2013 Türk Dış Politikası Yıllığı Editörler: Burhanettin Duran, Kemal İnat, Ali Balcı
TÜRK DIŞ POLITIKASI YILLIĞI 2013
TÜRK DIŞ POLITIKASI YILLIĞI 2013 EDİTÖRLER BURHANETTİN DURAN KEMAL İNAT ALİ BALCI SETA Ankara 2014
SETA Yayınları 46 ISBN: 978-605-4023-50-9 2015 SET Vakfı İktisadi İşletmesi 1. Baskı: Ocak 2015, İstanbul Bu yayının tüm hakları SETA Siyaset, Ekonomi ve Toplum Araştırmaları Vakfı na aittir. SETA nın izni olmaksızın yayının tümünün veya bir kısmının elektronik veya mekanik (fotokopi, kayıt ve bilgi depolama, vd.) yollarla basımı, yayını, çoğaltılması veya dağıtımı yapılamaz. Kaynak göstermek suretiyle alıntı yapılabilir. Düzelti: Mehmet Akif Memmi Uygulama: Songül Eryiğit, Ümare Yazar Kapak: Songül Eryiğit Baskı ve Cilt: Turkuvaz Matbaacılık Yayıncılık A.Ş., İstanbul İletişim: SETA Siyaset, Ekonomi ve Toplum Araştırmaları Vakfı Nenehatun Caddesi No: 66 GOP Çankaya 06700 Ankara Tel:+90 312.551 21 00 Faks :+90 312.551 21 90 www.setav.org kitap@setav.org
İÇİNDEKİLER ÖNSÖZ 7 1. BÖLÜM TÜRK DIŞ POLİTİKASI ÜZERİNE BAĞIMSIZ MAKALELER 11 Ortadoğu da Yeni Durum ve Türkiye nin Dış Politika Stratejisi HASAN BASRİ YALÇIN 13 Türk Dış Politikasında Yeni Osmanlıcılık Tartışmaları ENES BAYRAKLI 43 Türkiye de Kürt Hareketinin AB Politikası: Muhalif Bir Etnik Bloğun Dış Politikası Üzerine Analiz ALİ BALCI 61 AK Parti Dönemi Dış Politikada Devlet Kimliği ve Yumuşak Güç ERMAN AKILLI 89 2. BÖLÜM TÜRK DIŞ POLİTİKASININ 2013 YILI GELİŞMELERİ 113 Türkiye nin İran Politikası KEMAL İNAT 115 Türkiye nin Irak Politikası ALİ BALCI 143 Türkiye nin Suriye Politikası NEBİ MİŞ 161 Türkiye nin Mısır Politikası İSMAIL NUMAN TELCİ 187 Türkiye nin Körfez Ülkeleri ve Ürdün Politikası MUHITTIN ATAMAN ve İSMAIL AKDOĞAN 209 Türkiye nin Kuzey Afrika Politikası RAMAZAN ERDAĞ 237 Türkiye nin İsrail-Filistin Politikası YILDIRIM TURAN 253 Türkiye nin Avrupa Birliği Politikası ALİ RESUL USUL 265
Türkiye nin ABD Politikası EYÜP ERSOY 279 Türkiye nin Güney Kafkasya Politikası EMRE ERŞEN 303 Türkiye nin Doğu Asya Politikası KADİR TEMİZ 323 Türkiye nin Balkanlar Politikası NAZİF MANDACI 337 Türkiye nin Orta Asya Politikası KILIÇ BUĞRA KANAT 365 Türkiye nin Kıbrıs Politikası SİBEL AKGÜN 381 Türkiye nin Sahraaltı Afrika Politikası ABDURRAHIM SIRADAĞ 395 Türkiye nin Latin Amerika Politikası MUSTAFA YETİM 415 Türkiye nin Afganistan ve Pakistan Politikası SALİH DOĞAN 429 Türkiye nin Güneydoğu Asya Politikası ÜMİT ALPEREN 445 Türkiye nin Rusya Politikası FATİH ÖZBAY 461 KATKIDA BULUNANLAR 475
ÖNSÖZ Yıllık çalışmasının temel motivasyonu Türkiye dış politikasını daha iyi anlama noktasında pratiklerin depolandığı bir arşiv ortaya koymaktı. Bu doğrultuda yayınlanan Türk Dış Politikası Yıllığı bu sayı ile birlikte beşinci kitabına ulaştı. Daha önceki yıllıkların gördüğü ilgi bize çalışmanın temel amacı olan Türk dış politikasına ilişkin arşiv oluşturma çabasının değerli ve karşılığı olan bir hedefe sahip olduğunu gösterdi. Arap Devrimleri ile başlayan bölgesel istikrarsızlığın yeni güvenlik riskleri oluşturması nedeniyle 2013 yılı Türkiye dış politikası açısından gerilimli geçmiştir. Arap Devrimleri nin Suriye de sekteye uğramasıyla birlikte başlayan yeni bölgesel dinamikler Türkiye nin daha önceki dönemlerde uyguladığı politikalarda ciddi değişikliklere gitmesini kaçınılmaz kılmıştır. 