5-AKARSULAR AKARSULARDA AŞINDIRMA Akarsular fiziksel(mekanik) ve kimyasal olmak üzere iki türlü aşındırma yaparlar. Mekanik aşındırmada çarparak koparma etkili olduğu için buna korrazyon yani çarparak aşındırma, kimyasal aşındırmada eriterek koparma etkili olduğu için buna korrozyon yani eriterek aşındırma denir. AKARSU AŞINDIRMASINI ETKİLEYEN FAKTÖRLER Akarsuların aşındırmasında suyun enerjisi, taşınan maddelerin (yükün) enerjisi ve zemin özellikleri etkilidir. Bu üç unsur değişik etkiler ile aşındırma üzerinde rol oynar. 1-Su miktarı: Akarsuyun taşıdığı su miktarı arttıkça aşındırma gücüde artar. 2-Yük miktarı: Akarsuyun taşıdığı unsurlar yatağa çarpar buralardan parça kopartarak aşındırma yapar. Dolayısıyla yük artarsa aşındırma da artar. Akarsuyun taşıdığı yükün yataktan parça koparmasıyla oluşan aşındırmaya korrazyon denir. 3-Akış hızı: Suyun akış hızı artarsa suyun ve taşınan yüklerin yaptığı aşındırma artar. 4-Eğim: Yatak eğimi arttıkça suyun akış hızı artar. Suyun akış hızının artması aşındırmayı hızlandırır. Ayrıca eğim arttıkça unsurların taşınma hızları artar ve taşınan unsurların çarparak yaptığı aşındırma da artar. 5-Zeminin özelliği: Yatağı oluşturan kayaların direnci aşındırmayı etkiler. Eğer zemini oluşturan kayalar dirençliyse aşındırma hızı yavaş olur. 6-Bitki örtüsü: Bitkiler kökleriyle unsurları tuttukları için aşındırmayı azaltan etkendir. Bitki örtüsü bakımından fakir olan sahaların aşınması daha kolay olmaktadır.
AKARSU AŞINDIRMA ÇEŞİTLERİ Akarsular yatağını derine, yana ve geriye olmak üzere 3 tipte gerçekleştirmektedir. Genel olarak yatağını önce derine doğru aşındırır eğim azaldıkça yanlara doğru aşındırır zamana bağlı olarak da geriye doğru aşındırmaktadır. Akarsular bu faaliyetlerini yaparken ayrıca yeryüzünde birtakım aşındırma şekilleri oluştururlar. Akarsuların oluşturduğu aşındırma şekilleri aşağıdadır. Denge Profili Denge profiline ulaşmış akarsuların özellikleri: 1-Yatak eğimi azalmıştır. 2-Akış hızı azalmıştır. 3-Aşındırma faaliyetleri azalmıştır. Sadece az miktarda yana aşındırma yapabilir.
4-Biriktirme artmıştır. 5-Ulaşıma elverişlidir. 6-Enerji potansiyeli azdır. AKARSU AŞINDIRMA ŞEKİLLERİ 1-Vadi Akarsuların kaynaktan ağza kadar yatakları boyunca oluşturdukları uzun oluk biçimindeki çukurluklara vadi denir. Akarsuyun debisine, yatağın zeminine, topoğrafyaya ve akarsuların faaliyet gösterdikleri süreye göre çeşitli vadi tipleri ortaya çıkmıştır. Akarsuların oluşturdukları vadi tipleri aşağıda gösterilmiştir. A-Çentik (kertik) Vadi: Akarsuların gençlik dönemine ait V profilli vadilerdir. Eğimin fazla olduğu yerlerde görülürler. Bu vadilerin oluşumunda derine aşındırma daha çok etkili olmuştur. Akarsuların eğimin daha fazla olduğu kaynak kısımlarında genellikle daha çok görülebilirler. Jeolojik olarak genç arazilerde bu tür vadiler yaygındır. B-Boğaz (yarma) Vadi: Dağları yarıp geçen dik yamaçlı derin vadilerdir. Bu vadilerin enine profilleri U şeklindedir. Derine aşındırmanın kuvvetli olduğu bir vadi tipidir. Oluşumunda iç
kuvvetlerinde etkisi vardır. Bir taraftan iç kuvvetler araziyi yükseltirken bir taraftanda akarsular yükselen bu arazinin bir bölümünü aşındırmaktadır. C-Kanyon Vadi: Yatay duruşlu ve farklı dirençteki kayalardan oluşan tabakaların bulunduğu bölgelerde ya da karstik bölgelerde basamaklı bir yapı oluşturmuş derin vadilerdir. D-Geniş Tabanlı Vadi (alüvyal tabanlı vadi): Eğimin azaldığı yerlerde derine aşındırmanın azalıp yana aşındırmanın artması sonucu oluşmuş vadilerdir. Aşındırma kuvveti oldukça azalmış ve biriktirme artmıştır. Bunun