ANADOLU TÜRKMEN/OĞUZ FES VE DÜĞÜN BAYRAKLARINDA MİTOLOJİK İZLER ARANABİLİR Mİ? (Sıraçlar-Tülekler-Abdallar-Salurlar-Dadaliler-Bektikler-) Yaşar Kalafat 1 Nerden geldin hatun kızım, Sırtında sırmalı işlik Dayın sana kına yaksın, Başında püsküllü başlık Âşık Elvan Çeşit BİLDİRİ ÖZETİ; Biz Bu bildirimizde; halk kültürü monografisinde arkaik izler arama çalışmalarını sürdürürken Tülek, Sıraç, Abdal, Dadali, Salur, Bekdik-Dulkadirli gibi Türkmen hanım feslerinde şahit olduğumuz bazı tespitlerimizi tartışıyoruz. Amasya, Yozgat, Kırşehir, kırsalında bilhassa bayanların başlıklarında görünen teleklerin bir dönemin ongun olan kuşlarının izlerini taşıdığını düşünüyoruz. Düğün Bayrakları nda görülen telekler ile özellikle gelin taçlarında görülen telekler arasında bir mahiyet ortaklığı olduğu kanaatindeyiz. Bu tespitimizi, kofik, fes gibi başlıklardaki, sallandıklarında ses de çıkarabilecek tarzda dizilen çeşitli madenî pulların inanç mesajları ile ilişkilendiriyoruz. Keza taçlarda kullanılan bitkilerin de bir dönemin inanç içerikli anlamlarla yüklü olabilecekleri kanaatindeyiz. Bildirimizde konuyu ihtiyatla ele alıp, bulgular arasındaki ilişkilendirmemizi açıklayacağız. Açıklamalarımızı yaparken, Damat Bayrağı-Tuğ ve gelin Başı-Hükümdar Sorgucu arasında, içerdiği bakımından bazı bağlantıların kurulması cihetine gittik. Ongun telek ve bitki gibi bazı materyallerin, dokumalar gibi diğer etnografyaya da yansıyabildiğine işaret ettik. Ara açıklamalarla da, gelin başlığı ve düğün bayrağında olduğu gibi, renk-inanç ilişkisine yer verdik. 1 Dr., Türk Halkbilim Strateji Kültür Araştırma Merkezi, yasarkalafat@gmail.com, www.yasarkalafat.info
Sivas-Zara Gelinbaşı 2 Sivas-Zara Gelinbaşı 3 GİRİŞ: Bu bildiri. Başvuru Formu nda da belirtildiği gibi seçilmiş belirli bir coğrafî bölgede veya sadece bir halk kesiminde yapılmış alan çalışması verilerini içermemektedir. Keza bu bildiri, alandan derlenilmiş muayyen verilerin edebiyatla desteklenilmiş tez veya tezleri de tamamen içermemektedir. Ayrıca kullanılan resimler fikir verebilmek içindir. 4 Bu bildiri Anadolu nun çeşitli Türkmen/Oğuz aşiretlerinin giyim ve kuşamları ile ilgili bazı gözlemlerden hareketle yapılmış ilişkilendirmeleri anlatmaya çalışmaktadır. Gözlemler, tüm Anadolu Türkmen aşiretlerini içermediği gibi giyim ve kuşamın tüm türlerini de içermemektedir. Ayrıca anadili Türkçe olmayan Anadolu aşiretlerinde de teşhisimize yol açabilecek bu özelliklerin bulunmadığı gibi bir iddiamız da yoktur. Karşılaştırılmaları üzerinde durulan bulgular etnografyanın tüm alanlarını da içermemektedir. Konu; Giriş bölümünden sonra, Konunun Seçimi, Alan Derlemesi-Baş Bezeme Ongun, Alan Derlemesi-Bayrak Bezeme-Ongun, Mitolojik Arka Plan, Ara Değerlendirme, Sorguç-Tuğ-Telek-Ongun Bağlantısı ve Sonuş sıralaması ile incelenmiştir. METİN: Ödemiş 5 2 Kültür Bakanlığı, Türk El Sanatları, Ankara, 1993, s. 31 3 Kültür Bakanlığı, Türk El Sanatları, Ankara, 1993, s. 32 4 Sabiha Tansuğ, Gelin Başlıkları ve Giyimleri Sanat, Yıl 3Haziran 1977, S. 6, s. 91 98, Kültür Bakanlığı, Türk El Sanatları, Ankara, 1993 5 A.g.e.
