FİİLDE ÇATI (EYLEMDE ÇATI) Fiilin nesne alabilip alamamasına ya da öznenin, fiilde bildirilen işle ilgili olarak gösterdiği özelliğe eylem çatısı denir. Bu konunun en iyi şekilde yapılması için cümlenin öğeleri konusunun kesinlikle tam anlamıyla öğrenilmiş olması gerekir çünkü bu konu direk öğeler konusu üzerine kuruludur. Öğrenciler bu konuya genellikle ön yargılıdır. Hatta zor ve yapılamayacağını bile düşünürler. Aslında tam tersidir diğer konulara göre daha hızlı çözülebilen sorulardan oluşmaktadır. Örneğin geçişli-geçişsiz soru kalıplarında sorular dört saniyede çözülebilmektedir. Ön yargıyı bırakıp kuralların ne olduğunu öğrenerek bu konunun üstesinden rahatlıkla gelebilirsiniz. Bunun dışında bir şeyler söyleyecek olursak ettirgenoldurgan filer biraz da isminden dolayı zormuş gibi görünür ama durum hiç de öyle değildir ne gibi durumda ettirgen ne gibi durumda oldurgan olduğu kuralı öğrendikten sonra (ki bu kural da basittir) rahatlıkla yapabilirsiniz. Sadece ön yargılı olmayın yeter. Çatı özelliği aranmaz diye bir soru kalıbı vardır çıkma ihtimali yüksek ama basit olan bir kısımdır. O yüzden onu da iyi öğrenmek gerekir. Not: Yüklemi fiil dışında bir sözcük olan cümlelerde çatı olmaz. Bu özellik sorularda şu şekilde kullanılmaktadır: Hangisinde çatı özelliği aranmaz. Bu tip sorularda yüklemin fiil dışında bir sözcük olması gerekir. Bendim ey sevgili sandalla denizden geçen. Sürekli konuşan Kerem di. www.harunardic.net 1
A-) Öznesine Göre Fiiller(Özne -Yüklem İlişkisine Göre) 1. Etken Fiil 2. Edilgen Fiil 3. Dönüşlü Fiil 4. İşteş Fiil B-) Nesnesine Göre Fiiller(Nesne -Yüklem İlişkisine Göre) 1. Geçişli Fiil 2. Geçişsiz Fiil 3. Ettirgen Fiil 4. Oldurgan Fiil Şimdi de bunları ayrıntılı olarak inceleyelim: Eylemler çatısı bakımından iki grupta incelenir: A-) ÖZNESİNE GÖRE FİİLLER(ÖZNE-YÜKLEM İLİŞKİSİNE GÖRE) 1-)Etken Fiil: Yüklemdeki belirtilen işi kimin yaptığının bilinmesi ya da eylemi gerçekleştirenin belli olduğu çatılardır. Yani öznenin gerçek olduğu çatılardır. Ayrıca özne gizli de olsa fiil yine etkendir çünkü gizli özne de gerçek öznedir. Bunlarla beraber eylemi gerçekleştirenin bilinmesi yeterli değildir. Bunun yanında yüklemin l,n, ş, laş-leş eklerini de almaması gerekir. Aşağıdaki cümlelerde yüklemdeki eylemi yapanın kim olduğu www.harunardic.net 2
bilinmektedir ve aynı zamanda fiil de l, n, ş-laş-leş eklerini de almamıştır. Bu yüzden etken fiillerdir. Sesiyle herkesi büyüledi.(büyüleyen kim: o) Kadın, bulaşığı yıkadı. Sanatçı dün öğle saatlerinde hayata gözünü yumdu. İnternet bağlantısıkoptu. Hilmi yazı yazmayı dün öğrenmiş. Çocuk şarkı söylemeye başladı. 2-)EDİLGEN FİİL: Eylemi yapanın bilinmediği çatılardır. Başka bir ifade ile gerçek öznenin olmadığı çatılardır. Bununla beraber yüklemde ıl-il-ul-ül ve ın-in-un-ün eklerinden biri olmak zorundadır. Edilgen fiilleri faili meçhul diye aklımızda tutabiliriz çünkü eylemi kimin belli değildir. Okul geç saatlerde soyuldu. Bu cümlede soyma eylemini kimin yaptığı bilinmemektedir ve aynı zamanda da yüklem ul eki almıştır o yüzden yüklem edilgendir. Dosya incelendi. İnceleme eylemini kimin yaptığı bilinmemektedir o yüzden yüklem edilgendir. Aşağıdaki cümleler de edilgendir. Bayram öncesi sokaklar temizlendi. Kasabamıza yeni parklar yapılacak. www.harunardic.net 3
