İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi, sy.13, 2009, s. 471-476.

İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi, sy.13, 2009, s. 471-476. MUKAT!L B. SÜLEYMAN IN (ö.150 h.) TEFS!RU HAMS! M!ET! AYET!N M!NE L KUR AN!L-KER!M [BE"YÜZ ÂYET!N TEFS!R!] ADLI K!TABININ KISACA TANITIMI VE AHKÂM AYETLER! AÇISINDAN DE%ERLEND!R!LMES! Yakup MAHMUTO%LU * I. TANITIM Tahkikini Isaiah Goldfeld in yapt & eseri Be"ir Eryarsoy Türkçeye kazand rm ", i"aret yay nlar taraf ndan [!stanbul 2005, 328 sayfa] bas lm "t r. Biz eseri söz konusu bask s ndan hareketle tan taca& z. Kitab n Türkçe önsözünde, bu eserin; bilinen tek nüshas n n!ngiltere Yazma Eserler Kütüphanesi nde or. 06333 no da kay tl bulunan bir ahkâm tefsiri yazmas oldu&u ve David Fitz taraf ndan 15.4.1902 tarihinde British Museum a kazand r ld & zikredilmektedir. Yine önsözde, eserin, oryantalistlerin gözünden kaçt & veya dikkatlerini çekmedi&inden bahsedilmektir. Hatta Brockelman n GAL adl eserinde, zikredilen eserin numaras n yanl " verdi&inden, bununla birlikte, Fuad Sezgin in GAS adl eserinde, bu kaynaktan yararlanma imkân n biraz daha kolayla"t rd & ndan söz edilmektedir. Önsöz de, eserin 103 varaktan olu"tu&u ve her sahifede 17 sat r oldu- &u belirtilmektedir. Muhakkik, önsözde, baz ifadelere istinaden kitab n Mukâtil b.süleyman dan rivayet edildi&i yönündeki kanaatinin artt & n ve ayr ca!bn Nedim in (v. 386 h.) de, el-fihrist adl kitab nda, Tefsiru Hamsi Mieti Ayetin Mine l Kur an il-kerim[be"yüz Âyetin Tefsiri] adl eseri Mukâtil b. Süleyman a ait olarak gösterdi&ini belirtmektedir. Bu durumda kitab n, miladi 10. asr n sona ermesinden çok önce telif edildi&i ortaya ç kmaktad r. * Süleyman Demirel Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü,!slâm Hukuku Doktora Ö#rencisi; e-mail: ymahmutoglu@hotmail.com

472 Yakup MAHMUTOĞLU Mukâtil b. Süleyman n Tefsiru Hamsi Mieti Ayetin Mine l Kur an - il-kerim adl eseri, kendisi taraf ndan kaleme al nm " olmay p, ondan 150 sene sonra kitap haline getirilmi"tir. Önsöz k sm nda, Mukâtil b.süleyman a var ncaya kadar kitab n al nd & "ah slar, rivayet zinciri içerisinde belirtilmi" ve bu halkan n s hhati üzerinde durulmu"tur. Eser ilk ahkâm tefsiri olma özelli&ine sahiptir. Di&er taraftan eseri Türkçeye tercüme eden M. Be"ir Eryarsoy, gerek önsözde gerekse eserin metni içerisinde kapal ve çeli"kili gördü&ü ifadeleri dipnot k sm nda çeviren ibaresiyle açmaya ve düzeltmeye çal "arak eklemelerde bulunmu"tur. Çeviren, ayn "ekilde, eserin metni içerisinde de eklemelerde bulunmu" ve bunlar parantez içerisinde göstermi"tir. Klasik f k h kitaplar ndan farkl olarak, önce ki"inin iman, namaz, zekât, oruç, hac, umre gibi ef al-i mükellefinden olu"an vecibeleri tam olarak yerine getirmesi ve ba"kas na zulüm ve haks zl k yapmamas ile ancak cennete girebilece&i; bu say lan mükellefiyetlerin hepsinin cennete giden yolda bir geçit/basamak oldu&u belirtilerek kitaba ba"lanm "t r. Böylece kitapta ele al nacak olan konular önceden özetlenmi" olmaktad r. II. ESER!N AHKÂM AYETLER! AÇISINDAN DE$ERLEND!