Konunun Seçimi: Etnografya ürünleri üzerinde çalışma yaparak, mitolojik izler arama fikri bizde ilk defa, ayı esir tuttuğu için gürültü yapılarak kaçırılması istenilen Yelmauz/Ay Basan Cin diye bilinen kara iye ilgili verdiğimiz bildiride gündeme geldi. Bu bildiride Yelmauz/Ay Basan Cin i resmedildiği bazı kaya üstü resimlerin de izahı yapılıyordu 6. Bildiri münasebeti ile söz alan Başkurdistan dan katılan Asiya Guynullina, bu iye ve ay kültü ile ilgili bazı inançların Başkurt giysilerinde bilhassa bayanlara ait olanlarda göğüslüklere yansıdığı ve göğüslükteki her motifin bilhassa boncuk, değerli taşlar ve deniz kabuklarının inanç içerikli özel anlam ifade ettiklerini açıkladı 7. Bu sempozyumda, Gülzura Cumakunova da Yelmauz ile yaptığı açıklamalarda Kırgızistan halk inanmalarından benzeri bilgileri aktarıyordu. O tarihlerde Anadolu da başka benzerleri olmayan Damal Dadali Türkmenleri kadın giysilerinin göğüs bezeklerinin anlamını irdelemeye çalışıyorduk 8. Hakas Ressam Aleksey Ulturgaşev in Tanrı isimli tablosundaki kareler 9 arasında Dadali Türkmenleri kadın göğüslüğü de vardı. Muş-Güroymak ta tespitini yaptığımız mavi boncuk ve deniz kabukları ile işlenilmiş göğüslere kadar inebilen bir kadın gerdanlığı aynı zamanda duvara da nazarlık olarak asılabiliyordu. Bu kültür şölenini takip eden günlerde Amasya 10, Yozgat 11, Kırşehir 12, Samsun 13, Bolu, 14 Bodrum 15 ve Ereğli-Konya 16 kırsalınsa fazla doyurucu olmasa alan çalışmalarında bulunduk. Sıraçlar, Abdallar, Bekdikler, Tülekler ve Salular ın gelin başlıkları ve düğün bayrakları ile ilgili bazı tespitler yapabildik. Burdur 17 Türk kültür coğrafyasında kadın baş bağlama şekillerine dair B. Ögel bilgi vermişti ama Anadolu baş bağlama biçimleri arasında mitolojik izler bakımından bir ilişki aranabilir mi idi? 6 Yaşar Kalafat, Türk Halk İnanmalarından Hayvan Üslubu nda Mitolojik Devidayım-1, Berikan, Ankara, 2013, s.103-117 7 III. Bilgi Şöleni, 17 19 Mayıs 2013, Erzurum 8 Yaşar Kalafat, Balkanlardan Uluğ Türkistan a Türk Halk İnançları, V-V, Berikan, Ankara, 2006, s. 89 103 9 Aleksey Ulturgaşev, Tanrı, 70x50, Akrilik, yağlı boya, TÜRKSOY Ressamlar Buluşması ve Katalogu, Girne, ( 19 Ekim 02 Kasım 2007), Ankara, 2008, s. 69 10 Yaşar Kalafat, Amasya Monografisinden Mitolojik Veriler, www.yasarkalafat.info 11 Yaşar Kalafat, Yozgat Yöresi Halk İnançlarında Mitolojik Şifreler, www.yasarkalafat.info 12 Yaşar Kalafat, Amasya Monografisinden Mitolojik Veriler, www.yasarkalafat.info 13 Yaşar Kalafat, Amasya Monografisinden Mitolojik Veriler, www.yasarkalafat.info 14 Yaşar Kalafat, Karşılaştırmalı Salur Halk İnançları www.yasarkalafat.info 15 Yaşar Kalafat, Anadolu Türk Mitolojisinden Yapraklar-Karşılaştırmalı Bodrum Halk İnançları, www.yasarkalafat.info 16 Yaşar Kalafat, Ersarı- Türkmenistan Bektik Türkiye Türkmenleri Halk İnançlarında Hayvanlar, www.yasarkalafat.info 17 Kültür Bakanlığı, Türk El Sanatları, Ankara, 1993, s. 18
Çalışmamız ilerledikçe, alana atılmış ellerin izlerini aydınlanarak gördük 18 Konu farklı boyutları ile ele alınmıştı. Ancak, biz gene de bulgularımızı dillendirmek istedik. Tahtakuşlar-Edremit 19 Rize 20 Sivas-Zara 21 Baş bağlamak; bebek başı bağlamak, çocuk başı bağlamak, eşi kurbette kadın başı bağlamak, gelin başı bağlamak, boşanmış kadın başı bağlamak, dul kadın başı bağlamak, çocuğu olmayan kadın başı bağlamak, kaynanası ile arası açık kadın başı bağlamak, kocası ile arası açık kadın başı bağlamak, kaynana başı bağlamak, nene başı bağlamak farklılık içerebilirken; 22 baş bağlamak, başını bağlamak, başı bağlı olmak, mitolojik boyutu olan bir olgudur. Bağlı olmak, adaklı olmak, sahipli olmak, sahiplenilmiş olmak bakımından günümüz halk inanmalarında da önemli yer tutar. Bağ ve bağlılık sadece çiftler arasında değil mesela adanılmış yaşamayan bebekler itibariyle, adanan ile adanılan arasında aynı zamanda bir ilişki şeklidir. Bir sahiplenilme, sahip edinebilme biçimidir. Bu inanç, kara ve ak iyeler itibariyle de söz konusudur 23. Adıyaman-Kâhta 24 Niğde-Çiftlik 25 Niğde 26 Halk inanmalarında, nişanlılığı, sahipliliği, adanmışlı, 27 kavillenmişliği gösteren bazı adeta simgeler vardır. Daha ziyade bayan kişinin evli, bekâr veya nişanlı olduğunu, hatta dul 18 Örcin Barışta, Cumhuriyet Dönemi Türk İşlemeciliği Desen ve Terminolojisinden Örnekler, Kültür Bakanlığı, Ankara, 2001; Neriman Görgünay, Geleneksel Türk Giyim Tarihi 8Milattan Önce Binyıllardan Günümüze Kadar), İzmir, 2008; Sabiha Tansuğ, Giyimde Çiçeğin Dili, Sanat Dünyası, Ankara, 1973, s, 9-13 19 Kültür Bakanlığı, Türk El Sanatları, Ankara, 1993, 25 20 Kültür Bakanlığı, Türk El Sanatları, Ankara, 1993, 27 21 Kültür Bakanlığı, Türk El Sanatları, Ankara, 1993, s. 30 22 E.Yeşilyurt, Baş Bağlamanın İletişimdeki Dili, Halk Kültürü nde Giyim- Kuşam ve Süslenme Uluslar arası Sempozyum Bildirileri, Editör, M.T. Koçkar, Eskişehir, 2008, s.4; Halk Kültürü nde Giyim- Kuşam ve Süslenme Uluslar arası Sempozyum Bildirileri, Editör, M.T. Koçkar, Eskişehir, 2008 1 44 23 Yaşar Kalafat, Kocaeli ve Çevresi Örnekleri İle Türk Halk İnançlarında Adanmışlık/Sahiplilik I. Uluslar arası Kocaeli ve Çevresi Kültür Sempozyumu, (Kocaeli, 20 22 Nisan 2006) 24 Kültür Bakanlığı, Türk El Sanatları, Ankara, 1993, s.22 25 Kültür Bakanlığı, Türk El Sanatları, Ankara, 1993, s. 42 26 Kültür Bakanlığı, Türk El Sanatları, Ankara, 1993, s. 43