Sınavda birinci olan öğrenci ödüllendirildi. Sınavın iptal edileceği söylendi. Not 1: Edilgen cümlelerde gerçek özne olmadığı için nesnenin isim değiştirmesine sözde özne denir. Yani sözde özne geçici olarak nesnenin özne görevine geçmesidir. Bu durumun oluşmasının sebebi cümlede öncelikle temel öğenin bulunmasını sağlamaktır çünkü nesne yardımcı öğe özne temel öğedir. Sorular çözüldü. Burada çözme işini yapan belli değildir. Aynı cümlede aslında çözme eyleminden etkilenen varlık olan sorular sözcüğü de isim değişikli ile sözde özne olur. Aşağıda koyu tonda yazan sözcükler de sözde öznedir. Kitaplar kısa sürede çalındı. Masalar kenara çekildi. Sular bir günde satıldı. Not 2: Edilgen cümlelere sonradan özne eklemeye örtülü özne denir. Örtülü özne ca-ca ekiyle ve tarafından sözcüğüyle yapılır. Cam,çocuklar tarafından kırıldı. Yolcu otobüsleri belediyemizce hizmete açıldı. Dikkat: Her ne kadar bu cümlelerde işi yapan belli olsa da buradaki özneler gerçek özne değil örtülü öznedir o yüzden bu cümleler de edilgen cümledir. Not 3: Edilgen çatılı cümlelerde sözde özne ya da örtülü özne bulunacak diye bir şey yoktur önemli olan gerçek özne olmamasıdır. www.harunardic.net 4
Ağrı Dağı na üç haftada tırmanıldı.(hiçbir özne yoktur) Not 4: Fiilimsilerin de çatısı olabilir. Konunun görüşüldüğünü duyduk.(edilgen çatılı fiilimsi) Not 5: Edilgen cümlelerde sözde özne bulunmak zorunda değildir. 3-)Dönüşlü Özne: Öznenin hem işi yaptığı hem de işten etkilendiği çatılardır. Bunun yanında eylem l, n çatı eklerini de almak zorundadır. Dönüşlü eylemin yüklem olduğu cümlede kendi kendine yapma anlamı vardır. Bu durum da sorularda şöyle kullanılabilmektedir. Hangisinde eylemi yapan da eylemden etkilenen de aynıdır ya da hangisinde bir eylemi kendi kendine yapma anlamı vardır.dönüşlü fiillerde özne gerçek öznedir. Babam, geleceğimi öğrenince çocuklar gibi sevindi. Bu cümlede eylemi yapan babadır aynı zamanda eylemden de kendisi etkilenmektedir. Bu yüzden de eylem kendisine döndüğü için dönüşlü fiildir. Aşağıda koyu tonda yazan fiiller de dönüşlüdür. Yüzmek için hemen soyundu. Çocuklar havuzda yıkandı. Sabah yapılan toplantıya ben de katıldım. O kadar soğuktu ki battaniyesine büründü. Ali, yaptığın davranıştan çokalındı. Prova saati yaklaşınca elbiselerini giyindi. Dedesi her zaman madalyasıyla övünürdü. www.harunardic.net 5
Dikkat: Edilgen cümlelerde de dönüşlü cümlelerde de l,n eki kullanılır. İkisinin birbirinden farkı dönüşlü fiilde gerçek özne varken edilgen cümlelerde gerçek özne yoktur. Şimdi ikisini aynı bir sözcük üzerinden inceleyelim: Sınav sonuçlarının geç açıklanacağı söylendi.(söylenme eylemini kimin yaptığı belli değildir o yüzden edilgendir) Çocuk kendi kendine söylendi(özne çocuktur o yüzden dönüşlüdür) Binanın etrafı sarıldı.(edilgen) Çocuk annesine sarıldı.