T.C. GAZİ ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ İŞLETME ANABİLİM DALI MUHASEBE BİLİM DALI KATILIM BANKALARI PERFORMANS ANALİZİ YÜKSEK LİSANS TEZİ Hazırlayan İsmail Çağrı DOĞAN Tez Danışmanı Prof. Dr. Aydın KARAPINAR Ankara-2013
T.C. GAZİ ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ İŞLETME ANABİLİM DALI MUHASEBE BİLİM DALI KATILIM BANKASI PERFORMANS ANALİZİ YÜKSEK LİSANS TEZİ Hazırlayan İsmail Çağrı DOĞAN Tez Danışmanı Prof. Dr. Aydın KARAPINAR Ankara-2013
ONAY İsmail Çağrı DOĞAN tarafından hazırlanan katılım bankası performans analizi başlıklı bu çalışma, 03/04/2013 tarihinde yapılan savunma sınavı sonucunda oybirliği ile başarılı bulunarak jürimiz tarafından muhasebe bilim dalında yüksek lisans tezi olarak kabul edilmiştir. Prof. Dr. Aydın KARAPINAR Prof. Dr. Halim ERGEN Prof. Dr. Nevzat AYPEK
ÖNSÖZ Faiz İslam dinine göre haram (yasak) olduğu için Dünya da ve Türkiye de Müslüman olan ve dini hassasiyetleri gözeten kimseler faizli bankacılık sisteminden uzak kalmaktadırlar. Bu yüzden de bu tasarruf sahiplerinin ekonomiye aktarılması için Dünya da ve Türkiye de faizsiz çalışan İslami bankalar kurulmuştur. Katılım bankalarının ne kadar İslami olduğu tartışmaları bir yandan sürerken bu bankalar hızlı bir atılım yapmış ve özellikle son on yılda büyük bir gelişme kaydetmişlerdir. Katılım bankalarının performansının artmasında 1999 ve 2001 yılında yapılan değişikliklerin büyük katkısı olmuştur. 2005 yılından sonra ise katılım bankaları BDDK kapsamına alınarak Türkiye de faaliyet gösteren üç banka türünden biri haline gelmiştir. Bu değişikliklerle katılım bankaları ticari bankalar ile eşit haklara sahip olmuşlardır. Bu değişikliklerden sonra katılım bankalarının nasıl bir performans göstereceği merak konusudur. Bankaların performansının ölçülmesinde birçok yöntem kullanılmaktadır. Bunlardan biri klasik yaklaşım olan ve birçok işletmede de kullanılan oran analizidir. Bununla beraber bankalarda finansal performans analizinde parametrik ve parametrik olmayan yöntemlerde bulunmaktadır. Ayrıca bu üç metodun dışında oran analizinden, istatistik ve matematik yöntemlerden de yararlanılan hem sektör hem de her bir bankanın performansını analize imkân tanıyan bir yaklaşımda mevcuttur. Bu yaklaşımın adı CAMELS analizi yaklaşımıdır. Bu çalışmada CAMELS analizi ile katılım bankalarının performansı belirlenerek ticari bankalar ile karşılaştırılmıştır.
ii Bu çalışmanın oluşmasına katkı sağlayan, çalışmalarımda bana yön gösteren ve sürekli destek olan danışmanım Prof. Dr. Aydın KARAPINAR a katkılarından dolayı teşekkür ederim. Ankara, 2013 İsmail Çağrı DOĞAN
iii İÇİNDEKİLER ÖNSÖZ İ İÇİNDEKİLER İİİ KISALTMALAR Vİİ TABLOLAR İX GRAFİKLER X GİRİŞ 1 BİRİNCİ BÖLÜM KATILIM BANKALARI 1.1. KATILIM BANKALARI 3 1.2. KATILIM BANKALARININ GELİŞİMİ 4 1.2.1. Katılım Bankalarının Dünya daki Gelişimi 4 1.2.2. Katılım Bankalarının Türkiye deki Gelişimi 7 1.3. KATILIM BANKALARININ TEMEL ÖZELLİKLERİ 9 1.3.1. Banka Niteliğine Sahip Olması 9 1.3.2. Faizsiz Bankacılık Faaliyeti Yapması 10 1.3.3. Aracı Kurum Niteliğine Sahip Olması 10 1.3.4. Güven Kurumu Niteliğine Sahip Olması 11 1.4. KATILIM BANKALARININ FAALİYETLERİ 12 1.4.1. Katılım Bankalarının Fon Toplama Yöntemleri 13 1.4.1.1. Özel Cari Hesaplar 13 1.4.1.2. Katılma Hesapları 14 1.4.2. Katılım Bankalarının Fon Kullandırma Yöntemleri 16 1.4.2.1. Kar-Zarar Ortaklığı (Mudaraba) 17 1.4.2.2. Emek Sermaye Ortaklığı (Muşaraka) 18 1.4.2.3. Üretim Desteği (Murabaha) 20 1.4.2.4. Kiralama (İcara) 20 1.4.2.5. Peşin Bedelli Vadeli Teslimat (Selem Satış) 21