veya yaslı olduğu gösteren giyim kuşama yansıyabilen göstergeler vardır. Bunlar saç bağlama şekilleri, saç örükleri, bezekler, kullanılan renkler gibi şeylerdir. Bu türden ilişkilendirmeler, etnografya objelerinden hareketle bir karşılaştırma ve ilişkilendirmeden ziyade, objeler etrafında oluşmuş inançların içerik ilişkilendirmeleri şeklinde olmaktadır. Duranlı, Saha Türklerinin 2 3 asır evvelki giysilerine dair bilgi verirken 28 kadının kilisede başı açık veya küpesiz gezmesinin günah olduğunu belirtmektedir. Küpe, yüzük, başörtüsü Anadolu halk kültüründe de nişanlılığı, aidiyeti anlatır. Sahalarda giysi giymeğe çalışılırken bir yerini veya giysisini yaralayan kimse yara iyileşinceye kadar giysiyi tamir etmez. Erkek yüzük takıyor ise atış sırasında silahı ateş almaz. Bu inanç Anadolu da ocağa konulmuş odunun, yarasının yanıp diğer yarısının yanmaması halinde o odun parçası artık yakılmaz, kırık ayna kullanılmaz, yanık giysi giyilmez, yere düşen patates veya elma tekrar alınıp yenilmez inancı ile örtüşmektedir. Adıyaman-Kahta 29 Alan Derlemesi-Baş Bezeme-Ongun Bodrum gelin başlığında tepeliği sarı kordan ipten bükülerek yapılmıştır. Çiçek motifleri ile bezenmiş tavşankanı renginde allı pullu yazma kullanılmıştır. Yazmanın üst kısmında dikey vaziyette çeşit çeşit taze çiçekler olur. İki ucunda pembe karanfil diğer iki ucunda mavi karanfil bulunur. Yanak üzerindeki motife Tavukayağı denir 30. Manisa-Yuntdağı 31 Manisa-Gördes 32 27 Yaşar Kalafat, Kocaeli ve Çevresi Örnekleri İle Türk Halk İnançlarında Adanmışlık/Sahiplilik I. Uluslar arası Kocaeli ve Çevresi Kültür Sempozyumu, (Kocaeli, 20 22 Nisan 2006) 28. M. Duranlı, XVIII-XIX. Yüzyıllarda Saha Türklerinde Giyim ve Süslenme, Halk Kültürü nde Giyim- Kuşam ve Süslenme Uluslar arası Sempozyum Bildirileri, Editör, M.T. Koçkar, Eskişehir, 2008, s. 157 165 29 Kültür Bakanlığı, Türk El Sanatları, Ankara, 1993, s.32 30 Mehmet Ziya Binler, Türkiye de Düğünler, Türk Dünyası Araştırmaları, Haziran 1997, S. 108, s. 40 43 31 Kültür Bakanlığı, Türk El Sanatları, Ankara, 1993,s. 36 32 Kültür Bakanlığı, Türk El Sanatları, Ankara, 1993, s.37
Tavukayağı motifi için mitolojik bir izah getiremiyoruz. Ancak kazayağı motifinin Anadolu halk inanmalarında yatay ve dikey inanç alanı vardır. Bilhassa Tahtacı Türkmenleri arasında çok yaygındır 33. Sibirya halklarından Mentslerde, kam çerespleçnki üzerine 70 tane kaz gagası dizilmiş olan bir kayış vardır 34. Antep Taç başlığında sarkıntıların altında ve kırmızı çuhanın üzerinde kefiye sarılır. Alın üzerinde mavi taşlı bir hilal vardır 35. Mavi, halk inanmalarında nazara karşı koruyucu, zararları nazarları yansıtıcı, kırıcı olarak bilinir. Ayrıca mavi vuslatın, huzurun, müsterih olmanın, olgunluğun rengidir. 36. Giysi renk bağlantılı çalışmalar geliştikçe mitolojik anlamlandırma daha kolaylaşabilecektir 37. Bolu yöresinde, kaynana yeni geline çeyiz olarak üzüm oyası diye bilinen bir iğne oyası yapar, bununla gelinlin yeni evinde tatlı olması dilenmiş olunur. Yörenin ünlü oya türlerinden birisi de sarıkız oyasıdır. Bölgede Sarıkız-Hüsnüm Âşık Pınarı diye bilinen bir de pınar ve Sarıkız ın Sarısaltuk un kızı olduğuna dair de bir efsane vardır. Sadece geceleri ve Nevruz da ortaya çıktığına inanılan Sarıkız ı, gençler pek göremezler görenlerin muratların olacağına inanılır. Gençler muratları yerine gelsin diye, Sarı Kız Sarı Kız Sarı Kız Hüsnün Âşık Hüsnüm Âşık Sarı Kız duy benim dileğimi Bahtım açılsın varayım sevdiğime gibi okuntularda bulunurlar ve Sarı Kız ın hüsnüniyet sahibi kimselerin dileklerini yapacağına inanılır 38. Mengen de nişanda kıza götürülen bohçanın üzerine al örtülür. Örtünün al renkli olarak seçilmesinin sebebi bu rengin sıcaklığı samimiyeti temsil etmesindendir. Böylece, inanca göre gelinin yeni evine çabuk ısınacağına anlatılmış olunur. 