(dönüşlü) Buradan şu sonucu da çıkarabiliriz. Bir sözcük kullanıldığı cümleye göre dönüşlü de edilgen de olabilir. Soruda l, n ekini görürseniz hemen aklınıza edilgen ve dönüşlü fiil gelsin. Cümlelerde de gerçek özne var mı diye bakın. Bu şekil yapmak size zaman kazandıracaktır. Not 1: Dönüşü fiili anlamak için yapılması gereken en mantıklı, en iyi yöntem öncelikle yüklemde l,n eki olacak daha sonra da cümlede gerçek özne var mı diye bakmaktır özne eylemden etkileniyor mu diye bakmaya hiç gerek yoktur tamamen zaman kaybıdır. Not 2: Kendiliğinden meydana gelen olaylar da dönüşlüdür. Bulutlar toplandı. Yapraklar döküldü. 4-)İşteş Fiil: Birden fazla öznenin karşılıklı ya da beraber yaptığı eylemlere işteş fiiller denir. Buradaki ek de ış-iş-uş-üş ve laş-leş ekleriyle yapılır. Tarla yüzünden köylüler atışmış.(karşılıklı) Konuyu uzun uzadıya sempozyumda tartıştık.(karşılıklı) www.harunardic.net 6
Yolda karşılaşınca mutlaka selamlaşırlardı.(karşılıklı) Yolcular durakta bekleşiyordu.(beraber) Kuşlar ötüşüyordu.(beraber) Hepimiz küçücük bir odaya doluştuk.(beraber) Not 1: Bazı fiiller ş, laş-leş eki almadan da işteşlik özelliği gösterebilir. Aşağıda koyu tonda yazan sözcükler buna örnektir ama dikkat edelim sözcüklerde ek olan ş eki yoktur kelimelerdeki ş ler kelimenin kendisinde mevcuttur yani ek değildir. Peki bu örnekler işteş fiil mi diye aklımıza bir soru gelirse bu durum kaynaklara göre değişebilmektedir ama Ösym bu tarz örnek verip işteş mi değil mi diye soru sormaz. Asıl olan şey karşılıklı veya beraber olmasının yanında ş, laş-leş ekinin gelmesidir. Eğer ekle birlikte karşılıklı veya beraber yapma durumu yoksa aşağıdaki gibi örneklere bakılabilir ama bu örneklerin en güzel sorulma şekli ise işteş özelliği vardır tarzındadır. İki ülke yıllarca savaştı. Pehlivanlar er meydanında güreştiler. Onunla sonunda barıştık. Not 2: Nitelikte Eşitlik: laş-leş ekiyle yapılır. Bir durumdan başka duruma geçmeyi ifade eder. Sorular ya bu şekilde sorulur ya da nitelikte eşitlik vardır şeklinde. İşteş fiil değildir tabi ki ama bu konuya da değinmekte fayda vardır. Güneşte kalmaktan teni esmerleşmiş. Hastanın durumu gün geçtikçe kötüleşiyor. www.harunardic.net 7
Not 3: Bazı cümlelerde anlamsal olarak beraberlik veya karşılıklı anlamı vardır ama buradaki fiiller işteş çatılı fiiller değildir. Bu kadar soruyu birlikte çözdük. Okulun öğrenciler bahçede oynuyorlar. Hüseyin ve Ahmet, dün akşam Mehmetlerde bir araya geldiler. Not 4: Bazı eylemler aldığı ek nedeniyle işteş gibi gözükse de tek başına yapıldığından işteş fiil değildir. Otobüsten iner inmez kalabalığa karıştı. Not 5: İşteş fiiller de edilgen çatılı olabilir. Bu durumda hem edilgen hem işteş özelliği gösterdiğinden soru şekli de ona göre olur. Konu tartışıldı. B-) NESNESİNE GÖRE FİİLLER(NESNE-YÜKLEM İLİŞKİSİNE GÖRE) 1-) Geçişli Fiil: Nesnesi olan ya da nesne alabilen eylemlere geçişli eylem denir. Fiile neyi, kimi, ne soruları sorularak bulunur. Aşağıda koyu tonda yazan filler geçişlidir çünkü nesne alabilmektedir. Pür dikkat tv izliyordu. Evdeki tüm suyu içmişti. Dersle ilgili tüm ayrıntıları öğrendi. Hilmi Sevda yı gerçekten sevmiş. Yarışmayı Ayşe kazandı. www.harunardic.net 8