iv 1.4.2.6. İş Görme Akdi (İstisna Satış) 22 1.4.2.7. Joala 22 1.4.2.8. Karz-ı Hasen 23 1.4.3. Katılım Bankaları İle Ticari Bankalar Arasındaki Farklar 23 İKİNCİ BÖLÜM PERFORMANS ANALİZİ 2.1. PERFORMANSIN TANIMI 29 2.2. PERFORMANS İLE İLGİLİ KAVRAMLAR 31 2.2.1. Karlılık 32 2.2.2. Verimlilik 33 2.2.3. Etkinlik 34 2.2.4. Ekonomiklik 35 2.3. BANKA PERFORMANSI ÖLÇME YAKLAŞIMLARI 36 2.3.1.Oran analizi 37 2.3.2. Parametrik Yöntemler 39 2.3.3. Parametrik Olmayan Yöntemler 40 2.3.3.1. Veri Zarflama Analizi 40 2.3.3.2. Serbest Atılabilir Zarf Yaklaşımı 42 2.3.4. CAMELS Analizi 43 2.3.4.1. CAMELS Analizinin Tarihi Gelişimi 43 2.3.4.2. CAMELS Değerlendirme Sisteminin Oluşturulması 45 2.3.4.3. CAMELS Bileşenleri 46 2.3.4.3.1. C- Sermaye yeterliliği (Capital Adequacy) 47 2.3.4.3.2. A- Varlık Kalitesi (Asset Quality) 48 2.3.4.3.3. M- Yönetim Kalitesi (Management Quality) 49 2.3.4.3.4. E- Kazançlar (Earnings) 50 2.3.4.3.5. L- Likidite Durumu (Liquidity) 51 2.3.4.3.6. S- Piyasa Riskine Duyarlılık (Sensivity to Market Risk) 52 2.3.4.4. CAMELS Analizinde Kullanılan Oranlar 53
v ÜÇÜNCÜ BÖLÜM KATILIM BANKALARI İLE İLGİLİ YAPILMIŞ ÇALIŞMALAR 3.1. KATILIM BANKALARI İLE İLGİLİ YURTDIŞINDA YAPILMIŞ OLAN ÇALIŞMALAR 55 3.2.KATILIM BANKALARI İLE İLGİLİ TÜRKİYE DE YAPILMIŞ OLAN ÇALIŞMALAR 59 DÖRDÜNCÜ BÖLÜM KATILIM BANKASI PERFORMANS ANALİZİ 4.1. ANALİZİN AMACI 61 4.2. ANALİZİN YÖNTEMİ 61 4.3. ANALİZ VERİLERİNİN TOPLANMASI 62 4.4. STATİK ANALİZ 70 4.4.1. 2006 Yılı Analizi 70 4.4.2. 2007 Yılı Analizi 70 4.4.3. 2008 Yılı Analizi 71 4.4.4. 2009 Yılı Analizi 71 4.4.5. 2010 Yılı Analizi 72 4.4.6. 2011 Yılı Analizi 72 4.5. DİNAMİK ANALİZ 73 4.5.1. Sermaye Yeterliliği Performansı Analizi 76 4.5.2. Aktif Kalitesi Performansı Analizi 77 4.5.3. Yönetim Kalitesi Performansı Analizi 77 4.5.4. Kazançlar Performansı Analizi 78 4.5.5. Likidite Durumu Performansı Analizi 79 4.5.6. Piyasa Risklerine Karşı Duyarlılık Performansı Analizi 79 4.6. GENEL DEĞERLENDİRME 80 SONUÇ 82
vi KAYNAKÇA 86 EKLER 95 ÖZET 96 ABSTRACT 98
vii KISALTMALAR ABD a.g.e BDDK DESİYAB FFIEC : Amerika Birleşik Devletleri : Adı Geçen Eser : Bankacılık Düzenleme ve Denetleme Kurumu : Devlet Sanayi ve İşçi Yatırım Bankası : Federal Financial Institutions Examination Council (Federal Mali Kurumlar İnceleme Komitesi) ISSN : International Standard Serial Number (Uluslararası standart süreli yayın numarası) md. M.Ö. MUFİTAD ÖFK SAZ TBB TCMB TKBB TMSF TÜSİAD : Madde : Milattan Önce : Muhasebe ve Finans Tarihi Araştırmacıları Derneği : Özel Finans Kurumu : Serbest Atılabilir Zarf Yaklaşımı : Türkiye Bankalar Birliği : Türkiye Cumhuriyeti Merkez Bankası : Türkiye Katılım Bankaları Birliği :Tasarruf Mevduatı Sigorta Fonu : Türk Sanayicileri ve İşadamları Derneği
viii vd. VZA y.a.g.e. : Ve Diğerleri : Veri Zarflama Analizi : Yine Adı Geçen Eser
ix TABLOLAR Tablo 1.1. : Katılım Bankaları ile ticari bankaların Karşılaştırılması 24 Tablo 2.1. : CAMELS derecelendirme sistemi ve Yorumlaması 46 Tablo 2.2. : CAMELS Analizinde Kullanılan Oranlar 53 Tablo 4.1. : CAMELS Analizi 2006 64 Tablo 4.2. : CAMELS Analizi 2007 65 Tablo 4.3. : CAMELS Analizi 2008 66 Tablo 4.4. : CAMELS Analizi 2009 67 Tablo 4.5. : CAMELS Analizi 2010 68 Tablo 4.6. : CAMELS Analizi 2011 69 Tablo 4.7. : CAMELS Analizi Ortalama 74
x GRAFİKLER Grafik 4.1. : CAMELS Analizi 75
GİRİŞ Bundan 50 yıl önce bir düşünce olarak ortaya çıkan faizsiz bankacılık, 1970 li yıllarda düşünce olmaktan çıkmış ve dünya ekonomisine girmiştir. Faizsiz bankacılık, faizli işlem yapmak istemeyen yatırımcıları sisteme dâhil etmiş ve birçok ülkede atıl kaynakları harekete geçirerek ekonomiye katkı sağlamış ve giderek yaygınlık kazanmıştır. Sadece Ortadoğu ülkelerinde değil Amerika ve İngiltere gibi batılı ülkelerde dâhil olmak üzere birçok ülkede faizsiz bankacılık esasına göre başarı ile çalışan birçok kurum bulunmaktadır. Ülkemizde ise faizsiz bankacılığın temeli 1983 yılında kanun hükmünde kararname ile kurulmasına izin verilen Özel Finans Kurumları olmuştur. Burada amaç petrol kaynakları zengin Ortadoğu ülkelerinden Türkiye ye sermaye girişi sağlamak olmuştur. Bununla birlikte Özel Finans Kurumları 1999 da çıkarılan bir kanunla bankalar kanunu kapsamına alınmıştır. 