- International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, p. 985-995, ANKARA-TURKEY TÜRKÇEDE İSİM CÜMLELERİNDE NESNE * Bağdagül MUSA ** ÖZET Türkçede yüklemin cinsine göre isim cümleleri ve fiil cümleleri olmak üzere iki tür cümleden bahsetmek mümkündür. Türkçe cümlelerin temel unsuru yüklemdir ve fiil cümlelerinde bir fiil, isim cümlelerinde de bir isim veya isimleşmiş bir unsur olmak üzere yüklem mutlaka bulunur. İsim cümlelerinin yüklemi isim soyundandır. Özne ve yüklemden başka cümle unsurları ise nesne, yer tamlayıcıları ve zarftır. Nesne, malum olduğu üzere fiilin doğrudan doğruya tesir ettiği nesneyi veyahut da şahsı karşılayan cümle unsurudur. Fiille ekli veya eksiz daima yükleme hâli ile bağlanır. Buna bağlı olarak da nesneyi iki türe ayırmak mümkündür. Yükleme hâli ekini alan nesnelere belirli nesne ; yükleme hâli ekini almayan nesnelere ise belirsiz nesne adları verilmektedir. Belirli nesnenin yerinin belirsiz nesneye nazaran daha esnek olmasına karşılık, belirsiz nesnenin yeri sabit olup, daima yüklemin hemen önüdür. Nesne yapı itibarı ile tek kelimeden oluşabildiği gibi, kelime grupları şeklinde de olabilir. Aynı cümlede belirli veya belirsiz şeklinde aynı cinsten olma şartı ile birden fazla nesnenin bulunabilmesi, nesnenin bilinen diğer özellikleridir. Cümlede nesnenin bulunması fiile ve bu fiilin geçişli olmasına bağlıdır. Fiil ihtiva etmediği için isim cümlelerinde nesnenin bulunması mümkün değildir. Dolayısıyla Türkçede isim cümlelerinde nesne yoktur. Türkçe dil bilgisi kitaplarında yaygın olan görüş budur. Ancak tarafımızdan yapılan araştırmalar, bu görüşün doğru olmadığını, bazı isim cümlelerinin de nesne aldığını göstermektedir. Söz konusu makalede isim cümlelerinin nesne aldıkları durumlar örneklerle pekiştirilmeye çalışılacaktır. Anahtar Kelimeler: söz dizimi, isim cümlesi, cümle unsurları, nesne, geçişli fiil * Bu makale, 24-28 Eylül 2012 tarihlerinde Ankara da düzenlenen VII. Türk Dil Kurultayı nda sunulan bildirinin gözden geçirilmiş ve genişletilmiş hâlidir. Bu makale Crosscheck sistemi tarafından taranmış ve bu sistem sonuçlarına göre orijinal bir makale olduğu tespit edilmiştir. ** Öğr. Gör. Dr. The University of Jordan, El-mek: bagdagulmussa@gmail.com
986 Bağdagül MUSA DIRECT OBJECT IN NOMINAL SENTENCES IN TURKISH ABSTRACT There are two types of sentences in Turkish according to the type of predicate: nominal sentences and verbal sentences. In the Turkish sentence the basic component is a predicate; sentences do not hold without predicates. The predicate of verbal sentences is a verb while the predicate of the nominal sentence is a noun. The other components of the Turkish sentence, other than the subject and predicate- the main parts of the sentence- are the direct object, the indirect object, and the adverb. Direct object is a component in a sentence which refers to the person or thing receiving the action of a transitive verb. The accusative case is the grammatical case used to mark the direct object In Turkish. If the object is specific it takes (y)i suffix, but if the object is nonspecific this suffix is not used. According to this there are two types of objects: definite and indefinite objects. Sometimes direct objects are single words; other times they are phrases or clauses. The direct object occurs in a sentence whenever the verb is transitive. Since nominal sentences in Turkish do not have verbs at all, it is impossible for a nominal sentence to have a direct object. Despite this widespread view