39 33 Yaşar Kalafat, Türk Halk İnançlarında Hayvan Üslubunda Mitolojik Devridayım -1- Anakara, 2013, Berikan, s. 187 199, 34 Y.D. Prokofyeva Şamanskiye Kostümı Narodov Sibiri/Sibirya Halklarının Şaman Kostümleri, Tercüme; A.Bağcı 35 Mehmet Ziya Binler, Türkiye de Düğünler, Türk Dünyası Araştırmaları, Haziran 1997, S. 108, s. 40 43 36 Yaşar Kalafat, Türk Halk İnançlarında Renkler, Ankara, 2012, Berikan, s. 111 142 37 Y.Göktan-D.Göktan, Türk Kültüründe Renkler ve Antakya Evlenme geleneğinde Renklerin Giyim Kuşam Üzerindeki etkileri, Halk Kültürü nde Giyim- Kuşam ve Süslenme Uluslar arası Sempozyum Bildirileri, Editör, M.T. Koçkar, Eskişehir, 2008, s. 559 564 38 Abant İzzet Baysal Üniversitesi Bolu Halk Kültürü 2012 2013 Meral Ozan Yönetimindeki Saha Çalışması 39 Abant İzzet Baysal Üniversitesi Bolu Halk Kültürü 2012 2013 Meral Ozan Yönetimindeki Saha Çalışması
Niğde-Altınhisar 40 Niğde-Altınhisar 41 Alacahöyük 42 İzmir 43 Al rengin Türk kültürlü halkların halk inanmalarındaki anlamlarından birisi de hareketlilik, canlılık, aktivitedir. 44 Gerede de kına gecesinde Al örtü yerine Kara örtü örtülür. Kına gecesinde kızın ağlaması mesut günlerim de gelecek anlamındadır. 45 Doğu Anadolu nun bazı köylerinde gelin yeni evinin eşiğinden girmeden evvel yüzün ak olsun denir ve gelinin yüzüne un serpilir 46. Halk inanmalarında her ne kadar ak renk mutluluğun ve kara renk de mutsuzluğun simgesi ise de, her iki renkte de manevi kuvvenin olduğuna inanılır. İstiareye yatan kimse rüyasında Ak ve yeşil görür ise hayır anlamına ve Al ve kara görür ise şer anlamına yorumlanır. Bu noktada ala, boz, kır adeta iki aykırı kuvvetin tevhidi gibidir 47. Keles gelin başlığında zülüfler top top karanfil boncukla süslenir. Bu tolumda yanak döven ile başı bağlanmış kadının evli olduğu anlaşılır 48. Yozgat-Çayıralan 49 Türkmen düğünlerinde hayır işlerde görevli Yiğitbaşı olur. Bu şahıs yetkilendirilmiş sorumlu becerikli bir kimsedir. Sağdıç ile de ilişki halindedir. Bu şahıs elinde bir bayrakla dolaşır ve bayrak Türk bayrağıdır 50.Yiğitbaşının davetlilere davranışında onların giysilerindeki simgeler ona yol gösterici olurlar. Türkmen halk kültüründe telek, en fazla Tülek Türkmnelerinde dikkati çeker. Tarama Sözlüğünde Tülek, ava alıştırılmış demektir. Ayrıca bu kelime tüy değiştirmiş manasına gelmektedir. Genelde kuşların ve özelde Togan ve Şahin gibi kuşların tüylerini değiştirmeye Tülek derler. Tülemiş kuşa da, Tülek denir. Tüleğe gelmek demek ise, aynı sözlüğe göre, kıvama gelmek, uygun duruma gelmek manalarına gelmektedir. 40 Kültür Bakanlığı, Türk El Sanatları, Ankara, 1993, s.38 41 Kültür Bakanlığı, Türk El Sanatları, Ankara, 1993, s.38 42 Sabiha Tansuğ, Gelin Başlıkları ve Giyimleri Sanat, Yıl 3Haziran 1977, S. 6, s. 91 98 43 Sabiha Tansuğ, Gelin Başlıkları ve Giyimleri Sanat, Yıl 3Haziran 1977, S. 6, s. 91 98 44 Yaşar Kalafat, Türk Halk İnançlarında Renkler, Ankara, 2012, s. 27 65 45 Abant İzzet Baysal Üniversitesi Bolu Halk Kültürü 2012 2013 Meral Ozan Yönetimindeki Saha Çalışması 46 Yaşar Kalafat, Ağrı Dağı ve Yakın Çevresi Örnekleri İle Türk kültür Coğrafyasında Ekmek/Nan Kültü, II. Uluslararası Doğu Anadolu Bölgesi Mutfak Geleneksel Mutfak Kültürü ve Van Yemekleri Sempozyumu, Editör Prof. Dr. Oktay Belli, (24 26 Kasım 2010-Van), İstanbul, 2012, s.205 224 47 Yaşar Kalafat, Türk Halk İnançlarında Renkler, Ankara, 2012, s. 27 65 48 Mehmet Ziya Binler, Türkiye de Düğünler, Türk Dünyası Araştırmaları, Haziran 1997, S. 108, s. 40 43 49 Kültür Bakanlığı, Türk El Sanatları, Ankara, 1993, s. 44 50 Kaynak Kişi; İ Kaynak Kişi; Senem Atasoy, Erikli Tekke Köyünden 55 yaşlarında ilkokul mezunu çiftçilik yapan Sıraç bir ev hanımı
Çocuk yanaklığı-nazarlık 51 Derleme sözlüğünün verdiği bilgiye göre " Tülek, Tölek ve Tüleh kelimeleri genel ve ortak olarak, kurnaz, açıkgöz, düzenci manalarına gelmektedir. Bizim Tülek Türkmen bölgesinde derleyebildiğimiz halkbilim verilerine göre kelimeye yüklediğimiz anlam, bizde kuşlar, onların yaşam biçimleri, vücut aksamları ile ilgili olmalı, kanaatini uyandırmıştır. Tülek bir kuş türü, daha doğru bir ifade ile avcıların avda yararlanmak üzere eğitimden geçirdikleri yeteneklerini geliştirip avda görevlendirdikleri kuşa verilen isimdir. Bu isim Hasan Ağa ile ilişkilendirilmektedir 52. Tülek Türkmenlerinde gelinlere telek takmak çok yaygın ve keklik teleği de pek makbuldür. Geçmişte gelin kalpağı, fesi altınlarla ve telekle süslenirmiş. Tavuk teleği pek makbul değilmiş, kıymetli kuşların telekleri çok daha itibarlı imiş. Keklik teleği bu türden kıymetli bir telekmiş. Bu inanç ve uygulama hala devam etmektedir. 