2008 ve sonrasında Avrupa da yaşanan ekonomik kriz ve etkileri ile birlikte düşünüldüğünde Arap Devrimleri nin otoriter sistemlere geri dönüş çizgisine kayması, Avrupa Birliği nin Rusya sınırlarına dayanmasıyla ortaya çıkan güç mücadelesi, ABD nin işgal ettiği Irak tan çıkarken bıraktığı yapay siyasi yapılar nedeniyle bölgenin bir istikrarsızlık sarmalına sürüklenmesi ve bununla birlikte harekete geçen Sünni-Şii gerilimi Türkiye nin içinde bulunduğu koşulları önemli ölçüde değiştirmiştir. Değişen bu yeni koşullara birçok nedenden dolayı uyum sağlamakta zorlanan Türkiye, 2013 yılında ciddi dış politika krizleri ile mücadele etmek zorunda kalmıştır. Dış politik alanda yaşanan bu kriz sarmalına Türkiye iç siyasetinde yaşanan iki önemli kriz de katkıda bulunmuş ve dış siyasetteki krizi daha da derinleştirmiştir. 2003 yazında Gezi Parkı ekseninde yaşanan gelişmeler ve 2013 Aralık ayında hükümete ve başbakana yönelik olarak başlatılan yolsuzluk davası görünümü altındaki darbe girişimi bir taraftan dış politikanın üzerine inşa edildiği ekonomik güce zarar verirken diğer taraftan da Türkiye yi dışarıda düzeltmesi gereken bir imaj sorunu ile karşı karşıya bırakmıştır. Bu imaj sorunu Batı için Ankara ya yönelik eleştirinin temel zeminini oluştururken, Doğu için Türkiye nin modellik seçeneğini tartışmalı hale getirmiştir. Üstelik her iki kriz ve etraflarında yaşanan diğer gelişmelerin Türkiye de iç siyasal istikrarı tehlikeye atmasından ve hükü-
8 / ÖNSÖZ metin dikkatini içeriye çevirmesine yol açmasından dolayı dış politikadaki aktivizm yerini bir ölçüde savunmacı bir çizgiye bırakmıştır. Ortadoğu özelinde Mısır da yapılan darbe, Suriye de iç savaşın yoğunlaşarak devam etmesi, İran ın Suriye de ve Irak ta müdahaleci bir politika izlemesi gibi çok sayıda dinamik, Türkiye nin bölgeye yönelik politikasını zorlaştırmıştır. Bu olumsuz görüntüye karşılık Irak Kürdistan Bölgesel Yönetimi (IKBY) ile geliştirilen yakın ilişki Türkiye için olumlu sayılabilecek bir dinamik olarak değerlendirilebilir. Özellikle Türkiye nin Kürt meselesini sona erdirmek için başlattığı çözüm sürecinde IKBY nin katkısı göz önüne alındığında bu ilişkinin Türkiye iç politikasını da etkileyen bir boyutu olduğu söylenebilir. Avrupa Birliği ile ilişkilerde 2008 yılından beri yaşanan durgunluk 2013 yılında atılan adımlarla aşılmaya çalışılmış ve Kasım ayında yeni bir fasılın müzakereye açılması sağlanmıştır. Çalışmanın 2013 gelişmelerine ayrılan bölümünde bu dinamiklerin nasıl şekillendiği detaylı bir şekilde analiz edilmektedir. Türkiye nin Ortadoğu politikasından AB ile ilgili yaşanan gelişmelere, ABD ile ilişkilerden Uzak Doğu ya ve Afrika ya yönelik politikasına kadar birçok alanı kapsayan bu bölümler 2013 yılının bütün boyutlarıyla anlaşılmasına katkıda