of nominal sentences, our studies show that some types of nominal sentences in Turkish contain a direct object. The aim of this article is to demonstrate in examples how and in what instances nominal sentences in Turkish can have direct objects. Key Words: syntax, noun sentence, sentence elements, object, transitive verbs Giriş Bilindiği gibi fiil cümlelerinde nesnenin bulunup bulunmaması fiillerin geçişli veya geçişsiz olmasına bağlıdır. Geçişsiz fiil ile kurulan cümlelerde hareket veya iş özneye yönelik olduğu için bu tür cümlelerde nesnenin bulunmadığı; geçişli fiil ile kurulan cümlelerde ise hareket veya iş nesneye yönelik olup onu etkilediği için bu tür cümlelerin yükleminin nesne istediği malumdur. Dolayısıyla nesnenin sadece fiil cümlesinde, özellikle de yüklemi geçişli olan fiil cümlelerinde bulunabileceği hükmüne varılır. Fiil cümlelerinde durum böyle iken fiilin hiç yer almadığı isim cümlelerinde nesne aramak doğru olur mu? Veyahut Muharrem Ergin in ifade ettiği gibi, fiil unsurunu ihtiva etmesi sebebiyle isim cümlesinin de bir fiil cümlesi olduğunu veya onun fiil cümlesinin hususî bir şekli olduğunu (Ergin, 1984: 403) kabul edersek isim cümlelerinde nesne aramak ne kadar doğru olur? Cümledeki unsurların sayısı yazardan yazara, kitaptan kitaba farklılık arz eder. Bazen nesnenin ve yer tamlayıcısının tek cümle unsuru altında birleştirilmesine bağlı olarak cümle unsurlarının sayısı dörde indirildiği hâlde, Türkçede bütün cümle unsurlarının bulunduğu bir fiil cümlesinde özne, yüklem, nesne, yer tamlayıcısı ve zarf olmak üzere beş cümle unsuru vardır. İsim cümlesinde ise nesnenin dışında diğer cümle unsurları bulunur. Bazı fiil cümlelerinde, özellikle yüklemi geçişli fiil olan fiil cümlelerinde özne ve yüklem kadar önemli cümle unsuru sayılan
Türkçede İsim Cümlelerinde Nesne 987 nesnenin 1 isim cümlelerinde hiç bulunmaması, isim cümlesinin sadece vasıf, oluş veya durum bildirmesi ve isim cümlesinin yükleminin isim soyundan olması gibi sebeplere bağlanmaktadır. Nesnenin cümlede bulunabilmesinin tek şartı, cümlenin yükleminin geçişli fiil olmasıdır. Bugüne kadar yazılagelmiş dil bilgisi veya cümle bilgisi kitaplarında cümle unsurları ve nesne bu şekilde anlatılır. Sadece birine bir şey borçlu olmak örneğinde görüldüğü gibi, birleşik fiilin yardımcı fiil kısmının düşmesi sebebi ile borçlu şeklinde bir isimle kurulan isim cümlelerinde nesnenin bulunabileceğini ileri süren birkaç çalışma dışında 2, Türkçenin gramerinde isim cümlelerinde nesnenin bulunamayacağı görüşü yaygındır. Ancak tarafımızdan yapılan araştırmalar bunun böyle olmadığını, içinde nesne bulundurabilen isim cümlelerinin sadece borçlu kelimesi ile kurulan isim cümleleriyle sınırlı kalmadığını ortaya koymaktadır. İsim Cümlelerinin Nesne Aldığı Durumlar İsim cümlelerinin nesne aldığı durumlara geçmeden önce isim cümlelerinin yükleminin soyu ile ilgili konuya açıklık getirilmelidir. Malum olduğu üzere isim cümlesinin yüklemi isim soyundandır. Ancak yüklemi isim-fiil veya sıfat-fiil olan isim cümlelerinin mevcudiyetini de göz önünde bulundurmak gerekir. Yüklemi isim-fiil veya sıfat-fiil olan cümleler isim cümlesi olarak kabul edildiğinde, borçlu kelimesiyle yapılan cümleler ve akkuzatif grubu (Ergin, 1984: 397) ismi verilen yapılar göz önünde bulundurulduğunda İsim cümlesinde nesne bulunmaz şeklinde kesin hükme varmanın pek doğru sayılmadığı ortaya çıkar. Bütün bunlardan hareket ederek isim cümlelerinde nesnenin bulunduğu durumları şöyle sınıflandırmak mümkündür: 1. Yüklemi borçlu