- R!LMES! 1. Mukatil b.süleyman n, Tefsiru Hamsi Mieti Ayetin Mine l Kur an - il- Kerim adl kitab, f khî meseleleri en genel hatlar yla ele ald & gibi, f khî meselelerle birlikte, özellikle eserin ba" ve son tara ar nda iman, âdâb, ahlâk, tasavvuf gibi meseleleri de genel hatlar yla ele ald & n görmekteyiz 2. F khî meseleler ele al n rken, klasik f k h kitaplar n n telif ve tasnif sistemati&ine uygun ve ayn paralelde olmakla beraber, meselelerin izah nda f k h kitaplar nda oldu&u gibi f khî uslüb içerisinde ve s k bir pe"pe"elik mevzu bahis de&ildir. Bunda "u hususlar n etkili oldu&unu söylemek mümkündür: 2.1. Eserin bir ahkâm tefsiri olmas ; f khî meseleler, özellikle Kur an- Kerim olmak üzere, nasslara dayal olarak izah edilmeye çal " lmaktad r. Ayr ca ilk ahkâm tefsiri olmas bak m ndan, ahkâm bildiren f khî meseleleri ihtiva etmekte olup buna kar" l k f k h alan na girebilecek tüm f khî konulara yer vermemesi gibi bir dezavantaja sahiptir. 2.2. Bir f k h kitab olmak yerine, ahkâm tefsiri olmas ; f k h ilminin içine giren konular ele al p f k h mant & ve sistemati&i içinde incelemesi yerine, daha ziyâde kar " k bir tarz ortaya koymu"tur. Bunda hiç ku"kusuz ilk olmas n n etkisi büyüktür.

Mukatil B. Süleyman ın (Ö.150 H.) Tefsiru Hamsi Mieti Ayetin Mine l Kur an il-kerim [Beşyüz Âyetin Tefsiri] Adlı Kitabının Kısaca Tanıtımı ve Ahkâm Ayetleri Açısından Değerlendirilmesi 473 2.3. Bir yönüyle ahkâm tefsiri olmas bir yönüyle de f kha kaynakl k eden f khî terminoloji ve literatürün öncesinde kaleme al nm " olmas ; zira daha sonradan ortaya konan f k h kitaplar telif ve tasnif aç s ndan giderek daha düzenli ve sistemli haz rlanmaya çal " lm "t r. 3. Söz konusu ahkâm tefsirinin, küçük farkl l klar olmakla birlikte, konular f k h kitaplar yla ayn s ralamada ele ald & n söyleyebiliriz. 4. F khî meseleleri, ayetler ve hadisler " & nda izah eden bir f khî tefsir oldu&u için, konular ele al " itibariyle, "ekil yönünden f k h kitaplar ndan farkl d r. Konular n ele al nmas nda ve s ralanmas nda baz ba"- l klar n veya alt ba"l klar n takdim-tehir edilmesi ve baz alt ba"l klar n ba"ka bir ba"l k içinde zikredilmesi yönüyle f k h kitaplar ndan farkl bir yap arz etmektedir. Örne&in f k h kitaplar nda al " lagelmi" uygulama olarak oruç bahsi zekât bahsinden önce ele al n rken, bu eserde tersi yap lm "t r. Yine temettü hacc, hac bahsi yerine namaz bahsi içinde zikredilmi"tir. 5.Yine eserde "ekil bak m ndan ba"ka bir farkl l k daha görmekteyiz. O da, konu ba"l klar n n f k h kitaplar ndan farkl olarak ele al nmas d r. Eser kitab, bab, fas l gibi ayr mlara gidilmeden haz rlanm "t r. Hatta daha da ötesi, konular ba"l k ve alt ba"l k gibi hiyerar"ik bir s ralamaya tabi tutulmak yerine, ana ba"l klar ve alt ba"l k, yer yer geli"igüzel ele al n p incelenmi"tir. Örne&in, zekât ve sadaka bahsi anlat l rken aralar ndan ana babaya, akrabaya, kom"uya ve kölelere iyilik yapmaktan bahsedilmi"tir. Ayn "ekilde harcamalarda iktisatl davranmaya de&inilmek suretiyle zekât ve sadaka konular n n kapsam çok geni" tutulmu", adeta ki"inin mal kazanmas ndan harcamas na kadar tüm sosyal çevre, ahlakî ve zihnî alt yap göz önünde bulundurulmaya çal " lm "t r. 6. Tan tt & m z bu eserin, bizzat Mukâtil b.süleyman taraf ndan kaleme al n p al nmad & tart "mal d r. A& rl kl görü"e göre, Mukâtil b.süleyman n hem et-tefsirül Kebir adl eseri hem de bu ahkâm tefsiri, Abdullah/ Ubeydullah b.sabit taraf ndan kaleme al nm "t r. Kitab n 35. sayfas n n 4 nolu dipnotunda Abdulhal k b. el-hasan diye geçmekte olan mezkûr "ah s, konular ele al rken ço&u kez dedi veya Mukâtil dedi ifadelerini kullanmaktad r. 7. Söz konusu eser, hem f khî tefsirlere hem de -baz konular n mü"- terek olu"u yönüyle- f k h kitaplar na öncülük etmesine ra&men i"ledi&i konular bak m ndan f k h alan na giren her konuyu ele almam "t r. Müellif, eserde, kendine göre ahkâm bildiren ayetlerin izah ve tefsirini yapma cihetine gitmi"tir. Daha sonra gelen,!mam $afii (ö.204 h) ve Cassas (ö. 370 h.) gibi ilk dönem diyebilece&imiz âlimler ve de son dönemden, Muhammed Ali es- Sayis (ö.?) ve Muhammed Ali es-sabuni (1930 - ) vb. müelli er, ahkâm tef-