sonucu akarsu yatağında alüvyal malzeme birikmiş ve tarıma elverişli alanlar oluşmuştur. Bu vadilerdeki akarsular menderesler yaparak akış gösterirler. Menderes oluşturan akarsuların; yatak eğimi azalmıştır, akış hızı azalmıştır, aşındırması azalmış biriktirmesi artmıştır, enerji potansiyeli azalmıştır, ulaşıma elverişlidir, genellikle akarsuyun uzunluğu artmıştır. E-Yatık Yamaçlı (asimetrik) Vadi: Bir yamacı diğer yamacına göre daha fazla eğimli olan vadilerdir. Oluşumunda yatağın bir yamacının diğer yamacına göre daha fazla ve hızlı aşınması etkili olmuştur. Yamacın bir tarafının daha fazla aşınmasında hızlı aşınan yamacı oluşturan kayaçların direncinin az olması etkilidir. 2-Dev Kazanı Çağlayan ve şelalelerde suyun yüksekten düştüğü yeri zamanla aşındırarak oyuk haline getirmesiyle oluşmuş şekillerdir. Dev kazanı oluşumunun hızlanmasında şelalenin
yükselti farkı ve su miktarı etkilidir. Suyun çok olması aşındırmayı hızlandırır ayrıca şelaleden düşen suyun düşme yüksekliği arttıkça suyun uyguladığı kuvvet artacağından aşındırma hızlanır. 3-Peri Bacaları Volkanik kül ve tüflerin arasında bulunan dirençli kayaların kendileriyle beraber altlarındaki malzemeyi de sellenme suları ve akarsuların aşındırmasından koruması sonucu oluşmuş şapkalı sütun şekilleridir. Türkiye de tipik peribacalarına Nevşehir de Ürgüp ve Göreme de rastlanır. Turizm açısından önemli yerşekillerindendir. 4-Plato Akarsular tarafından derince parçalanmış yüksek düzlüklerdir. Türkiye III. Zaman sonuna kadar aşınarak alçalmış ve düzleşmiştir. Ancak IV. Zamanda tekrar yükselmiş ve akarsuların taban seviyeleri (kaide seviyesi) değişmiş böylece aşındırma tekrar başlamıştır. Bu sebeple yükselen düzlük alanlar akarsular tarafından tekrar aşındırılmaya başlayarak platolar oluşmuştur. Türkiye nin önemli platoları; Cihanbeyli, Haymana, Obruk, Bozok, Uzunyayla, Taşeli, Ardahan, Çatalca-Kocaeli, Erzurum-Kars platolarıdır. 5-Peneplen (yontukdüz) Akarsu aşındırmasının son safhasında görülen hafif dalgalı düzlüklerdir. Aşındırma faaliyetleri taban seviyesinden sonra artık durmuş ve büyük yükselti farkları ortadan
kalkarak dalgalı düzlükler meydana gelmiştir. Türkiye arazisi III. Zamanda aşınarak peneplen haline gelmiş ve IV. Zamanda tekrar yükselmiştir. Bu yüzden yüksek yerlerde eski peneplenlere rastlanabilmektedir. 6-Kırgıbayır (badlands) Kurak yerlerde bitki örtüsünden yoksun gevşek yapılı dirençsiz arazilerin şiddetli yağmurların oluşturduğu sellenme sularının aşındırması sonucu oluşan parçalı, yarıntılı arazilerdir. Yağış her zaman görülmediği için sular toplanıp bir yatak oluşturamamıştır. Bu sebeple arazi üzerinde belli belirsiz yer değiştirerek akan sular araziyi didik didik etmiştir. Ürgüp, göreme yörelerinin peribacası arazilerinde görülür. 7-Taraça (seki) Taşıdığı malzemeleri yatağına biriktirmeye başlamış bir akarsuyun, yatağının tekrar yükselmesi sonucu derine aşındırmaya başlamasıyla oluşmuş enine profili basamaklı olan şekillerdir. Taraçaların oluşumunda akarsu biriktirme ve aşındırması etkili olduğu için bunlar hem aşınım hem birikim şekli özelliği gösterirler. Ayrıca yatağın tekrar derine aşındırılmasında etki olan yükselme hareketi çeşitli iç kuvvetler olduğu için taraçaların oluşumunda tektonizma da etkili olmuştur. 8-Menderes (büklüm) Yatak eğiminin azalması sonucu akış hızı azalan akarsuyun büklümler yaparak akmasına menderes denir. Menderes yapan bir akarsuda büklümün dış tarafında aşındırma, iç tarafında biriktirme olur. Aşındırmanın olduğu yamaca çarpak, biriktirmenin olduğu yamaca yığınak denir.