kelimesiyle yapılan isim cümlelerinde nesne bulunur. Rasim Şimşek (1987: 132) bu tür nesneli isim cümlelerine çok özel kuruluşlu bir tümce derken, P. İ. Kuznetsov (1972: 96-97) bu tür cümleleri, yükleme hâlinin yanlış kullanıldığı durumlar çerçevesinde; Nurettin Demir (2006: 210) birleşik fiilin fiil ögesinin düşmesiyle isim cümlesi durumuna gelen cümleler şeklinde değerlendirmektedir. Bu tür isim cümleleri, bazı dil bilimcilerin de kabul ettiği gibi nesne unsurunun bulunduğu tek isim cümlesidir. Muhtemelen başlangıçta Osmanlıcadaki Ben sizin medyun-u şükranınızım şeklindeki isim cümlelerinin tercümesi olarak Size şükran borçluyum şeklinde dilimize giren yapı, zamanla sadece şükran veya teşekkür kelimeleriyle sınırlı kalmayıp diğer kelimelerle de birleşerek kullanım alanını genişletmiştir. Örnekleri aşağıdadır: (1) Çeşitli belgelerden alıntı yapmama izin verdikleri için aşağıdakilere de teşekkür borçluyum. (BSVB, XI) borçluyum: yüklem (ben): gizli özne teşekkür: nesne aşağıdakilere de: yer tamlayıcısı çeşitli belegelerden alıntı yapmama izin verdikleri için: zarf 1 H. İbrahim Delice (2007: 141-145), Türkçede cümlenin bir kurucu ve iki tamamlayıcı olmak üzere üç temel öğesi bulunduğunu ileri sürerek nesneyi cümlenin tamamlayıcı temel öğesi saymaktadır. 2 Leylâ Karahan, Türkçede Söz Dizimi-Cümle Tahlilleri, Akçağ yayınları, Ankara, 1999, 6. baskı, s. 69; Demir N., Yılmaz E., Türk Dili El Kitabı, Grafiker, Ankara, 2006, 3.baskı, s.210; Rekin Ertem, Lise Türk Dili ve Edebiyatı, Türk Dili, 3, Ders kitabı, Serhat yayınları, İstanbul, 2001, s. 78., Fatma Özkan, Bağdagül Musa, Yabancı Dillerin Türkçenin Söz Dizimi Üzerindeki Etkisi, bilig, 30.sayı, 2004, s. 120; Selma Gülsevin, Geçişli Fiillerle Kurulmuş Deyimleşmiş Birleşik Fiiller in Yüklem Olduğu Cümlelerde Nesne Meselesi,, Sayı 6/1 Kış, 2011, s. 1182
988 Bağdagül MUSA (2) Kitabın müsveddeleri hocam Prof. Dr. Ahmet Bican Ercilasun tarafından titizlikle gözden geçirildi. Kendilerine teşekkür borçluyum. (Karahan, 1999: Önsöz) borçluyum: yüklem (ben): gizli özne teşekkür: nesne kendilerine: yer tamlayıcısı (3) Atı ve umumî olarak atlı çoban kültürünün esas unsurlarını, ilk İndogermenler, eski Türklere borçludur (Rasonyi 1971: 6/ Balcı, 2011: 29) borçludur: yüklem ilk İndogermenler: özne atı: nesne atlı çoban kültürünün esas unsurlarını: nesne eski Türklere: yer tamlayıcısı umumî olarak: zarf (4) Başarımı düzenli çalışmaya borçluyum. (Lâle Türkçe, 2, 2011: 102) borçluyum: yüklem (ben): gizli özne başarımı: nesne düzenli çalışmaya: yer tamlayıcısı 2. Yüklemi genellikle isim-fiil ve nadiren de sıfat-fiil olan cümlelerde nesne bulunur. (1) Ey Türk istikbâlinin evlâdı! İşte, bu ahvâl ve şerâit içinde dahi vazifen, Türk istiklâl ve cumhuriyetini kurtarmaktır. (Atatürk) (2) Bu vatan toprağın bağrında Sıra dağlar gibi duranlarındır Bir tarih boyunca onun uğrunda Kendini tarihe verenlerindir. (O. Şaik Gökyay, Bu Vatan Kimin/ Karahan, 1999: 107) Bu tür isim cümlelerinin nesnesi, cümle tahlillerinde ayrı bir cümle unsuru olarak değil yüklemin içinde değerlendirilmektedir. İsim-fiillerin ve sıfat-fiillerin aslında fiil unsuru taşıdıkları için fiilimsilerle kurulan isim cümlelerinin bünyesinde nesne bulundurmalarının tabii olduğunu, ancak bu tür nesnelerin ayrı bir cümle unsuru olarak değil birleşik yüklemin içinde değerlendirilmesi gerektiğini öne sürenler olabilir 3. Cümle unsurlarının hangi kelime türü olduğu 3 Nitekim Türk Dil Kurultayı nda Nurettin Demir in müzakere esnasında serdettiği görüşler bu yöndeydi.