2005 yılının sonunda ise kurumların ismi katılım bankaları olarak değiştirilmiştir. Son yıllarda bütün sektörlerde olduğu gibi bankacılık sektöründe performans çok önemli bir unsur haline gelmiştir. Katılım bankalarında ise yapılan düzenlemelerden sonra performanslarında ciddi bir artış olmuş ve katılım bankaları gösterdikleri bu gelişme ile büyük önem kazanmıştır. Bu gelişmelerden sonra katılım bankalarının finansal bilgileri bankacılık sektöründe performans analizlerinde dikkate alınmaya başlanmıştır. Bu bilgilerin analizinde birçok yöntem olmakla birlikte ilk olarak 1970 li yılların başında Amerika da geliştirilen CAMELS analizi en önemli yöntemlerinden birisi olarak görülmektedir. CAMELS analizinde temel olarak bankaların sermaye yeterliliği, varlık kalitesi, yönetim kalitesi, kazançları, likidite durumu ve piyasa risklerine duyarlılığı incelenmektedir.
2 Katılım bankalarının performansını ve ticari bankalar ile karşılaştırılmasını içeren bu çalışma, dört bölümden oluşmaktadır; Birinci bölümde, katılım bankaları kavramı, bu bankaların Dünya da ki ve Türkiye de ki tarihi gelişimi, sahip oldukları özellikleri, yapmış oldukları faaliyetleri ve faizli bankalarla arasındaki farkları konuları üzerinde durulmuştur. İkinci bölümde, performansın tanımı, performans ile ilgili kavramlar, banka performansı ölçme yaklaşımları konuları ile ilgili bilgiler verilmiştir. Ayrıca tezde temel olarak kullanacağımız CAMELS analizi ile ilgili bilgiler verilmiştir. Üçüncü bölümde, daha önce yurt içinde ve yurt dışında İslami bankacılık ile ilgili yapılmış olan çalışmalar gözden geçirilmiş ve bu çalışmalar hakkında kısaca bilgiler aktarılmıştır. Dördüncü bölümde, katılım bankaları CAMELS analizi ile analiz edilmiş ve elde edilen sonuçlar ticari bankalar ile karşılaştırılmıştır.
3 BİRİNCİ BÖLÜM KATILIM BANKALARI 1.1. KATILIM BANKALARI KAVRAMI Katılım bankacılığı, faizsizlik prensiplerine göre çalışan, bu prensiplere uygun her türlü bankacılık faaliyetlerini gerçekleştiren, kar ve zarara katılma esasına göre fon toplayıp, ticaret, ortaklık ve finansal kiralama yöntemiyle fon kullandıran bir bankacılık modelidir. 1 Dünyada faizsiz bankacılık adı altında yaygınlaşan katılım bankacılığı insanların tasarruflarını özellikle dini kaygılarla bankacılık sistemine dâhil etmemesinden ortaya çıkmıştır. Atıl bekleyen bu fonları sisteme dâhil etmek için katılım bankaları kurulmuştur. Türkiye de yaşanan bu süreç diğer İslam ülkelerinde de aynı şekilde yaşanmış ve bu ülkelerde de aynı amaçlara İslami esaslara dayalı faizsiz bankalar kurulmuştur. 2 Dünya literatüründe İslami bankacılık İslam ın koyduğu ve İslam ın teyit ettiği prensipler çerçevesinde bankacılık ve yatırım faaliyetlerini yürütmek için kurulan kuruluşlardır şeklinde tanımlanmaktadır. Bu tanımdan da anlaşılacağı üzere bu bankalar her türlü faaliyetlerini İslami prensiplere göre yürütmek zorundadırlar. Faizsiz bankacılık kavramı bu nedenle İslami bankacılıktan ayrılmaktadır. Bir işlemin faizsiz olması onun İslami prensiplere uygun olduğu anlamına gelmez. İslami bankadan söz edebilmek için ülkedeki tüm ekonomik yapının buna uygun olması gerekmektedir. 3 Bu bakımdan Türkiye deki katılım bankalarını İslami banka olarak değil faizsiz banka olarak adlandırmak daha doğru olmaktadır. Çünkü katılım bankaları Türkiye deki 1 Türkiye Katılım Bankaları Birliği, Katılım Bankacılığı Nedir? Nasıl Çalışır?, s.1 2 Ahmet Akhan, Katılım Bankaları ile Mevduat Bankaları Müşteri Odaklarının Karşılaştırılması, Dönem Tezi, Afyonkarahisar Kocatepe Üniversitesi, Afyonkarahisar, 2010, s.15 3 A Wassey Haqiqi, Felix Pomeranz, Accounting Needs of İslamic Banking, 2000, s.7, www.islamic-finance.net,