bulunacaktır. Dolayısıyla, çalışmanın bir başka katkısı da, dış politikanın küçük bir parçasına odaklanmak yerine genel olarak değerlendirilmesine imkan sağlamaktır. Kitabın ilk bölümünde Türk dış politikasına ilişkin bağımsız makaleler yer almaktadır. Türk Dış Politikasında Yeni Osmanlıcılık Tartışmaları başlıklı makale Enes Bayraklı, Türkiye de Kürt Hareketinin AB Politikası: Muhalif Bir Etnik Bloğun Dış Politikasi Üzerine Analiz başlıklı yazı Ali Balcı ve AK Parti Dönemi Dış Politikada Devlet Kimliği ve Yumuşak Güç başlıklı makale de Erman Akıllı tarafından kaleme alınmıştır. İkinci bölümde ise Türkiye nin 2013 yılında dünyanın değişik bölgelerine yönelik politikasında yaşanan gelişmeler ele alınmıştır. Bu çerçevede, Türkiye nin Ortadoğu ve Kuzey Afrika ülkelerine yönelik politikası Kemal İnat, Ali Balcı, Muhittin Ataman, İsmail Akdoğan, Nebi Miş, İsmail Numan Telci, Yıldırım Turan ve Ramazan Erdağ tarafından kaleme alınan yedi ayrı makalede analiz edilmiştir. ABD ile ilişkiler Eyüp Ersoy, AB ile ilişkiler Ali Resul Usul, Doğu Asya ya yönelik Türkiye politikası
TÜRK DIŞ POLITIKASI YILLIĞI 2013 / 9 Kadir Temiz, Güneydoğu Asya ya yönelik politikası ise Ümit Alperen tarafından yazılmıştır. Kafkasya politikası Emre Erşen, Balkanlar politikası Nazif Mandacı ve Orta Asya politikası Kılıç Buğra Kanat tarafından kaleme alınmıştır. Kıbrıs ı Sibel Akgün, Rusya yı Fatih Özbay, Latin Amerika yı Mustafa Yetim, Afganistan-Pakistan ı Salih Doğan ve Sahra-Altı Afrika politikasını da Abdurrahim Sıradağ yazmıştır. Elbette böyle bir çalışmanın ortaya çıkması kolektif çabanın bir ürünüdür. Bu kolektif çabada en büyük pay elbette bölümleri ve makaleleri yazarak elinizdeki kitabın ortaya çıkmasına imkan sağlayan yazarlara aittir. Yine yazıların hakemliğini yaparak ya da yazıların son okumasını gerçekleştirerek vakit harcayan arkadaşlarımıza da teşekkür borçluyuz. Ayrıca kitabın yayınlanması sürecinde emek veren SETA ekibine de teşekkür ederiz. Ankara, Aralık 2014 Burhanettin Duran Kemal İnat Ali Balcı
1. BÖLÜM TÜRK DIŞ POLİTİKASI ÜZERİNE BAĞIMSIZ MAKALELER
ORTADOĞU DA YENİ DURUM VE TÜRKİYE NİN DIŞ POLİTİKA STRATEJİSİ HASAN BASRI YALÇIN Yrd. Doç. Dr., İstanbul Ticaret Üniversitesi, Siyaset Bilimi ve Uluslararası İlişkiler Bölümü Türkiye tarihinin en önemli dönemeçlerinden birini geçerken, hem iç hem de dış siyasi olaylar birbiri ardına gelişiyor. Gündem öylesine hızlı akmakta ki, son bir yıl gibi kısa sayılabilecek bir süre bile ele alındığında, birçoğumuz önemli gündem maddelerini sırasıyla saymakta zorlanabiliriz. Böylesi bir karmaşa, ortaya çıkan olayların her birini değerlendirmeye yeterince zaman ayırmadan başka bir gündem maddesine geçilmesine neden oluyor. Sonuç olarak bir gündem maddesi üzerine yapılan değerlendirmelerin birçoğu bir başka gündem maddesinde neredeyse hiç konuşulmaz hale geliyor. Bu çerçevede soğukkanlı değerlendirmelerin yerini siyasi reflekslere dayalı sert, acımasız ve dolayısıyla da faydasız tartışmalar alıyor. Yapılan bu tartışmalar bir sonuç almak yerine içinden geçtiğimiz süreci tek tek ele alarak ayrıntılarda boğmakta ve büyük resmi görmeye engel olmaktadır. Türk dış politikası üzerine yapılan gündem değerlendirmeleri bu tür bir tartışma üslubunun en belirgin biçimde ortaya çıktığı alanların başında