Türkçede İsim Cümlelerinde Nesne 989 değil cümledeki görevleri önemlidir. Eğer kelimelerin aslı önemli olsaydı o zaman isimler sadece özne, nesne ve yer tamlayıcısı olur, fiiller de sadece yüklem olurdu. Ancak söz konusu cümleler fiil cümlelerine dönüştürüldüğünde durumun değiştiğini unutmamak gerekir. Meselâ, Ey Türk istikbâlinin evlâdı! İşte, bu ahvâl ve şerâit içinde dahi vazifen, Türk istiklâl ve cumhuriyetini kurtarmaktır cümlesi, Ey Türk istikbâlinin evlâdı! Türk istiklâl ve cumhuriyetini kurtar şeklinde fiil cümlesine dönüştürülseydi, kurtar fiili cümlenin yüklemi (fiili), Türk istiklâl ve cumhuriyetini ise nesnesi olarak değerlendirilirdi. Fiil cümlesinde pekâlâ nesne olarak değerlendirilebilen aynı unsurun isim cümlesine gelince birleşik yüklemin içinde değerlendirilmesinin sebebinin, yaygın olan isim cümlelerinde nesne bulunmaz görüşünden ileri geldiği kanaatindeyiz. Dolayısıyla söz konusu cümleleri aşağıdaki gibi tahlil etmek de mümkündür: Birinci örnek: kurtarmaktır: yüklem (isim-fiil şeklindedir) vazifen: özne, Türk istiklâl ve cumhuriyetini: nesne bu ahvâl ve şerâit içinde dahi: zarf işte: cümle dışı unsur Ey Türk istikbâlinin evlâdı: cümle dışı unsur İkinci örneğin ikinci cümlesi: verenlerindir: yüklem (bu vatan): ikinci cümlede gizli özne bir tarih boyunca onun uğrunda: zarf kendini: nesne tarihe: yer tamlayıcısı Yüklemi isim-fiil veya sıfat-fiil olan isim cümlelerinin diğer örnekleri ise aşağıya alınmıştır: (3) Asıl sorun, acı çekme pahasına, insanın kendini iyiliğe zorlaması. (KSD, 262) cümlesinin yüklemi, -ma ekiyle yapılan bir isim-fiildir. Tahlili aşağıdadır: insanın zorlaması: yüklem asıl sorun: özne kendini: nesne iyiliğe: yer tamlayıcısı acı çekme pahasına: zarf
990 Bağdagül MUSA (4) İlim ilim bilmektir İlim kendin bilmektir (Yunus Emre) mısralarında iki cümle vardır ve birincisinde belirtisiz nesne, ikincisinde de belirtili nesne olmak üzere ikisinde de nesne mevcuttur: Birinci cümle: bilmektir: yüklem (isim-fiil biçiminde) İlim (birinci kelime): özne ilim: (ikinci kelime) nesne (belirtisiz) İkinci cümle: bilmektir: yüklem (isim-fiil biçiminde) İlim: özne kendin(i): nesne (belirtili) (5) Meğer bu hocamı son görüşüm imiş (NK, 13) cümlesinin yüklemi, -ış ekiyle yapılan bir isim-fiildir. Tahlili aşağıdadır: görüşüm imiş: yüklem (İsim-fiil şeklindedir) bu: özne hocamı: nesne son: zarf Meğer: cümle dışı unsur (6) Bana cefâ ediyorlar bilmem nedendir? Benim korkum senden değil kaderimdendir. Herkes bana deli diye gülüp geçiyor, Senin aşkın beni, kara gözlüm, deli edendir 4 dörtlüğünde dört cümle vardır. Dördüncü cümle, Senin aşkın beni, kara gözlüm, deli edendir şeklinde bir isim cümlesidir 5. 4 Orhan Gencebay ın Sevemedim Kara Gözlüm şarkısından( http://www.youtube.com/watch?v=inf1thuftl4). Şarkı sözlerinde dörtlüğün özellikle bu kısmındaki deli edendir biçimindeki sıfat-fiil, birçok yerde deli ediyor şeklinde fiil olarak değiştirilmiştir. Şarkının sözünü yazan Orhan Gencebay ın kendisinin bir televizyon programında açıkladığı gibi, bu mısranın aslı, Senin aşkın beni, kara gözlüm, deli ediyor değil, Senin aşkın beni, kara gözlüm, deli edendir şeklindedir. Orhan Gencebay böyle açıklama yapmasa bile, dörtlüğün kafiyesinden aslının deli edendir şeklinde olduğu kolayca anlaşılmaktadır. 5 Zira dörtlüğün kafiyesi, değiştirilmiş şeklinde olduğu gibi a a b b değil, şarkının birinci dörtlüğünden de anlaşılacağı üzere a a b a şeklindedir : Sevemedim kara gözlüm seni doyunca Hep kıskandım seni elden yıllar boyunca Kuşlar gibi ikimiz bir yuva kuralım