4 mevcut hukuki ve iktisadi yapı içerisinde faaliyet gösteren ve işlemlerinde faizi esas almayan kuruluşlardır. 1.2. KATILIM BANKALARININ GELİŞİMİ İslam bankacılığının izlerine İslam tarihinin ilk 1000 yıllık kesiminde rastlanmamaktadır. Ayrıca bu süreçte görünüşte faizsiz işleyen mali mekanizma bile yabancıların ve azınlıkların eline terk edilmiş bir durumda bulunmaktadır. 4 Bununla birlikte bankacılık hizmetlerinin rağbet gördüğü ilk dönem Abbasiler dönemi olmuştur. Ancak modern anlamda İslam bankacılığının tarihçesi oldukça yenidir. İslam bankacılığının fikir ve uygulama planına çıkması son 40-50 yılda başlamıştır. İslam iktisatçıları konuya eğilmişler ve İslam bankacılığının temelleri ortaya çıkmaya başlamıştır. 5 Katılım bankaları, 1960 lı yıllardan itibaren dünya mali gündeminde tartışılan bir konudur. Türkiye deki ilk uygulaması ise, 1975 yılında başlatılmıştır. Sayıları hızla artan faizsiz bankalar, iştirakleri ve şubeleri ile halen 60 tan fazla ülkede faaliyet göstermektedir. Ayrıca bünyelerinde faizsiz çalışan birimler kuran bankalar ve kurumlar da vardır. 1.2.1. Katılım Bankalarının Dünya daki Gelişimi Dünyada bilinen ilk faizsiz banka uygulaması M.Ö. 2123-2081 yılları arasında Babil de hüküm süren Hammurabi ye kadar uzanmakta olup, hammurabi kanunlarının 100-107 inci bölümü ikraz işlemlerinin nasıl düzenleneceğini göstermektedir. 6 Eski Babil deki banka mabetlerinde, faizsiz yatırımın ilk örneklerine yer verilmiştir. Daha sonraki dönemde bankacılık 4 Cihangir Akın, Faizsiz Bankacılık ve Kalkınma, Kayıhan Yayınevi, 1986, s.113 5 Aydın Karapınar, Özel Finans Kurumları ve Muhasebe Uygulamaları, 2003, s.13 6 Ahmet Tabakoğlu, İslam Dünyasında Para ve Bankacılık Tecrübesi, Türkiye de Özel Finans Kurumları Teori ve Uygulama Sempozyumu, İstanbul, 2006, s.149
5 hizmetleri ticaretle uğraşan zengin Yahudi ailelerinin eline geçmiştir bunlardan bazıları Egibi ve Marahsu aileleridir. Yapılan araştırmalar bu ailelerin faizsiz kredi verdiğini ortaya koymuştur. M.S. 1118 yılında Hıristiyan hacıların mal ve canlarını korumak için tesis edilmiş olan temple mezhebi mensubu olan templier ler, yapılan bağışlarla büyük ölçüde servet ve nüfuz sahibi olmuşlardır. Avrupa da 1000 den fazla şubeleri olan bu gizli kuruluş, ticari askeri maksatlar için faizsiz kredi vermiştir. 7 İslam ekonomisi tabirinin ilk çıkışı 1945 sonrasıdır. Bu tarihlerde bağımsızlık hareketleri sonucu bağımsızlığını kazanan Hindistan da, Müslüman Hint aydınlar yeni bir sistem oluştururken İslam dan nasıl faydalanacaklarını düşünmeye başlamışlar ve bu alanda çalışmalar yapmışlardır. 8 Faizsiz finansal aracılık süreci ya da işlemlerinin gelişimi dikkate alındığında iki önemli husus ön plana çıkmaktadır. Bunlardan ilki, düşünce ya da teorik çerçeve itibariyle söz konusu sürecin ya da işlemlerin oluşum ve gelişimidir. İkincisi ise bazı ülkelerde bu düşüncelerin ortaya koyulmasıdır. Düşünce ya da teorik bazda faizsiz finansal aracılık ya da işlemlerine ilişkin ilk referanslar ya da çalışmaların, kara katılma esasına dayalı olarak gündeme geldiği bilinmektedir. Bu çerçevede Anvar Qureshi (1946), Naime Siddiqi (1948), Mahmud Ahmad(1952), ve Mawdudi nin (1950-1961) önemli katkı sağlayan çalışmalar gerçekleştirdikleri görülmektedir. Ayrıca Muhammad Hamidullah ın 1944 ve 1962 yılları arasında yazdığı bir dizi çalışma da gözden uzak tutulmamalıdır. Bu çalışmalar; faize dayalı mevcut ticari bankacılık sistemine alternatif olarak kar-zarar ortaklığına dayalı bir 7 Cihangir Akın, a.g.e., 1986, s.111 8 Ali Polat, Katılım Bankacılığı, Dünya Uygulamalarına İlişkin Fırsatlar-Sorunlar; Türkiye İçin Projeksiyonlar, Türkiye Katılım Bankaları Birliği, 2009, s.83
6 kavramla çalışması planlanan farklı bir bankacılık türü önermek gibi ortak bir özelliğe sahip bulunmaktadırlar. 9 Bu düşünceler İslam iktisatçılarının alt yapısını hazırlamasıyla birlikte ilk olarak 1963 yılında Mısır da kurulan Nasser Social Bank adlı bir İslam bankası ile hayata geçmiştir. Bunu Suudi Arabistan da, Pakistan da ve Kuveyt te kurulan bankalar izlemiştir. Bunların içinde sesini duyuran en önemli kuruluş 1975 yılında Cidde de kurulan ve halen 43 Müslüman ülkenin üye olduğu İslam Kalkınma Bankasıdır. 