Pratik Bilgi: Fiilin başına onu sözcüğünü getirdiğimizde anlamlı oluyorsa fiil geçişlidir. Not: Geçişli fiilde ille de cümlede nesne bulunmak zorunda değildir. Geçişli fiilin tanımına dikkat edilirse nesne alabilen kelime grubu geçmektedir. Bu bilgi de sorularda kullanılmaktadır. Geçişli olmasına rağmen nesne kullanılmayan cümle vardır tarzında soru sorulmaktadır. Dün akşam kaybetti. Cümle dikkatlice incelendiğinde nesnenin bulunmadığı görülür ama sonradan nesne getirilebildiği için geçişli bir fiildir. Onu kaybetti şeklinde okunabilmektedir. 2-) Geçişsiz Eylem: Nesne alamayan eylemlerdir. Fiilin başına onu sözcüğünü getirdiğimizde fiil anlamsız olur. Aşağıda koyu tonda yazan filer geçişsizdir. Cansu yüzüyor. Yarın Antalya ya gidecek. Adam yarım saattir oturuyor. Fırtına üç gün sürdü. Not 1: Bazı filler hem geçişli, hem geçişsiz olarak kullanılabilmektedir. Bu tür durumlarda cümlenin tamamının okunması gerekmektedir. Bu bilgiyi de diyelim geçişli fiil vardır diye soruldu ve bütün yüklemlerim başına onu sözcüğünü getirdik ve hiçbiri ilk aşamada anlamlı olmadı ise işte o gibi durumda cümlenin tamamına dikkat edilir. Bugün üç buçuk kilometre koştu.(geçişsiz) Sahayı üç buçuk kilometrede koştu.(geçişlidir sahayı sözcüğü nesnedir çünkü neyi koştu diye sorduğumuzda sahayı cevabını alırız ) www.harunardic.net 9
3-) Ettirgen Fiil: r, t, tır ekleri ile geçişli fiilin tekrar geçişli yapılmasına ettirgen fiil denir. Başka ifade ile de geçişli bir fiilin geçişlilik derecesinin artırılmasına denir. Burada bu eklerin öncesine onu sözcüğünü getirdiğimizde fiil geçişli olur. Dikkat edelim onu sözcüğü çatı eklerinin yani r, t tır, eklerinin öncesine getirilmelidir. Hesabı Meltem e ödetti. Evi eniştesine boyattı. Suyu sen içireceksin. Sesini herkese duyurdu. Arkadaşını babasına dövdürmüş. Elbiseyi çok kısa kestirmiş. Not: Ettirgen fiil ile ilgili eylemi başkasına yaptırma anlamı vardır şeklinde de soru kalıbı bulunmaktadır. Eşyaları taşıttı. 4-) Oldurgan Fiil: r, t, tır ekleri ile geçişsiz fiilin geçişli yapılmasına oldurgan fiil denir. Yemekleri o pişirmiş. Elindeki tüm fırsatları kaçırdı. Annesini hayattan bezdirdi. Salondaki herkesi coşturdu. Çocuğu hemen uyuttu. Kardeşini hıçkıra hıçkıra ağlattı. www.harunardic.net 10
Not 1: Oldurgan ve ettirgen fiilleri karıştırmamak için aldıkları r, t, tır ekleri çıkarılır ve geride kalan kısmın geçişli olup olmadığına bakılır. Eğer geride geçişli fiil kalırsa ettirgen eğer geride geçişsiz fiil kalıyorsa oldurgan fiildir. Öğrencileri bunca yıldır süründürdü.(oldurgan) Sorularıyla herkesi düşündürdü.(ettirgen) Not 2: Ettirgen fiillerde özne eylemi başkasına yaptırır. Oldurgan fiillerde eylemi kendisi yapar. Son olarak bir şeyler söyleyecek olursak: Çatı öznesine göre farklıdır denildiğinde etken, edilgen, dönüşlü ve işteş fiiller akla gelir; nesnesine göre farklıdır diye sorulduğunda fiilin geçişli, geçişsiz ettirgen ve oldurgan mı olduğuna bakılır. Çatısına göre farklıdır diye sorulduğunda fiil hem öznesine hem de nesnesine göre incelenir çünkü hangisinin sorulduğu ilk aşamada bilinmemektedir ama çok zaman kaybetmemek için önce nesnesine göre sonra öznesine göre incelenmesinde fayda vardır. Yani önce fiillerin başına onu sözcüğü getirin eğer hepsi cevap verirse ya da vermezse demek ki öznesine göre çatı soruluyordur. O zaman cümle öznesine göre incelenir. Not: Çatı ekleri yapım ekidir. Çatı ekleri deyince şu ekler akla gelir: l, n, ş, laş, r, t, dır www.harunardic.net 11