Türkçede İsim Cümlelerinde Nesne 991 deli edendir: yüklem (sıfat-fiil şeklindedir) senin aşkın: özne beni: nesne kara gözlüm: cümle dışı unsur (hitap) (7) Galib olan bu iki ameliyeyi hüsn-i sûretle idare edendir. (HBUKGM, 28) idare eden: yüklem Galib olan: özne bu iki ameliyeyi: nesne hüsn-i sûretle: zarf Vecihe Hatipoğlu (1982: 134-135), Türkçenin Sözdizimi kitabında Okulun bu iki öğretmenini birbirine tanıtmamaları çok garipti örneğine yer vererek bunu eylemsilerin nesne alışı biçiminde değerlendirmektedir. Ancak bu örnekte isim-fiil, isim cümlesinin yüklemi değil, öznesi durumundadır. Aynı cümle, Garip olan şey, okulun bu iki öğretmeni birbirine tanıtmamalarıdır şeklinde değiştirilerek isim-fiilin yüklem olduğu bir isim cümlesi elde edilebilir. Türkçenin zengin isim-fiil ve sıfat-fiil yapıları, özellikle geçişli fiille yapılan isim-fiilleri ve sıfat-fiilleri dikkate alındığında, bu tür isim cümlelerinin sayısını artırmak mümkündür. 3. Yükleme grubu 6 gibi özel kuruluşlu yapılarla kurulan isim cümlelerinde nesne bulunmaktadır. Bu tür isim cümleleri, aslında yüklemi, bazen yardımcı fiilleri düşmüş bazen de yardımcı fiil almadan kullanılan Arapça kökenli kelimeler olan isim cümleleridir. Halit Çapın ın kitabının adı olan (1) Bay Alkol ü takdimimdir cümlesinin yüklemi, aslında yardımcı fiil kısmı düşmüş takdim etmemdir şeklinde bir isim-fiildir. Ancak Halit Çapın kitabının adında takdim etmemdir şekline takdimimdir şeklini tercih etmiştir. Cümlenin tahlili aşağıdadır: takdimimdir: yüklem (bu): gizli özne Bay Alkolü: nesne (2) Bu ümit, hareket ve tekâmülün inkârı değil, olan şeylerin Allah ın emriyle vuku bulduğunu kabuldür. (MGY, 188) cümlesi, iki cümleden ibarettir. İkinci cümlenin cümle unsurlarını şöyle sıralamak mümkündür: kabuldür: yüklem Bu ümit: özne (ikinci cümlede gizli) Ayırmasın Mevlâm bizi ömür boyunca 6 M. Ergin (akkuzatif grubu), age, s. 397; S. Eker (belirtme grubu), Çağdaş Türk Dili, Grafiker yayınları, Ankara, 2005, 3.basım, s. 477; Z. Korkmaz (yükleme grubu biçiminde kısaltma grubu), Türkiye Türkçesi Grameri-Şekil Bilgisi, TDK Yayınları, Ankara, 2009, 3.baskı, s. 359;
992 Bağdagül MUSA olan şeylerin Allahın emriyle vuku bulduğunu: nesne (3) Bir yiğit kişi Müslümanlığın nerede, neremizde bulunduğunu anlayabilecek kuvveti haiz mi? (KRKKD: 2011) haiz mi: yüklem Bir yiğit: özne Müslümanlığın nerede, neremizde bulunduğunu anlayabilecek kuvveti: nesne (4) Onun için aşk, hislerin kelimelerle israfı değil, Müzmtaz ın ruhundaki fırtınaya olduğu gibi kendisini teslimdi. (H, 164) cümlesi de iki cümleden ibarettir. İkinci cümlenin tahlilini şu şekilde vermek mümkündür: teslimdi: yüklem aşk: özne (ikinci cümlede gizli) kendini: nesne Mümtaz ın ruhundaki fırtınaya: yer tamlayıcısı olduğu gibi: zarf Tükçedeki temin, tashih, takdim, tahkir, tatmin, teşrif, tesbih, tahmid, tehdit şeklinde genellikle tef il kalıbıyla; bazen ikna, izah, ifşa, ispat şeklinde if al kalıbıyla; müdafaa şeklinde müfaala kalıbıyla; bazen kabul (fa ul), haiz şeklinde fa il kalıbıyla yardımcı fiilleri düşürülerek kullanılmakta olan; bazen de müteakip şeklinde mütefa il, muhtevi şeklinde müfte î kalıbıyla yardımcı fiilsiz sıfat olarak kullanılan ve mutlaka bir nesne isteyen çok sayıda Arapça kökenli kelimeler göz önünde bulundurulduğunda, içinde nesne bulunan isim cümlelerinin sayısı çoğaltılabilir: (1) Tek bildiği şey, herkesi tenkittir. (2) İşi gücü beni tehdittir. (3) Önemli olan, bunu ispattır. (4) Bizi mutlu eden şey, töreni teşrifinizdir. (5) Cenaze merasimi, ikindi namazını müteakiptir gibi cümleler, hem mana hem yapı itibarıyla Türkçenin yapısına uygun olan ve nesne ihtiva eden isim cümleleridir. Sadece son cümle hariç olmak üzere bu cümlelerin tümünün yüklemleri tenkit etmektir, tehdit etmektir, ispat etmektir, teşrif etmenizdir şeklinde isim-fiile dönüştürülebilirken; müteakiptir yüklemini müteakip etmek şeklinde isim-fiil yapmak pek mümkün gözükmemektedir. Söz konusu kelimenin isim-fiilli hâli ancak takip etmektir şeklinde olabilir ki Cenaze merasimi, ikindi namazını takip etmektir gibi anlamsız bir cümle ortaya çıkacaktır. Dolayısıyla söz konusu cümle, sözünü ettiğimiz yükleme grubuyla kurulan isim cümlelerinin güzel örneklerindendir. Yükleme gruplarına, sadece isim cümlelerinde değil aynı zamanda fiil cümlelerinde de sık sık rastlanmaktadır. Türkçenin yapısı buna müsait olduğu için, aşağıda yükleme grubunu muhtevi fiil cümlelerini isim cümlelerine çevirmeye çalışacağız: (6) Din de insanı tashihe, onu ahlâk sahibi temiz bir varlık yapmaya çalışır. (MGY, 288) şeklindeki bir fiil cümlesinde geçen insanı tashih yükleme grubuyla, Din, insanı tashihtir veya Dinin yapmaya çalıştığı şey, insanı tashihtir şeklinde muhtemel iki isim cümlesi kurmak mümkündür.