53 Orta Hacı Ahmetli Tülek köyünde Gelin Bayrağı olarak oklava hazırlanır. Bunun için Ak tülbent üzerine al ve yeşil kurdele dolandırılır. Tülbentlerin uçlarına renkli boyanmış telek takılır. Oklavanın tepesine elma ve onun üzerine ayna ve elmanın üzerine de telek takılır 54. Gelin kofiklerine telek takmak, kuş teleği bulamayınca da tavuk teleği takmak bunun için al ve yeşil telek bulunamayınca beyaz tavuk teleğini boyamak suretiyle renkli telek yapmak, Tülek; Hasanlı, Yukarı Hacı Ahmetli, Orta Hacı Ahmetli, Aşağı Hacı Ahmetli, Kırdök, Hacı Hasanlı, Hacı Duraklı, İbikli, Beşikli, Demirli gibi Tölek köylerinin yanı sıra, Sıraç, Salur, Abdal ve diğer Türkmen köylerinde hala yaygın bir biçimde uygulanmaktadır. Tüleklerde evvelce fes, ayna ve telek çok daha yaygındı 55. 51 Kültür Bakanlığı, Türk El Sanatları, Ankara, 1993, s.52 52 Hasan Ağa/Pus Köylü Hasan Ağa/Deli Hasan Ağa/Avcı Hasan Ağa yaklaşık 150 yıl evvel Tülek bölgesinde yaşamış bir kimsedir. Köyü olan Hacı Hasanlı ismini bu şahıstan almış Bu köy Hasan dan dolayı ağa köyü olarak bilinirmiş. Kardeşlerinden birisini çapanoğlu astırmış Halay çekip keklik avlamakla ün yapmış. Avda keklik sesi çıkarır ve eğitilmiş kekliğinin sesi ile kekliklerin av alanına gelmesini sağlamakla meşhur bir kimse imiş. Keklik avının müptezeli olarak ün salmış. Mahsenli Ali Efendi bu şahın dedelerinden Hacı Hasanlı Camiinin bahçesinde yatmakta olan Ali Bey Avşar için Miracını kazanmış, ahretini kazanmış, ermiş bir kimsedir, dermiş 53 Kaynak Kişi; Mehmet Tahsin Say Hasan Ağa nın torununun torunu halen 84 yaşında Hacı Hasanlı Köyünde yaşamaktadır. 54 Kaynak kişi; Saniye Öztürk Orta Hacı Ahmetli köyünden Tüleklerden 40 yaşlarında bir ev hanımı 55 Kaynak kişi; Saniye Öztürk Orta Hacı Ahmetli köyünden Tüleklerden 40 yaşlarında bir ev hanımı
Topal Ali Türkmen köyü düğünlerinde gelin fesinin üzerine sadece Al tavuk teleği bağlanırdı. Esasen başka kuş türü hayvan teleği bulmak kolay değilken ak tavuk teleği çok kere al renge boyanırdı. 56 Bahadın yöresi Töleklerinin mezarlarına Kaz tülü kazdırdıkları ifade edilir. Yörede her ailenin hayvanları için farklı enleri vardır. Bunlardan hareketle hayvanın sahibi bilinir 57. Bahadın Töleklerinin mezarlarına Kaz tülü kazdıkları tespiti, bizim Tüleklerle ilgili olarak yapmaya çalıştığımız, değişik kuşların farklı Türk toplumlarına ongun oldukları görüşümüzü doğrular niteliktedir. Zira Kaz ı ongun kabul etmiş Alevi Türkmen boylarının mezarlarına Kaz Ayağı Damgası kazdıklarını biliyoruz 58. Ege bölgesi kadın giysilerinde kullanılan Aba parası,, Armut, Bahar dalı, Bindirme, Çadır,Çam kozası, Çam, Cıvı, çığa, Çipile, Çilek, Çiçek çıyanlı, Dalga, Dilek ağacı, Doğum, Çocuk, Eğri kara, Eli belinde, El çırpma, Karnı yarık, Gelincik, Gelin tacı, Göbek, Göz, Gül Güneç Gülü motiflerinin yanı sıra Kaz ayağı motifi de vardır 59. Kazongun bağlantısına başka Türkmen boyları münasebetiyle de yer vereceğiz. Alan Derlemesi-Bayrak Bezeme-Ongun Bahadınlı Salur düğünlerinde eskiden Gelin Bayrağı ve Damat Bayrağı olurdu. Damadın bayrağı al ve gelinin bayrağı ise Yeşil olurdu. Bu uygulama diğer Alevi kesimlerde de vardı. Bayrak Salavatlama sı yapılır taraflar karşılıklı soru sorar, sorulu şiirlerle yarışırlardı. Mesela; Hey eller eller Minare başını salladı Minarenin başında karıncayı kim nalladı? Sorusuna Cebrail (a.s.) cevabı verilemez ise kayıp edilmiş olunurdu 60. Türk kültürlü halklarda bayrak, düğün bayrağı ve bayrak salavatlama etrafında bir hayli inanç oluşmuştur. Bayrak salavatlama, bir bilgi, kültür, eğitim seviyesi yarışıdır. Söylenilen dörtlüklerde hamaset, dinî ve tarihi bilgi, görgü kuraları, edebi yetenek, hazır cevaplılık gibi birikim gerektirir. Bunlar bir nevi yarışmalardır ve sıradan kimselerin harcı olmayan yarışmalardır 61. Damat bayrağı, damadın evinin önüne dikilir. Bunun için bir çatallı Çam Ağacı alınır, onun çatallarından birinin ucuna yeşil diğerinin ucuna al cuval/horoz teleği veya bayrak bezi bağlanır her ikisinin ortasına bir çivi ile elma tutturulur. Bayrak direğinin temeline bıçak gömülür. Bayrak indirilince; bayrağı, elmayı, cuvalı/horoz teleğini damada götürebilen ondan 56 Kaynak kişiler Hayrullah Aydın köy halkından emekli memur, 60 yaşında, Benzade Aydın 75 yaşında, köy halkından emekli memur. 57 Kaynak Kişi; Arif Baş, Eski Bahadın Belediye Başkanı, 70 yaşlarında, araştırmacı Bahadınla ilgili yayınları olan Bahadın lı bir kimse 58 Yaşar Kalafat, Türk Halk İnançlarından Hayvan Üslubu nda Mitolojik Devridayın I, Ankara 2013, s. 187 189 59 F.S.Ünal, Ege Bölgesi Kadın Kıyafetleri ve Kullanılan Bazı Motiflerin Anlamları Halk Kültürü nde Giyim- Kuşam ve Süslenme Uluslar arası Sempozyum Bildirileri, Editör, M.T. Koçkar, Eskişehir, 2008 s. 525 531 60 Kaynak Kişi, Mustafa Doğan, Salur köyünden Alevi bir Salur. Çiftci, Ortaokul mezunu 70 yaşlarında 61 Yaşar Kalafat, Türk Kültürlü Halklarda Karşılaştırmalı Halk İnançları I, Ankara, 2009 Berikan, s. 175 197