10 Faizi haram kabul eden insanlar yastık altında tuttukları ve ekonomiye dâhil edemedikleri tasarruflarını katılım bankalarında değerlendirmişlerdir. Ayrıca petrol fiyatlarının hızla artması nedeniyle körfez ülkelerinde biriken ve trilyon dolarları bulan Petro-Dolarların büyük kısmının batılı ülkelerdeki bankalar yerine faizsiz bankacılık yapan kurumlarda değerlendirilmesi bu bankaların hızla büyümesine ve değer kazanmasına yol açmıştır. Katılım bankalarına gösterilen ilginin her geçen gün artması batılı bankalarında bu alana ilgi göstermesini sağlamış ve birçok ülkede katılım bankası ve ya katılım bankası benzeri kurumların açılmasına sebep olmuştur. Günümüzde beş kıtada 60 dan fazla ülkede faaliyet gösteren İslami finans kuruluşları ve bankaların sayısı dünya genelinde 300 e ulaşmaktadır. Bunun %40 ı ağırlığı Körfez devletleri olmak üzere Arap devletlerinde toplanmaktadır. Bunların aktifleri günümüzde 500 milyar doları aşan bir rakama ulaşmıştır. 2007 yılında Arap devletlerindeki İslam bankalarının toplam aktiflerinin %90,8 ini Körfez devletlerinin payı teşkil etmektedir. Körfez devletlerinin toplam payının %49,5 kısmını sadece Suudi Arabistan a aittir. Emirlikler %20 ve Kuveyt %17,4 paya sahiptir. Suudi Arabistan da merkezi 9 Türkiye Katılım Bankaları Birliği, Dünyada Faizsiz Bankacılık Sektörü Her Yıl On Büyüyor, 2003, s.25 10 Aydın Karapınar, a.g.e., 2003, s.13
7 bulunan Dünya İslam Bankaları Birliği faizsiz banka ve kuruluşları için tek çatı oluşturmuştur. 11 1.2.2. Katılım Bankalarının Türkiye deki Gelişimi Türkiye de faizsiz sistemi esas alan kurumların temeli 1975 li yıllara kadar uzanmaktadır. 11.11.1975 yılında kurulmuş olan Devlet Sanayi ve İşçi Yatırım Bankası (DESİYAB) bu alandaki ilk uygulama olmuştur. Bankanın temel amacı, halk girişimlerinin ve yurt dışında çalışan işçilerimizin birikimlerini ekonomik bir güç halinde birleştirerek, karlılık ve verimlilik anlayışı içinde değerlendirmek, kalkınma planlarının temel ilkelerine uygun ve yurt düzeyine yayılmış girişimlere, özellikle sanayi kesimlerindeki yatırımlara yönelmektir. 12 Amacı sanayi sektörüne ortaklık şeklinde fon sağlamak olan bankanın, faizli ve faizsiz çalışması konusunda karar yetkisi yönetim kuruluna bırakılmıştı. Banka 1975-1978 yılları arasında faizsiz çalışmış ancak 1978 yılından sonra yönetim kurulu kararıyla faizli baza çevrilmiş ve klasik bankalardan hiçbir farkı kalmayarak, kuruluş amaç ve özelliğini büyük ölçüde kaybetmiştir. 13 Bu ilk başarısız girişimden sonra Türkiye serbest ekonomiyi benimsemeye başlamış ve dışa açık bir politika izlemiştir. 1983 tarihinde Özel Finans Kurumlarının (ÖFK) temeli atılmıştır. Ayrıca İslam kalkınma bankasının kurucu üyelerinden olan Türkiye 1984 de payını arttırarak bu kuruluşun en büyük ortaklarından biri haline gelmiştir. Bu çalışmalar ile Türkiye deki inançlarından dolayı tasarruflarını döviz, altın gibi alanlarda değerlendiren kişilerin tasarruflarının reel ekonomiye kazandırılması hedeflenmiştir. Ayrıca petrol üreticisi olan İslam ülkelerinde 11 Nalân Ece, Dünya da ve Türk Bankacılık Sektöründe İslam Bankalarının Gelişimi, Akademik Bakış Dergisi, Sayı 25, Temmuz-Ağustos 2011, s.2 12 Ahmet Aksoy, Menkul Kıymet Yatırımlarının Analizi, Ankara, 1987, s.96 13 Aydın Karapınar, a.g.e., 2003, s.14-15
8 biriken Petro-Dolarların ülkeye girişini sağlamakta bu çalışmaların yapılmasındaki başlıca unsurlardan biridir. ÖFK larının hukuki statüsü 1985 te tamamlanmıştır. Bundan sonra 1999 da ve 2001 de bu hukuki statüde bazı değişiklikler yapılmıştır. Son olarak 2005 te hazırlanan yasa tasarısının 5411 sayılı Bankacılık Kanunu olarak 19 Ekim 2005 tarihinde kabul edilmesi suretiyle 1 Kasım 2005 tarihli 25983 sayılı resmi gazete yayınlanması hukuki düzenlemelere ilişkin son noktayı koymuştur. 5411 sayılı Bankacılık Kanunu 1 Ocak 2006 tarihinden itibaren geçerli olmak üzere yürürlüğe girmiştir. 