Türkçede İsim Cümlelerinde Nesne 993 (7) Örtmek, korumak, muhafaza etmek anlamlarını da mündemiç olduğundan yabgu, koruyan, muhafaza eden anlamlarında bir sıfata bağlanabilir. (Balcı, 2011: 39) cümlesini Yabgu (kelimesi), örtmek, korumak, muhafaza etmek anlamlarını da mündemiçtir şeklinde kısaltmak ve isim cümlesine dönüştürmek mümkündür. Bu cümlenin de yardımcı fiilli şekli mümkün değildir. (8)...bu zihniyet, Avrupa merkezli kültür ve teknik üstünlüğün kesintisiz bir Avrupalı etkinliği olduğu iddiasını içkin bir düşünce, zihinsel bir tasarımdır. (Balcı, 2011: 21) cümlesindeki içkin kelimesi, Arapça muhtevi kelimesinin karşılığı olarak günümüz Türkçesinde sık sık kullanılmakta ve görüldüğü gibi yükleme grupları oluşturmaktadır. Söz konusu cümleden, Bu zihniyet, Avrupa merkezli kültür ve teknik üstünlüğün kesintisiz bir Avrupalı etkinliği olduğu iddiasını içkindir şeklinde isim cümlesi yapılabilir. Bu cümle de yukarıda söz konusu olan müteakip örneğinde görüldüğü gibi asıl yükleme grubuyla kurulan isim cümlelerinden biridir. Zira ne içkin ne de onun Arapça karşılığı olan muhtevi kelimesini içkin etmek veya muhtevi etmek şeklinde etmek yardımcı fiiliyle bağlamak mümkündür. (9) Bunu sadece kendi merakını tatmin için yapıyordu. (NK, 3) (10) Ayıbını telafi için bizi evine çağırdı (NK, 43) fiil cümleleri ise, Bizi evine çağırmasının sebebi, ayıbını telafiydi. Bunu yapmasının sebebi, sadece kendi merakını tatmindi şeklinde isim cümlelerine dönüştürülürse Türkçenin yapısına pek de aykırı olmazdı. (11) Bu masal, bana aşkı; sevilen kadın için kendini feda etmek diye öğretti (D, 18) cümlesinde ise zaten Aşk, sevilen kadın için kendini feda etmek şeklinde yüklemi isim-fiille yapılmış bir isim cümlesi mevcuttur. Söz konusu cümle Aşk, sevilen kadın için kendini fedadır şeklinde çok kolayca yükleme grubu içeren bir isim cümlesine dönüştürülebilir. Söz konusu cümlelerin, yüklemleri isim-fiil ve sıfat-fiil olan isim cümleleri gibi yüklemleri isimleşmiş bir fiil olduğu için, nesne almaya meyilli olduğunu ve nesnelerinin münferit bir cümle unsuru olarak değil yüklem grubu içerisinde değerlendirilmesi gerektiğini savunanlar olabilir. Leyla Karahan ın (1999: 120) cümle tahlilleri arasında şu örnek vardır ve tahlili şu şekilde verilmiştir: Acımak Ben insan ruhlarındaki derinliğin ancak onunla ölçülebileceğine kaniyim. kaniyim: yüklem ben: özne insan ruhlarındaki derinliğin ancak onunla ölçülebileceğine: yer tamlayıcısı acımak: cümle dışı unsur Yapı itibarıyla yükleme grubu içeren isim cümlelerine benzeyen bu cümlede bir yönelme grubu söz konusudur ve yer tamlayıcısı yüklemin içinde değil, ayrı bir cümle unsuru olarak değerlendirilmektedir. Yönelme grubuyla kurulan isim cümlelerinde yer tamlayıcısı ayrı bir cümle unsuru olabilirken neden yükleme gruplarıyla kurulan isim cümlelerinde nesne ayrı bir cümle unsuru olarak değerlendirilemez? Yükleme grubunu oluşturan kelimelerin aslı fiil ise, kani kelimesinin aslı da fiildir. Nitekim aynı cümle, Ben insan ruhlarındaki derinliğin ancak onunla ölçülebileceğine kanaat getirmişim şeklinde yardımcı fiilin getirilmesiyle bir fiil cümlesine dönüştürülebilir.