AKARSULARDA BİRİKTİRME Akarsuyun taşıdığı malzemeleri biriktirmesiyle oluşan şekillere akarsu birikim şekilleri denir. Akarsular eğimin azalması, akış hızının azalması, taşıdığı yükün artması, debi azalması, yatağın genişlemesi gibi sebeplerden dolayı biriktirmeye başlarlar. Akarsuların biriktirdiği malzemelerin boyutları akarsuyun göstermiş olduğu akım miktarları ve rejimleri hakkında bilgi verir. Birikme olmuş yerden alınan kesitte biriken malzemelerin boyutları ve tabakaların kalınlıkları akarsuyun debisi ve bu debinin ne kadar zaman devam ettiği hakkında bilgi verir. Birikme kesitindeki tabakaların kalın olması birikmenin hızlı ya da uzun sürede gerçekleştiğini, tabakalar içindeki malzemelerin boyutları debi miktarını gösterir. Eğer kalın malzemeler birikmişse akımın fazla olduğu, eğer ince malzemeler birikmişse akımın az olduğu anlaşılır. Akarsuların çeşitli yerlerde çeşitli sebeplerle yapmış olduğu birikim şekilleri vardır. Bunların hepsi genellikle düze yakın hafif eğimli alanlar oluştururlar ve tarıma elverişli alanlardır. Akarsu biriktirme şekilleri aşağıdadır. AKARSU BİRİKTİRME ŞEKİLLERİ 1-Birikinti Konisi ve Yelpazesi Dağların etek kısımlarında eğimin azalmasından dolayı akarsuyun taşıdığı malzemeleri biriktirmesi sonucu oluşan koniye benzeyen şekillerdir. Birikinti konilerinin birleşmesi sonucu oluşan, birikinti konileriyle aynı oluşuma sahip daha basık ve büyük şekillere birikinti yelpazesi denir. 2-Dağ Eteği Ovası Birikinti koni ve yelpazelerinin birleşmesi sonucu oluşan dağların eteği boyunca uzanan hafif eğimli ovalardır.
3-Dağ İçi Ovası Dağ yamaçlarından dağlar arasındaki düzlüklere inen akarsuların getirdikleri malzemeleri bu düzlüğe yayması sonucu oluşan ovalardır. 4-Taban Seviyesi Ovası Akarsuların taban seviyesine yaklaştıkları yerde taşıdıkları malzemeleri çevrelerine yaymaları ve biriktirmeleri sonucu oluşan ovalardır. Genellikle denizlere yakın yerlerde oluşurlar ancak deltalar dibi deniz içerisinde değil de kara içinde birikerek oluşurlar. 5-Delta Akarsuların denize döküldükleri yerde taşıdığı malzemeleri deniz içinde biriktirmesi sonucu oluşan üçgen şeklinde düzlüklerdir. Deltalar zamanla genişlerler ve kıyıda büyük ve verimli delta ovaları oluştururlar. Deltaların oluşumunu hızlandıran faktörler a-kıta sahanlığının geniş olması (kıyının sığ olması) b-akarsuyun bol alüvyon taşıması c-kıyıda kuvvetli gel-git olmaması d-kıyıda kuvvetli dalga ve akıntı olmaması 6-Irmak (kum) Adası Akarsuların eğimin azaldığı yerlerde taşıdığı malzemeleri yatağının ortasında biriktirmesi sonucu oluşan kum yığınlarıdır.