bir hediye alır. Düğünlerde elma, Hz. Ali yi simgeler. Hz Ali ye elma gelmiştir, inancı vardır. Şimdilerde Düğün Bayrağı olarak Türk Bayrağı düğünlerde yer almaktadır. 62 Damattan alınan hediyeler bize göre damadın yapmış olduğu saçılardır. Türk kültür tarihinde tuğ ve bayrağa ileride değinileceği üzere kanlı ve kansız kurban kesiliyordu. Salur halk inanmalarında Nazar a karşı alınmış tedbirler de vardır. İnsanların ve hayvanların canlı cansız birçok varlığın nazar alabileceğine inanılır. Nazar için Nazar Duası okutulur, taşınır saklanılır. Bu toplumun nazar inancında mavi olan nazar boncuğunun yanı sıra ayrıca ak olan Tazı Boncuğu da vardır. Nazar koruyucu olarak hazırlanan muskalarda Kara Ağaç ve İğde Ağacı dalı kullanılır. 63 Sorgun Sıraç düğünlerinde Türk bayrağı olur. Ayrıca bir de düğün bayrağı hazırlanır. Bunun için 3 4 çatallı bir çam dalı alınır, dallardan her birinin ucuna bir elma, elmalara püskül ve püsküllerin alt kısımlarına al ve yeşil yazma bağlanır. Bunların ortasında ayna olur 64. Püskül ile tuğ saçağı arasındaki ilişki, bildirideki tezimiz bakımından önemli bir nokta olmalı. Sıraç Alevilerinde itibarlı, makbul renkler Ak ve yeşildir. Al ın Hz. Ali ye hürmeten saygınlığı vardır. Hz. Ali nin başına kırmızı bant bağladığı inancı yaygındır. Mitolojik Arka Plan Yazılar Dil, Kültür Tarih Araştırmaları Dergisi 65 Anadolu Türk oyma runik yazılarını araştırıp yayımlamaktadır. Bunlar M.Ö. 1.500 2.000 li yıllara tarihlendirilen, hangi Oğuz boyuna ait oldukları da tespit edilebilmiş, adak, kurban dilekleri içerikli idiler. Bunlardaki ifade şekilleri ile günümüz Anadolu halkının benzeri durumlardaki yakarışları farklı değildiler. Bu tanışıklık cesaretimizi artırdı ve bu bildirideki tezi güçlendirdi. Sonuç kısmında da açıklanacağı gibi bu çalışma gerek alan çalışması bakımından ve gerekse de ilgili edebiyatın takibi bakımından ilk adımlar niteliğindedir. 3.500 yıl evvel bu topraklarda yaşadığı oyma yazıları ve damgaları ile takip edilebilen Oğuzların başlarına veya bayraklarına taktıkları kuş teleklerinin, dinî ve mitolojik bir içeriği olmalıydı. Batı Türklüğünün halk inanmalarındaki devamlılık hayatın muhtelif safhalarındaki yaşayan örneklerinden izlenebiliniyordu. Mesela ölümle ilgili, tul, başına dönme, sine yırtma, tavaf, saç yonma, ölü aşı gibi inançlarda bire bir aynılık sürmektedir. Özellikle saçı inancı adeta değişen yeni dinle giysi değişerek varlığını sürdürmüş gibidir. 66 Anadolu oyma yazılarındaki; 62 Kaynak Kişi, Mustafa Doğan Salur köyünden Alevi bir Salur. Çiftci, Orta okul mezunu 70 yaşlarında 63 Kaynak Kişi; Mustafa Doğan Salur köyünden Alevi bir Salur. Çiftci, Orta okul mezunu 70 yaşlarında 64 Kaynak Kişiler, Dursun Demir, Demiralan köyünde, çiftçilik yapan orta yaşlı bir Sıraç, Murat Akgün, Beyyurdu Köyünden orta yaşlı çiftçi, Ali Akdoğan, Demiralan Köyi nden 51 yaşında İlkokul mezunu 65 Yazılar, Dil-Tarih Kültür Araştırmaları Dergisi, 2013, İstanbul 66 Yaşar Kalafat, Türk Kültürlü Halklarda Ölüm, Berikan, 2011, Ankara
Ey ay, dilek aşını al kabul et, iyileştir. Onun kısrağını kabul et Ay, andaç (tır) sana; andacıyla kabul et dileği ey Ay! 67 Ne yazık! (Şimdi) uykusunun alış yılı ejder (yılı) Aban ölüme razı değil (dünyaya doymadı); (günahlarını) bağışlayıp kabul et (kurban) aşını! 68 (Tanrım) hastalığın ağrısı, pisliğiyle kötünün çaresi (bu) keçicik Az ( ın) avı, ye iyileştir kötülüğü 69 Kurtar avcıyı ey kabul et huzur mülkü geyiği! 70 Şeklindeki Eğmür, Yüregir gibi Oğuz/Türkmen damgalarını taşıyan adak ve kurban yazıları bize göre inanç sistemindeki ak ve kara iyelere dair de ve sistemdeki Tanrının sıfatlarına dair de bilgi verir özelliktedirler. Anadolu runik yazılı mezar taşlarının okunmaları ve tarihlendirilmeleri konusundaki ihtilaf, halkbilimcilerin öncelikli sorunu olmalı mı? Bizim ilmî disiplinler arası ilişkiler itibariyle bu konudaki görüşümüz, ihtiyatla yaklaşmakla birlikte yok da sayılmayacakları noktasındadır 71. Runik yazılı Türk mezar taşları bulgusunu arkeolojik kazılarla geliştirip etnografya bulgularına ulaşmak bu alandaki çalışmalara farklı bir içerik kazandırabilir. Eskiçağ Anadolu sundan günümüze ulaşan giysi tiplerini Oğuz/Türkmen giysileri ile karşılaştırma ancak bu yolla mümkün olabilir 72. Osmanlı mezar taşları, bazı kadın başlıkları hakkında fikir verebilirken 73 runik yazılar dönemi Türk mezar taşları dönemim Türk giysilerine dair fikir veremezler mi? Saha Türklerinin geçmişteki giyimleriyle ilgili materyalin bir bölümü arkeolojik kazılar sonucunda elde edilmiştir. Şahurdin bölgesindeki bir Saha kadın mezarından çıkarılmış olan giysiler bu türdendir 74. Etnografyada inanç izleri aranabilir mi konusunda üzerinde dururken, Altaylar, Hakasya, Yakutlar ve yakın çevre Türk kültür coğrafyasında aradığımız ipuçlarını bulduk. Bölgenin farklı halkları giysilerine farklı hayvanların kürklerinden adeta özel parçalar ekliyorlardı. Bu durumu bilhassa şaman giysilerinde izleyebiliyoruz. Bu teşhisimize Prokofyeva nın Sibirya halklarının şaman giyimleri üzerinde yaptığı çalışmalar şahitlik yapabilmektedirler. 