474 Yakup MAHMUTOĞLU sirlerini birçok yönüyle Mukatil b.süleyman n bu eseri gibi telif etmi"lerdir. 1 Bu bak mdan diyebiliriz ki, kendinden sonraki ahkâm tefsiri yazarlar n bir noktaya kadar etkilemi" veya onlara model olmu"tur. 8. Bu eser, bir ahkâm tefsiri olmakla beraber yo&un bir "ekilde isnad zinciri ile Peygamber (s.a.v.) efendimize dayand r lan hadislerle doludur. Mukatil b.süleyman n kendi yorumlar eserde zikredilen ayet ve hadislere oranla çok azd r. Bu yönüyle tefsirden ziyâde bir hadis kitab n veya!bn Hazm n (ö.456 h) ayet ve hadislere (nasslara) dayanarak kaleme ald & el- Muhalla bi l-asâr adl eserini and rmaktad r. 9. Mukatil ele ald & hadisleri tam bir isnad zinciri ile zikretmi" olmakla beraber bazen merfu olarak da hadis tahdis etmi"tir. Bu "ekilde, merfu hadis tahdisine örnek olarak, kitab n 37, 40, 89 ve 92 nolu sayfalar ndaki rivayetleri verebiliriz. Bazen de, kitab n rivayet halkas n n ba" nda bulunan ve Mukâtil b.süleyman dan aktar mda bulunan Abdullah/Ubeydullah b.sabit, Mukâtil in do&rudan Hz. Nebi (a.s.) den rivayet etti&i, arada hiç bir râvi zincirinin bulunmad & (isnad n olmad & ) bir tahdiste bulunmaktad r. Bu tür rivayetlerden birini mezkûr ahkâm tefsirinin 256 nolu sayfas nda görmek mümkündür. 10. Mukatil b.süleyman, et-tefsiru l- Kebir adl kuran tefsirini ayet tertip s ras na göre izah etmek suretiyle ele almas na ra&men, Tefsiru Hamsi Mieti Ayetin Mine l Kur an il Kerim adl ahkâm tefsirini ise genel manada f k h kitaplar ndaki baz konularla s n rl ve abdest, teyemmüm, namaz v.d. s ralan "a göre ele alm "t r. Dolay s yla müellifin ahkâm tefsiri bu yönüyle kendinden sonraki ahkâm tefsirlerinden farkl bir durum arz eder. Nitekim söz konusu husus itibari ile ahkâm tefsirlerinden ziyâde f k h kitaplar na daha çok benzemektedir. 11. Eser, ayetlerin f khî ve lugavî manalar na ve yer yer f khî meselelerin ayr nt lar na girmemi" olmak yönüyle de kendinden sonraki ahkâm tefsirlerinden (örne&in, Cassas, Kurtubi gibi âlimlerin ahkâm tefsirlerinden) ayr lmaktad r. Bu yönüyle f k h kitaplar ndan da ayr lmaktad r. 12. Mukâtil b. Süleyman, ahkâm tefsirinde ayetlerin sebeb-i nüzulüne nadir olarak, o da çok k sa olmak suretiyle, de&inmektedir. 13. Eser, bir f khî tefsir (ahkâm tefsiri) olmas na ra&men, f kha dair olan veya zikredilen ayetler içinde geçen st lahlar n ve kavramlar n izah na çok az de&inilmi"tir. 2 1 Bkz: Muhammed Ali es-sayis, Tefsîru Âyâti l-ahkâm, (Tahkik, Tahric, Ta lik: Abdulhamîd Hendâvî), I-IV (2 cilt halinde), Müessesetu l-muhtâr, 1. Bask, Kahire 2001.; Muhammed Ali es-sabunî, Revâiu l-beyân Tefsîru Âyâti l-ahkâm mine l-kur an, Dersaadet Kitabevi,!stanbul ty. 2 Mesela; s.122 de Atik, s.162 de Kelâle, s.275 de Zann, s.276 da G ybet kelimelerinin tan m yap lm $ fakat kelimelerin mü$tak oldu#u kökenlerine ve st lah manalar na yönelik herhangi bir aç klama yap lmam $t r.