14 Bu kanun ile Özel Finans Kurumlarının ismi Katılım Bankası olarak değiştirilmiştir. Katılım bankalarında her bir hesaptaki tasarrufun 50 000 TL ye kadar olan kısmını güvenceye alan güvence fonu katılım bankaları birliği bünyesinden TMSF ye aktarılmıştır. Ayrıca faaliyetlerine son verilen katılım bankaları TMSF ye devredilecektir. Tasfiye sürecini de bu kurum yönetecektir. Banka kavramını, mevduat bankaları ve katılım bankaları ile kalkınma ve yatırım bankaları olarak açıklayarak, kurumların vasfını net bir şekilde ortaya koyan Kanun da, katılım bankaları, özel cari ve katılma hesapları yoluyla fon toplamak ve kredi kullandırmak esas olmak üzere faaliyet gösteren kuruluşlar ile yurt dışında kurulu bu nitelikteki kuruluşların Türkiye deki şubeleri olarak tanımlanıyor. 15 5411 Sayılı Bankacılık Kanununa göre katılım bankaları; Bankalar Kanununa tabi olarak faaliyet göstermektedir. BDDK kontrol ve denetimindedir. 14 Abitter Özulucan, F. Serkan Özdemir, Katılım Bankacılığı, Türkmen Kitapevi, İstanbul, 2010, s.15-16 15 Türkiye Katılım Bankaları Birliği, Faizsiz Bankacılıkla İlgili En İyi ve En Yeterli Düzenlemeler Türkiye de, TKBB Yayınları, 2005, s.38
9 Cari ve katılım hesapları TMSF güvencesindedir. Katılım Bankaları Birliği ile sektörsel birliktelik sağlanmıştır. Sistemin çalışma prensipleri fon yatıranlar için başlı başına bir güvencedir. Toplanan fonların tümü tabana yayılı risk mantığı ile yatırıma dönüşmektedir. 16 Türkiye`de 1985 te faaliyete geçen ilk katılım bankaları Albaraka Türk ve Faysal Finans olmuştur. 1989`da Kuveyt Türk, 1990`da da Anadolu Finans kurulmuştur. 1995 te sisteme giren İhlâs Finans sistemin özüne uygun düşmeyen uygulamalar nedeniyle 2001 de tasfiye edilmiştir. 1996 da Asya Finans kurulmuştur. Faysal Finans ın el değiştirmesiyle Family Finans adını alan kurum Anadolu Finans ile birleşerek bugünkü Türkiye Finans haline gelmiştir. 2008 yılsonu itibariyle Türkiye de dört katılım bankası faaliyet göstermektedir. Bunlar, Albaraka Türk Katılım Bankası, Asya Katılım Bankası, Kuveyt Türk Katılım Bankası ve Türkiye Finans Katılım Bankasıdır. 2005 yılı sonuna kadar Özel Finans Kurumları adını taşıyan bu kurumlar 2006 dan bu yana katılım bankası adı altında faaliyetlerini sürdürmektedir. 17 1.3. KATILIM BANKALARININ TEMEL ÖZELLİKLERİ Katılım bankalarının temel özellikleri aşağıdaki gibi sınıflandırılabilir. 1.3.1. Banka Niteliğine Sahip Olması Katılım bankaları 2005 yılında çıkarılan 5411 sayılı kanunla bankacılık türlerinden biri haline gelmiştir. Banka türlerinden diğer ikisi ise Mevduat Bankaları ile Kalkınma ve Yatırım Bankalarıdır. 16 Yusuf Nacar, Katılım Bankaları ve Finansal Çözümleri, Sunum, İstanbul Ticaret Odası, 2007 17 İsmail Özsoy, Türkiye de Katılım Bankacılığı, Eğitim Ders Notları, TKBB, 2009, s.22-23
10 Katılım bankalarının kuruluşu ve faaliyete geçmesi, Bankacılık Düzenleme ve Denetleme Kurulu nun kararı ile gerçekleşmektedir. Bu kurumlar, daha kuruluş aşamasında ilgili kamu otoritelerinin ayrıntılı teknik ve idari incelemelerinden geçmektedir. Daha sonrada gerek bankacılık mevzuatına gerekse faizsiz bankacılık ilkelerine uygunluk yönünden sürekli olarak yerinde ve uzaktan denetim yoluyla denetimden geçmektedir. 1.3.2. Faizsiz Bankacılık Faaliyeti Yapması İslam a göre para bir mübadele vasıtası ve kıymet ölçüsüdür. Ancak para bizatihi ticaret metaı olarak kabul edilmez, kendi kendine artmaz ve gelir (faiz) getiremez. Piyasa şartlarının getirdiği elde olmayan dalgalanmalar dışında paranın değerinin değişmemesi ve herhangi bir ağırlık ölçüsü gibi onunda değerinin korunması gerekir. 18 Para bir ölçüdür. Borç verilerek veya alım-satım yolu ile bir gelir elde edilmesi uygun görülmemiştir. Bunun yanında ticari ürünlerin alım-satımı üzerinden elde edilen gelir ise kar olarak adlandırılmıştır. Katılım bankaları faizsiz işlem yapmak isteyen ihtiyaç sahipleri için faizsiz bankacılık esaslarına dayalı ve yeni finansal araçlar geliştirmekte ve ticari bankaların aksine faizi değil kar payı kavramını esas almaktadır. 1.3.3. Aracı Kurum Niteliğine Sahip Olması Türkiye de ve dünyada insanların bir kesimi dini inanışları sebebiyle faizle işlem yapmamakta ve bu insanların ellerindeki fonlar atıl kalmaktadır. Ayrıca bu insanlar bir iş yapmak için borç para ihtiyacını karşılayamamaktadır. Katılım bankaları, mali sektörde bir yenilik olarak klasik bankalara gitmeyen fonları ekonomiye kazandırmak ve tasarruf sahiplerinin 18 Sami Uslu, İslam da Faiz Yasağı ve Çağdaş Finans, Zafer Yayınları, İstanbul, 2005, s.14