75 Biz Şaman giysilerine yansımış koç, koyun Kürklerinin izlerini ararken 67 Fatih Turan, Yazılar, Dil-Tarih Kültür Araştırmaları Dergisi, 2013, İstanbul S. 81 68 Fatih Turan, Yazılar, Dil-Tarih Kültür Araştırmaları Dergisi, 2013, İstanbul S. 2 69 Fatih Turan, Fatih Tura n, Yazılar, Dil-Tarih Kültür Araştırmaları Dergisi, 2013, İstanbul S. 54 70 Fatih Turan, Yazılar, Dil-Tarih Kültür Araştırmaları Dergisi, 2013, İstanbul S. 31 71 Fatih Turan, Yazılar, Dil-Tarih Kültür araştırmaları Dergisi, İstanbul, <atokyayınları.com> <turkyazitleri.com> 72 A.Tuba Köse, Eskiçağ Anadolu sundan Günümüze ulaşan Giysi Tipleri, Halk Kültürü nde Giyim- Kuşam ve Süslenme Uluslar arası Sempozyum Bildirileri, Editör, M.T. Koçkar, Eskişehir, 2008 s. 1 9 73 H.Ö.Barışta, Osmanlı İmparatorluk Dönemi Kadın Mezar Taşlarından Başlıklar, Halk Kültürü nde Giyim- Kuşam ve Süslenme Uluslar arası Sempozyum Bildirileri, Editör, M.T. Koçkar, Eskişehir, 2008, S. 395 403 74 M. Duranlı, XVIII-XIX. Yüzyıllarda Saha Türklerinde Giyim ve Süslenme, Halk Kültürü nde Giyim- Kuşam ve Süslenme Uluslar arası Sempozyum Bildirileri, Editör, M.T. Koçkar, Eskişehir, 2008, s. 157 165 75 Y.D. Prokofyeva Şamanskiye Kostümı Narodov Sibiri/Sibirya Halklarının Şaman Kostümleri, Tercüme; A.Bağcı
Kaçin kamlarında, Sagay ve Kızıl kamlarında, Tuvinler ve Tocinler in kamlarında bu izleri tespit edebildik. Bunların Oğuz oldukları konusunda iddiamız olamazdı. Ancak bunlarla Oğuzlar arkaik dönemde aynı inanç sistemine mensuptular. Böylece, ongun olan hayvanın ilgili toplumun din görevlisinin giysilerine yansıyabilirliğini göstermiş oluyoruz. Bu tespitin kuşlardan hareketle de paralel bulgularla izahı yapılabilmektedir. Bekir Deniz, Konya Yöresi Dokumalarında Hayvan Postu Motifi 76, başlıklı ayrıntılı çalışmasında; Eski Türk İnançlarındaki bilhassa merasimlerdeki şaman- hayvan bağlantısında yer verirken bu ilişkinin İslamiyetten sonra Alp-Erenlerde donuna veya kisvesine girmek şeklinde devam ettiğini, Ahmet Yesevi de Turna, Hacı Bektaş Veli de Güvercin, Abbdal Musa da Geyik, Dorul Baba da Doğan, Abdulkadir Geylani n de Ak Doğan donuna girdiklerini, Kuş donuna girmenin toplumun daha tekâmül etmiş dönemlerine rastladığı nı, Bektaşi ve Melami Dervişlerinin post giyip dolandıklarını belirtmektedir. B.Deniz, Tasavvuftaki Posta Oturmak, post nişin olmak ile bu tespitini ilişkilendirmektedir. Türk geleneğindeki boğa, öküz ve kurt gibi hayvanlara inanmanın, totem inancıyla, hayvan ata kültüyle ilgili olduğuna vurgu yapmaktadır. Ak ve Kara koyunluların ongunları koç olduğunu, Azerbaycan sözlü kültüründe; Koyunlu evler gördüm Kurulu yaya benzer. Koyunsuz evler gördüm, Kurumuş çaya benzer. Gibi dörtlüklerin yer alması koyunun itibarına işaret ettiğini, hayvan ve hayvan postunun dokumacılığa post motifli halılar olarak yansıdığını açıklamaktadır. Faruk Sumer ve Bahaettin Ögel, Oğuz boylarının ongunu olan hayvanlara ait isimlerin, itibarlı kimselere de ad olarak verildiklerini belirtirlerken, çıkış noktalarının inanç boyutuna da izah getirmektedirler. Şahin (Kayı, Bayat, Alka Evli, Kara Evli), Kartal ( Yazır, Döger, Dodurga, Yaparlı), Tavşancıl (Avşar, Kızık, Begdili, Kargın), Sungur (Bayındır, Biçene, Çavındır, Çepni), Üç Kuş (Salur, Eymur, Alanyuntlu, Ülegir), Çakır (İğdir, Buğduz, Yıva, Kınık), Bu türden isimlerdi 77. Ara Değerlendirme Kuş-ongun bağlantılı inançları Anadolu Türk kültür coğrafyasından da takip edebiliyoruz. Pülümür ve Ovacıktaki Bal Uşakları nın totemi Karakuş cinsinden kartala benzeyen bir kuştur. Erzincan ve Erzurum çevresinde bu kuşa Hel derler. Bal Uşağı nda bir kadın savaşa giden oğlunun veya kocasının arkasından şöyle yakarır; - Hel-i ocağ-ı seyyid-i, tu sero perora gero, yani Seyit Ocağının kartalı başının üzerine kanatlarını gersin, seni korusun, der. Bu yakarıştaki hel ocağın koruyucu iyesidir. Hel, Divan-ı Lugat-ı Türk de, Elkuş olarak geçer, ongundur. Savaş yapılırken eğer bir Helkuş birliğin arkasından ileriye öne doğru uçar ise, bu hal savaşın kazanılacağı anlamına gelir. 78 76 Bekir Deniz, Konya Yöresi Dokumalarında Postlu Hayvan Postu Motifi, Gazi Üniversitesi I. Ulusal El Sanatları Sempozyumu, 24 26 Nisan 2008 Ankara, Ankara, 2008, s. 107 129 77 Faruk Sumer, Oğuzlar (Türkmenler) Tarihleri- Boy Teşkilatı-Destanları, Türk Dünyası Araştırmaları, İstanbul 1992, s. 169 171 78 Edip Yavuz, Tarih Boyunca Türk Kavimleri, Ankara, 1968 s. 410 411