Mukatil B. Süleyman ın (Ö.150 H.) Tefsiru Hamsi Mieti Ayetin Mine l Kur an il-kerim [Beşyüz Âyetin Tefsiri] Adlı Kitabının Kısaca Tanıtımı ve Ahkâm Ayetleri Açısından Değerlendirilmesi 475 Burada önemli oldu&unu dü"ündü&ümüz bir noktaya dikkat çekmek istiyoruz. Mukatil b. Süleyman Tefsiru Hamsi Mieti Ayetin Mine l Kur an il Kerim adl ahkâm tefsirinde neden kelime ve st lah manalar na de&inmemi" ve ayetlerin f kha yönelik manalar n aç klamam "t r? Bu sorunun cevab n, baz lar n n de&indi&i gibi, 3 Mukatil b. Süleyman et-tefsirül Kebir adl Kur an tefsirinde, ayetleri elimizdeki Kur an tertibine göre, ayet s ras yla izah etmi"; ço&unlukla da kelime manalar n, sebeb-i nüzulleri ve ayetlerin f khî manalar n belirtmi" olmas nda aramak gerekir. Zira kanaatimizce Mukatil b.süleyman et-tefsirül Kebir adl Kur an tefsiriyle tan t m n yapt & m z bu ahkâm tefsirini, kendi tefsir faaliyetinin birbirini tamamlayan halkalar olarak görmekte olup, tefsirinde verdi&i bilgileri ahkâm tefsirinde de tekrar etme/verme gere&ini hissetmemi"tir. 14. Eserin sonuna do&ru Muhkem Ayetler ve Bakara n n Sonunda!nzal Edilenler diye konulan ba"l k alt nda ahkâm tefsirlerinden ziyâde tefsir ilmi kapsam nda ele al nan muhkem ayetlere dair örnekler serdedilmektedir. Muhkem ayetler ve onlar n mahiyetleri, özellikleri ve ba&lay c l klar hakk nda bilgi verilmektedir. Di&er taraftan ilk ahkâm tefsiri kabul edilen bu eserde, muhkem ayetler konusuna yer vermek, kanaatimizce, ahkâm ve muhkem kavramlar n n i"tikaklar n n mü"terekli&in kaynaklanm "t r. Nitekim söz konusu ba"l k alt nda, bir ahkâm ayetine rabt olunacak veya ondan istinbat edilebilecek bir hükmü bildirmek ve bir f khî meseleyi ortaya koymaktan ziyâde ayetlerin manaya dalaletinin aç kl & ve kapal l & itibariyle Kur an ayetlerinin bir çe"idini te"kil eden muhkem ayetlere misal verilmek suretiyle baz meselelerin izah /tefsiri yap lm "t r. Asl nda muhkem ayetler bahsi, bilindi&i üzere ahkâm tefsiri de&il öncelikle tefsir ilmi kapsam nda mütalaa edilecek bir mevzudur. 15. Yine, ahkâm tefsiri ile do&rudan alakal olmayan fakat tefsir ilminin kapsam na dâhil olan Mü"kilü l-kur an veya Tevîlu Muhtelifi l- Kur an gibi alanlar n/meselelerin Kur an- Kerim den baz ayetler misal gösterilmek suretiyle Baz Davran "lar ve Vas ar yla An lan Kimselerin!simleri ba"l - & nda incelenmesi yönüyle ahkâm tefsirinin d " na ç k lmaktad r. Çünkü bu inceleme alanlar, ahkâm tefsir(ler)inde -öncelikle- ele al nan konular de&il, bilakis daha ziyâde Tefsir usûlü ilminin inceleme alan na girmektedir. 3!smail Cerraho#lu, Kur an Tefsirinin Do!u"u ve Buna H z Veren Amiller adl eserinde bu noktaya temas etmi$tir.