14 / ORTADOĞU DA YENİ DURUM VE TÜRKİYE NİN DIŞ POLİTİKA STRATEJİSİ gelmektedir. Özellikle son üç yıl gibi bir süre içerisinde öylesine çok krizle karşı karşıya kalındı ki, genel gidişatı görebilmek zorlaştı. Ortadoğu da ilk başlarda Arap Baharı şeklinde adlandırılan gelişmeler sonrasında Türk dış politikasının yeni yeni yerleşmekte olan unsurları tartışmaya açıldı. Bu bağlamda, komşularla sıfır sorun, ritmik diplomasi, yumuşak güç gibi dış politika kavramlarının her biri her yeni gündemle birlikte sürekli değerlendirmelere tabi tutularak bu değerlendirmelerden genele dair sonuçlar çıkarma eğilimi tartışmaların ana gündem maddesini oluşturdu. Fakat tüm bu değerlendirmeler gündem maddelerini tek tek ele aldığından ve dolayısıyla değerlendirme kriterlerini net bir biçimde ortaya koymadığından genel olarak yetersiz kalmaya devam ediyor. 1 Kısaca belirtmek gerekirse, Türk dış politikasında yaşanan son gelişmelerin nedenlerine dair genel bir teorik değerlendirmede bulunmadan, bu dış politika gündemini tutarlı biçimde analiz etmek ve bunlardan sonuç çıkarmak pek mümkün değildir. Dolayısıyla tek tek olaylara odaklanarak yapılacak okumalar eksik kalmaya mecburdur ve ideolojik tartışmalara saplanması kaçınılmazdır. Bu çalışma, bir değerlendirme kriteri sunup bu kriterden hareketle Türk dış politikasının önümüzdeki dönemde alabileceği siyasi pozisyonların neler olabileceğine yönelik öngörüler üretmeyi hedeflemektedir. Ortadoğu da yaşanan gelişmelerin en temel sebebinin Amerika nın Irak işgalinin fiili anlamda son bulmasının ardından bölgede ortaya çıkan yeni güç boşluğundan kaynaklandığı, bunun da Türkiye nin de bu yeni bölgesel gerçekliğe uyum sağlama aşamasında olması nedeniyle karmaşık bir görüntü verdiği iddiasına dayanmaktadır. Bu iddia üzerine inşa edilen analiz Ortadoğu nun önümüzdeki dönemde sıcak çatışma alanları gibi çok daha ciddi krizlerden geçebileceği öngörüsünü de üretmektedir. Özellikle Amerikan güvenlik şemsiyesinin ortadan kalktığı yeni dönemde Türkiye nin on yıldır ürettiği söylemi ve gerçekleştirdiği eylemleri devam ettirmesinin zorluklarına işaret edilecektir. Türkiye nin komşularla iyi ilişkiler politikası tek taraflı bir politika olmaktan ziyade komşularla beraber yürütülebilecek bir stratejiye dayanıyordu. 2 Fakat şimdilerde Türkiye nin komşularında yaşanan büyük krizler göz önüne alındığında ve bu ülkelerin neredeyse ortak bir akılla yönetilmeyen siyasal süreçleri düşünüldüğünde Türkiye için yeni durumun bir tercih değil, bir zorunluluk ol-