994 Bağdagül MUSA İster yükleme grubu, ister yönelme grubu, ister ayrılma grubu içeren isim cümleleri, aslında yardımcı fiilleri düşmüş fiil cümleleridir. Dolayısıyla ister isim-fiil ve sıfat-fiillerle, ister yükleme grubuyla kurulan cümleler, isim cümleleri olarak kabul ediliyorsa o zaman bu tür cümlelerde nesnenin de bulunabildiğini kabul etmek gerekir. Ama yüklemlerinin isimleşmiş fiilden olması sebebiyle tam anlamıyla bir isim cümlesi değilse, o zaman bu tür cümleler, fiil cümleleri ve isim cümlelerinden ayrı bir kategoride ele alınmalıdır. 4. En son olarak da Yunus Emre nin Aşkın aldı benden beni/bana seni gerek seni mısralarında geçen Bana seni gerek seni isim cümlesindeki sen zamirine gelen i ekinin, Cemal Kurnaz ın (2009: 147-160) ileri sürdüğü gibi, bir pekiştirme eki olabileceğini düşünmekle beraber bir önceki mısradaki beni zamiriyle aynı kafiyeyi oluşturan ve üsluptan kaynaklanan bir yükleme hali eki olabileceğini de göz önünde bulundurmak gerekir. Zira bu tür kullanımın genellikle sen, nadiren de diğer şahıs zamirleriyle sınırlı kalması ve Yunus Emre nin etkisinde kaldığı ileri sürülen şairlerin şiirlerinde geçen Seni sana gerekse veya Beni size gerek ise kullanımlarının aynı yapıya sahip olması, buna işaret etmektedir. Hâlbuki Sofilere sohbet gerek/ Ahilere ahret gerek Mecnûnlara Leylâ gerek mısralarında olduğu gibi, sair kullanımlarda gerek le kurulan isim cümlelerinin nesne istememesi, Yunus Emre nin Türkiye Türkçesinin ilk büyük şairi olarak böyle bir tasarrufta bulunduğunu düşündürmektedir. Sonuç Sonuç olarak, Türkçenin zengin isim-fiili ve sıfat-fiilli yapılarını, Arapçadan geçen ve genellikle tef il kalıbıyla; bazen de if al, mütefa il kalıplarıyla yapılan isimlerini, borçlu kelimesiyle kurulan cümlelerini ve nihayet dilimizi ustalıkla kullanıp geliştiren dil sanatçılarımızın benzersiz üslûplarını göz önünde bulundurduğumuzda, nesnenin sadece fiil cümlelerinde değil isim cümlelerinde de kullanıldığını idrak etmek mümkündür. İsim-fiil ve sıfat-fiillerle kurulan isim cümlelerinin yüklemi hem Türkçe hem de Arapça kökenli fiillerle yapılırken, yükleme gruplarıyla kurulan isim cümlelerinde yüklem, muhtevi kelimesinin Türkçe karşılığı olarak kullanılan içkin gibi tek tük kelimeler hariç, genellikle Arapça kökenli kelimelerle yapılmaktadır. Dikkat edilmesi gereken önemli husus ise, yükleme grubuyla yapılan her isim cümlesinin, isim-fiille yapılan isim cümlesine dönüştürülememesidir. Özellikle müteakip, muhtevi kelimeleriyle kurulan isim cümleleri, yüklemi isim veya sıfat olan diğer isim cümleleri gibidir. Zira isim-fiille veya sıfat-fiille kurulan isim cümlelerinde etmek yardımcı fiili şeklinde de olsa bir fiil unsuru mevcutken, müteakip, muhtevi ile kurulan isim cümlelerinde yardımcı fiil unsuru bile yoktur. Diğer önemli husus, yükleme grubuyla yapılan isim cümlelerinin nesnesinin daima belirtili olmasıdır. Bütün bunlardan hareketle, nesnenin, fiil cümlelerinde olduğu kadar sık kullanılmamakla beraber isim