama getirilebileceği cümlesi eklenmişti... 2 Alıntıda, kişisel düzeltme ve özetleme asla yapılmaz. Yazılı açıklamalarda söyledi, diye konuştu, şeklinde karşılık verdi, şeklinde konuştu fiilleri kullanılmaz. Bu tip durumlarda, belirtildi, ifade edildi, denildi, dikkat çekilerek ifadeleri kullanılabilir. Haberde, tırnak içinde bile olsa konuşma dilinde kullandığımız kelimelere yer verilmez. İ stisnalar hariç. Ö RNEK: Metin Fazlıoğlu, Dükkanını başına yıkıcam, seni yok edicem, o eşinin de parmaklarını kırıcam. dedi. (Yanlış) Metin Fazlıoğlu, Dükkanını başına yıkacağım, seni yok edeceğim, o eşinin de parmaklarını kıracağım. dedi. (Doğru) Çift Tırnak Kuralı Yukarıdaki örneklerde görüldüğü gibi, tırnak açarken uyulması gereken temel kurallar vardır. Tırnak içine alınan kısım tam bir cümle oluşturuyorsa büyük harfle başlar. 2 Zaman, 20.11.2008
Haber Yazımı ve Kuralları 49 Cümle bittiğinde ise cümlenin şekline göre, hangi noktalama işareti kullanılacaksa (.), (?), (!) o işaret konulur ve tırnak ondan sonra kapatılır. Ö RNEK: Cumhurbaşkanı Demirel, Sayın Ecevit e hükümeti kurma görevini verirken çok düşündüm. dedi. Eksiksiz bir haber bu kuralları da kapsar. Haber metninde tırnak açılırken şu formata dikkat edilmesi gerekmektedir: Ö n cümle+virgül bitişik+boşluk+çift tırnak aç+tırnağa bitişik büyük harfle başla+cümle+son nokta bitişik+çift tırnağı kapa+boşluk+dedi/diye konuştu+nokta+boşluk Ö RNEK: olacağını belirterek, Ağaçlandırma çalışmalarına hız vereceğiz. dedi. Paragraf Haber kurgusunun en önemli yapıtaşı paragraftır. Haberde her paragraf ayrı bir düşünceyi aktarır. Haber cümlesi gibi paragrafların da kısa olması tercih edilir. Kısa paragraflar, haberin okunulurluğunu artırır; okuyucuyu dinç tutar. İ letişim uzmanları, üç cümleyi aşan paragrafların anlaşılırlığının azaldığı görüşünde birleşiyor. Haberde, işlenen konunun; başka bir boyutuna dikkat çekmek, yeni bir açılım getirmek veya farklı bir kişinin görüşüne yer vermek için Bu arada, Öte yandan, Diğer taraftan kalıplarıyla yeni bir paragrafa giriş yapılabilir.
Bu kitabımıza ve yayınevimizin diğer ürünlerine aşağıdaki satış kanallarından ulaşabilirsiniz. Basılı kitap: kitapkaynagi com ve tüm seçkin kitapçılarda... Dijital kitap: kitapkaynagi com