11 fonlarını güvenle saklamalarına ve değerlendirmelerine yardımcı olmak amacıyla kurulmuştur. Katılım bankaları sanayici ve iş adamlarına alternatif finansman imkânı sağlar. Kar-zarara katılma esasına dayalı çalışan katılım bankaları bu sistemin ve sağlıklı fon kullandırma yöntemlerinin bir sonucu olarak ekonomide yaşanan mali ve ekonomik krizden daha az etkilenmektedirler. 19 1.3.4. Güven Kurumu Niteliğine Sahip olması Ticari bankalar mevduata faiz garantisi vermektedir. Katılım bankaları ise İsimlerindeki katılım sözcüğünden de anlaşılacağı üzere kara ve zarara katılma prensibine dayalı bir bankacılık sistemi uygulamaktadırlar. Yani katılım bankalarının kar elde edeceğinin bir garantisi söz konusu olmamakla beraber yine de toplanan paranın verimli ve basiretli bir şekilde işletileceğine dair bir güven ve bundan doğan sorumluluklar vardır. Buda katılım bankalarına duyulan güveni göstermektedir. Türk bankacılık sisteminin tamamlayıcı bankalarından olan katılım bankaları da ticari bir güven kurumu olarak kabul edilmelidir. 20 Ayrıca katılım bankalarının 5411 sayılı kanuna tabi olarak devlet güvencesinde olması ve kanunla yükümlülüklerin üstlenilmesi katılım bankalarını daha güvenilir bir hale getirmiştir. Günümüzde ABD ve Avrupa nın önde gelen bazı bankaları ve finansal kuruluşları, katılım bankalarının uyguladığı gerçek bir ihtiyaca cevap verdiğini görerek bu alanda faaliyet göstermek üzere kendi bünyelerinde özel birimler oluşturmuşlardır. Katılım bankaları reel sektöre birebir bağlı çalıştıkları için 19 Osman Akyüz, Türk Finans Sisteminde Katılım Bankaları, Sunum, Genel Sekreter Türkiye Katılım Bankaları Birliği, İstanbul, 2008 20 Ahmet Tok, Türk Hukukunda Katılım Bankalarının Fon Toplama ve Kullandırma İşlemleri ile Klasik Bankacılık İşlemleri, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Hukuk Anabilim Dalı, Yüksek lisans Tezi, İstanbul, 2006, s.27
12 olumsuz şartlar olsa dahi sağlıklı ve güvenli banka özelliğini kaybetmemektedirler. 2008 yılında ortaya çıkan finansal kriz, kötü risk yönetiminden ve Amerika nın bankalarının reel işlemden koparak türev ürünlerle 4-5 misli finansman balonuna yol açmalarından kaynaklanmıştır. Belirtilen özellikleri nedeniyle bu krizden etkilenmeyen katılım bankaları bütün dünyanın ilgi odağı haline gelmiştir. 1.4. KATILIM BANKALARININ FAALİYETLERİ Katılım bankalarını diğer tüm finans kurumlarından ayıran temel nokta faaliyet konularıdır. Çünkü bu bankaların yaptığı faaliyetlerin faizi temel almaması gerekmektedir. Buda ticari bankaların yaptığı işlemlerin bazılarının yapılmamasına ve farklı birtakım faaliyetlerinde önem kazanmasına yol açmaktadır. Katılım bankaları genel ahlaka aykırı, topluma zarar verici faaliyette bulunan, işletmelerle iş yapmaları, bu işletmelerin faaliyetlerini finanse etmeleri mümkün değildir. Bu faaliyetlere örnek verecek olursak; sigara ve içki ticareti, kumar ve şans oyunları, bankacılık faaliyetleri, yasaklanmış yiyecek üretimi ve ticareti, gibi faaliyetlerdir. 21 Katılım bankaları diğer bütün faiz içermeyen bankacılık hizmetlerini de sunmaktadır. Teminat mektubu verme, akreditif açılması, çek karnesi verilmesi, çek ve senetlerin tahsile alınması, ihracat akreditiflerinin ihbar ve teyit edilmesi, seyahat çeki verilmesi, döviz alım satım işlemleri, yurtiçi ve yurtdışı havale ve transfer işlemleri, kredi kartları, telefon, elektrik doğalgaz ve su faturası tahsilâtları, sosyal güvenlik ve vergi ödemelerine aracılık edilmesi bu işlemlerden bazılarıdır. 22 21 Aydın Karapınar, a.g.e., 2003, s.32 22 Türkiye Katılım Bankaları Birliği, Katılım Bankacılığı Nedir? Nasıl Çalışır?, s.8