cümlelerinde de kullanıldığı dikkate alınmalı, İsim cümlesinde asla nesne bulunmaz şeklinde kesin hükme varılmamalıdır. ÖRNEKLERİN ALINDIĞI ESERLER VE KISALTMALARI MGY, ESAD, M (1967). Mekkeye Giden Yol, (çeviren: İhsan Babulluoğlu (Gevrek)), Yağmur Yayınları, İstanbul BSVB, FROMKİN, D (1993). Barışa Son Veren Barış, (Çeviren: Mehmet Harmancı), Sabah Kitapları, İstanbul, XI D, GÜNTEKİN, R.N (1986). Damga, İnkılap Kitabevi, İstanbul HBUKGM, LAUZANNE, Stephane (Stefan LOZAN) (1331). Hastanın Başı Ucunda Kırk Gün Muharebe, (Çeviren Murat Çulcu), Istanbul, İfham Matbaası
Türkçede İsim Cümlelerinde Nesne 995 NK, ÖZEKE, A. D. (2000). Neyzenler Kahvesi-Bir Neyzenin Hatıraları, Pan yayıncılık, İstanbul, 1. basım KRKKD, ÖZEL, İsmet (2011). Kül Rengiyim, Kül Kedisi Değil (I), İstiklâl Marşı Derneği Portalı, 25 Haziran, http://www.istiklalmarsidernegi.org.tr/yazi.aspx?yid=450&kid=1 H, TANPINAR, A. H. (2000). Huzur, İstanbul, 10.baskı KSD, YURDAKUL, A. (1994). Korsanın Seyir Defteri, Bilgi yayınevi, Ankara, 2. basım KAYNAKÇA BALCI, Mustafa (2011). Türkçe-Farsça İlişkileri, Çizgi kitabevi, Konya, BANGUOĞLU, Tahsin (2011). Türkçe nin Grameri, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara, 9. baskı DELİCE H. İ. (2007). Yüklemin Özne ve Nesne İlişkisi, Çukurova Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Aralık, cilt 31, No:2, s.141-145 DEMİR, Nurettin, YILMAZ, Emine (2006). Türk Dili El Kitabı, Grafiker, Ankara, 3.baskı EKER, S. (2005). Çağdaş Türk Dili, Grafiker yayınları, Ankara, 3.basım ERGİN, Muharrem (1998). Üniversiteler İçin Türk Dili, İstanbul, 4.baskı ERTEM, Rekin (2001). Lise Türk Dili ve Edebiyatı, Türk Dili, 3, Ders kitabı, Serhat yayınları, İstanbul GENCAN, T. N. (1975). Dilbilgisi, İstanbul, 1975 GÖĞÜŞ, B (1969). Faydalı Dilbilgisi, II, Bilmen basımevi, İstanbul GÜLSEVİN, S (2011). Geçişli Fiillerle Kurulmuş Deyimleşmiş Birleşik Fiiller in Yüklem Olduğu Cümlelerde Nesne Meselesi,, Sayı 6/1 Kış,, s. 1181-1185 HATİPOĞLU, Vecihe (1982). Türkçenin Sözdizimi, Ankara, 2.baskı KARAHAN, Leylâ (1999). Türkçede Söz Dizimi, Akçağ Yayınları, Ankara, 6.baskı ÖZTÜRK, Tuncay ve başkaları (komisyon) (2011). Lâle Türkçe, Çalışma Kitabı, 2, Dilset Yayınları, İstanbul KORKMAZ, Zeynep (2009). Türkiye Türkçesi Grameri-Şekil Bilgisi, TDK Yayınları, Ankara, 3.baskı KURNAZ, Cemâl (2009), Bana Seni Gerek Seni, A.Ü. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, Sayı 39, Prof. Dr. Hüseyin AYAN Özel Sayısı, s.147-160, Erzurum KUZNETSOV, P. İ (1972). Ob odnom sluçaye nepravil nogo upotrebleniya vinitel nogo padeja v turetskom yazıke, (Türk Dilinde (Türkiye Türkçesi anlamında kullanılmıştır) Yükleme Hâlinin Yanlış Kullanıldığı Bir Durum Hakkında ), Sovetskaya Tyurkologiya, sayı, 5 ÖZKAN, Fatma, MUSA, Bağdagül (2004). Yabancı Dillerin Türkçenin Söz Dizimi Üzerindeki Etkisi, bilig, 30.sayı, s. 95-139 ŞİMŞEK, Rasim (1987). Örneklerle Türkçe Söz Dizimi, Trabzon TOPRAK, B. (2004). Yunus Emre Divanı, Yeni Zamanlar Yayınları, İstanbul