KATKIDA BULUNANLAR HASAN BASRI YALÇIN Yrd. Doç. Dr., İstanbul Ticaret Üniversitesi, Siyaset Bilimi ve Uluslararası İlişkiler Bölümü ENES BAYRAKLI Yrd.Doç.Dr., Türk-Alman Üniversitesi, Uluslararası İlişkiler Bölümü ALI BALCI Doç. Dr., Sakarya Üniversitesi, Uluslararası İlişkiler Bölümü ERMAN AKILLI Yrd. Doç. Dr., Ahi Evran Üniversitesi, Uluslararası İlişkiler Bölümü KEMAL İNAT Prof. Dr., Sakarya Üniversitesi, Ortadoğu Araştırmaları Merkezi NEBI MIŞ Yrd. Doç. Dr., Sakarya Üniversitesi, Ortadoğu Araştırmaları Merkezi İSMAIL NUMAN TELCI Araş. Gör., Sakarya Üniversitesi, Uluslararası İlişkiler Bölümü MUHITTIN ATAMAN Prof. Dr., Yıldırım Beyazıt Üniversitesi, Uluslararası İlişkiler Bölümü İSMAIL AKDOĞAN Araş. Gör., Sakarya Üniversitesi, Ortadoğu Araştırmaları Merkezi RAMAZAN ERDAĞ Yrd. Doç. Dr., Eskişehir Osmangazi Üniversitesi, Uluslararası İlişkiler Bölümü YILDIRIM TURAN Yrd.Doç.Dr., Sakarya Üniversitesi, Uluslararası İlişkiler Bölümü EYÜP ERSOY Bilkent Üniversitesi, Uluslararası İlişkiler Bölümü, Doktora Adayı EMRE ERŞEN Yrd. Doç. Dr., Marmara Üniversitesi, Siyaset Bilimi ve Uluslararası İlişkiler Bölümü KADİR TEMİZ Araş. Gör., Namık Kemal Üniversitesi NAZIF MANDACI Prof. Dr., İzmir Yaşar Üniversitesi, Uluslararası İlişkiler Bölümü KILIÇ BUĞRA KANAT SETA Washington NAZIF MANDACI Prof. Dr., İzmir Yaşar Üniversitesi, Uluslararası İlişkiler Bölümü SIBEL AKGÜN Doç. Dr., Sakarya Üniversitesi, Uluslararası İlişkiler Bölümü ABDURRAHIM SIRADAĞ Yrd. Doç. Dr., Uluslararası Saraybosna Üniversitesi, Uluslararası İlişkiler Bölümü MUSTAFA YETIM Araş. Gör., Eskişehir Osmangazi Üniversitesi, Uluslararası İlişkiler Bölümü SALIH DOĞAN Keele Universitesi, Doktora Adayı ÜMIT ALPEREN Araş. Gör., Süleyman Demirel Üniversitesi, Uluslararası İlişkiler Bölümü FATIH ÖZBAY Doç. Dr., İstanbul Teknik Üniversitesi, Fen Edebiyat Fakültesi, İnsan ve Toplum Bilimleri Bölümü
Y ıllık çalışmasının temel motivasyonu Türkiye dış politikasını daha iyi anlama noktasında pratiklerin depolandığı bir arşiv ortaya koymaktı. Bu doğrultuda yayınlanan Türk Dış Politikası Yıllığı bu sayı ile birlikte beşinci kitabına ulaştı. Daha önceki yıllıkların gördüğü ilgi bize çalışmanın temel amacı olan Türk dış politikasına ilişkin arşiv oluşturma çabasının değerli ve karşılığı olan bir hedefe sahip olduğunu gösterdi. Arap Devrimleri ile başlayan bölgesel istikrarsızlığın yeni güvenlik riskleri oluşturması nedeniyle 2013 yılı Türkiye dış politikası açısından gerilimli geçmiştir. Arap Devrimleri nin Suriye de sekteye uğramasıyla birlikte başlayan yeni bölgesel dinamikler Türkiye nin daha önceki dönemlerde uyguladığı politikalarda ciddi değişikliklere gitmesini kaçınılmaz kılmıştır. 2008 ve sonrasında Avrupa da yaşanan ekonomik krizin etkileri ile birlikte düşünüldüğünde Arap Devrimleri nin otoriter sistemlere geri dönüş çizgisine kayması, Avrupa Birliği nin Rusya sınırlarına dayanmasıyla ortaya çıkan güç mücadelesi, ABD nin işgal ettiği Irak tan çıkarken bıraktığı yapay siyasi yapılar nedeniyle bölgenin bir istikrarsızlık sarmalına sürüklenmesi ve bununla birlikte harekete geçen Sünni-Şii gerilimi Türkiye nin içinde bulunduğu koşulları önemli ölçüde değiştirmiştir. Değişen bu yeni koşullara birçok nedenden dolayı uyum sağlamakta zorlanan Türkiye, 2013 yılında ciddi dış politika krizleri ile mücadele etmek zorunda kalmıştır. 9 786054 023509