13 1.4.1. Katılım Bankalarının Fon Toplama Yöntemleri Katılım bankaları hem kendi sermayeleri hem de halktan topladığı fonlarla üretim ve yatırım faaliyetlerinde bulunurlar. Katılım bankaları hükümetlerden, bankalardan, kuruluşlardan ve fertlerden fon kabul eder. 23 Katılım bankaları dünyadaki diğer faizsiz bankalar gibi iki hesap türü kullanarak kaynak toplamaktadırlar. Bunlardan birincisi bu bankaların vadesiz hesaplarını oluşturan özel cari hesaplar ikincisi ise vadeli hesaplarını oluşturan Kar ve Zarara Katılma Hesapları dır. Katılma hesapların adı birçok ülkede Yatırım Hesabı olarak geçmektedir. 24 1.4.1.1. Özel Cari Hesaplar 5411 Sayılı Bankacılık Kanununa göre özel cari hesabı; katılım bankalarında açılabilen ve istenildiğinde kısmen veya tamamen her an geri çekilebilme özelliği taşıyan ve karşılığında hesap sahibine herhangi bir getiri ödenmeyen fonların oluşturduğu hesapları ifade eder. Bu tanıma göre Özel Cari Hesaplar, mevduat bankalarındaki vadesiz mevduata benzemektedirler. Özel cari hesaplar, kar ödemesi olmayan bir tür vadesiz mevduat olarak tavsif edilebilir. 25 Özel cari hesap, ticari bankacılıktaki vadesiz hesaba denk gelmektedir. Ancak vadesiz mevduat hesabında çok küçükte olsa bir faiz ödemesi vardır. Özel cari hesap banka ile hesap sahibi arasında borç ilişkisi doğurmaktadır. Katılım bankası bu hesaplara yatırılan fonu işletir ve kârını kendisi alır. Bu hesaplardaki paraların banka tarafından kullanımı sırasında yok olması durumunda, katılım bankası hesap sahiplerine borcunu 23 el-nizam el-esasî li Bank Faysal el-islâmî el-mısrî, Madde: 9. 24 Osman Nihat Yılmaz, Faizsiz Bankacılık İlkeleri ve Katılım Bankacılığı, Türkiye Katılım Bankaları Birliği, Şubat, 2010, s.33-34 25 Murat Tosun, Türk Mali Sisteminde Özel Finans Kurumları Deneyimi ve ÖFK ların Türk Banka Sistemi içindeki Yerleri Üzerine, Türkiye de Özel Finans Kurumları Teori ve Uygulama, İstanbul, 2000, s.180
14 ödemekle tek başına yükümlüdür. Özet olarak, özel cari hesaplardaki fonun işletilmesinden doğan kâr da zarar da yalnızca bankaya aittir. Katılma hesabı sahipleri cari hesapların ne kârına ne de zararına iştirak etmektedirler. 26 Katılım Bankaları özel cari hesaplara ağırlık vererek karlılıklarını arttırabilirler. Özel cari hesapların artması ise müşterilere sunulan hizmet yelpazesi ile yakından ilişkilidir. Katılım bankaları ticari bankaların sundukları hizmetleri sunarak, şube sayılarını arttırarak bankalarla rekabet edebilir hale gelmelidirler. Faizden kaçınmakla birlikte, bankaların sunduğu hizmetlerden yararlanmak zorunda kalan kişilerin, ihtiyaçlarına karşılık verebilecek hizmetlerin sunulması özel cari hesapların artmasına yol açacaktır. Cari hesaplarla toplanan düşük bedelli fonların kullanılmasından elde edilen karların yanı sıra sunulan hizmetlerden de alınacak komisyonlar karlılığı arttıracaktır. Ancak, buradaki temel kıstas olan faiz her zaman göz önünde bulundurulmalıdır. 27 1.4.1.2. Katılma Hesapları Katılma hesapları, katılım bankalarına TL veya yabancı para cinsinden nama yazılı olarak kar ve zarara katılma cüzdanı karşılığında yatırılan fonların bu bankalarca kullanılmasından doğacak kar veya zarara katılma sonucu veren, karşılığında hesap sahibine önceden belirlenmiş faiz, kar ve sair nam altında bir getiri ödenmeyen ve anaparanın aynen geri ödenmesi garanti edilmeyen fonların oluşturduğu hesapları ifade eder. 28 Katılım bankalarında katılma hesabı sahipleri lehine tahakkuk ettirilecek gelirler vergi mevzuatı açısından mevduat geliri sayılmaktadır. Bu hesaplar, vadelerine göre 30, 90, 180, 360 gün ve daha uzun vadeli olmak üzere gruplara ayrılır ve her grup kendi içinde bir bütün teşkil eder ve ayrı 26 İshak Emin Aktepe, İslâm Hukuku Çerçevesinde Finansman ve Bankacılık, Erkam Matbaası, İstanbul, 2010, S.72 27 Aydın Karapınar, a.g.e., 2003, s.35 28 Resmi Gazete, 20.09.2001, Sayı: 24529