Türk şamanlar Kara Kuş a yardımcı ruh gözüyle bakar ona itibar ederlerdi. Kumandin şamanlarında Kara Kuş olağanüstü güce sahip yardımcı ruhlardandı. Teleut şamanlarının davullarında demir tırnaklı bir karakuş vardır. Şorların en büyük yardımcı ruhu, Kara Kuş tu. Altay şamanlarında Ülgen in bir oğlu Kara Kuş tu. Manas ta da Kara Kuş kurtarıcı konumdadır. Kara Kuş, yapısal özelikleri ile Simurg ile aynıdır 79. E.Yavuz bu bulgusunu, Kartalla ilgili halk inançları ile ilişkilendirmektedir. O, Yakut Türkleri de kartal ı koruyucu ruh sayarlardı. Yakutlara göre en korkunç ant, kartal adı ile içilen anttır. Kartal adı ile yalan yere ant içenlerin ocağının söneceğine inanılır. demekte ve kartal ongununun Anadolu da yaşadığına da Muş-Karlıova da Kartal Dağları nın doruğu olan Kartal Tepesi nde Kartalık Şehidi ni delil olarak göstermektedir. 80 Türkler ve diğer Bozkır kültürü mensubu toplulukların mitolojisinde yer alan Garuda/Kartal aslında Türk mitolojisinde Karakuş denilen yırtıcı kuş olabileceği ileri sürülmüştür. M.Ö. İkinci bin yılda bazı yırtıcı kuşlar ve su kuşlarının Gök Tanrı nın sembolleri olduğu inancından hareketle kurban sunuluyordu 81. Yozgat-Topal Ali Türkmenleri nde uğursuz hayvanı olarak baykuş bilinir. Baykuşun tünediği ev virane olur inancında 82 olduğu gibi Türk kültür coğrafyasında genellikle uğursuzluğun simgesi olarak bilirken, biz, Kuzey Kafkasya Türk kültür bölgesinde Baykuş un kuşların bayı, en itibarlısı uğur kaynağı olduğu kanaatinde olan kesimlere de rastlamış bir anlam verememiştik. 2013 Bektik Türkmenleri Şenlikleri nde tanıştığımız Kırgız araştırmacı Gulira Kasymkulova nın şapkasındaki dört kuş tüyünün baykuşa ait olduğunu öğrendik. Baykuş un onların inancında en uğurlu kuş olarak bilindiğini, şapkasındaki baykuş tüylerinin ona kut verdiğini söylediler. Baykuşla ilgili bu çelişkili inanç tespiti, ongunun ait olduğu topluma göre ak veya kara özeliği gösterdiğini mi anlatmaktadır? Nitekim Tuva da trans halinde baykuş sesi çıkaran şamanları olduğu bilinmektedir 83. Sorguç-Tuğ-Telek-Ongun Bağlantısı B.Ögel araştırmamıza ışık tutabilecek Türk mitolojisi bağlantılı şu bilgileri vermektedir. Atilla nın bayrağında bir Tuğrul kuşu görülmüştü. Oğuz boylarında da her boyun bir avcı kuş ongunu vardı. Her oğuz boyunun avcı kuşlardan bir sembolü vardı. Ancak Oğuzların bayraklarında bu kuşları göremiyoruz. İlhanlılardan Ölceytu Hanın savaş bayrakları arasında bir Şahinli Bayrak görülüyordu 84. Devlet kuran Oğuz boylarının bayrakları kabile dönemlerinin bayrakları idi. 85 Resmigeçit türü merasim yürüyüşlerinde Türk toplulukları 79 Celal Beydili, Türk Mitolojisi Ansiklopedik Sözlük, Yurt, Ankara, 2003, S. 296 297 80 Edip Yavuz, Tarih Boyunca Türk Kavimleri, Ankara, 1968 s. 410 411 81 Emel Esin, Y.Çoruhlu, Nagyszentmiklos Hazinesindeki İki Sürahide Bulunan Yırtıcı Kuş (Kartal/Goruda) Figürlü Kompozisyonların Türk Sanat ve İkonografisindeki Yeri, Prof. Dr. Yılmaz Önge Armağanı, Konya, 1993 s. s319 320 82 Kaynak kişiler Hayrullah Aydın köy halkından emekli memur, 60 yaşında, Benzade Aydın 75 yaşında, köy halkından emekli memur. 83 Kaynak Kişi; Özkul Çobanoğlu 84 Bahaeddin Ögel, Türk Kültür Tarihine VI, Türklerde Tuğ ve Bayraklar (Hunlardan Osmanlılara), Ankara,1984, Kültür ve Turizm Bakanlığı,S.17 85 Bahaeddin Ögel, Türk Kültür Tarihine VI, Türklerde Tuğ ve Bayraklar (Hunlardan Osmanlılara), Ankara,1984, Kültür ve Turizm Bakanlığı S. 52
kabile bayraklarının renklerine göre elbise giyerlerdi. 86 Şaman bayraklarına Celas deniyordu. Uranbay şamanlarının en değerli eşyalarının tepesinde güneş, hilal ve yılan bulunuyordu. F. Köprülü bu bulguyu Mısır Memluklarındaki çalışla ilişkilendirmektedir 87. Savaşta, Şaman töreleri ile Tuğ açma 88 vardı. Yiğit Ak-Kübek in kuşları aya ve güneşe ulaşan dalların üzerinde duruyorlardı 89 Türklerin tuğ ve bayraklarının şekil ve renkleri dinlerini yansıtıyordu 90 İslamiyet ten evvelki Tuğlar da savaştan evvel çıkarılır, kurban kesilir, saçılar yapılırdı. A. İnan dan yapılmış alıntıda da Tuğun özü ve kişiliğinde koruyucu bir zafer bağışlayan ruhun olduğunu açıklamaktadır. 91 Bu açıklama bize adeta bir ak iyesi olduğu mesajını veriyor. Kurt Yatağı Tuğu, bir çeşit kutlu tuğdur 92. Tuğ ve bayrak gökten bir bozdoğan ile inmiştir 93. Türk kültür tarihinde tuğa ve bayrağa kurban ve saçı vermek 94 tuğun ve bayrağın bir iyesinin olduğu inancı ile izah edilebileceği gibi tuğ ve bayrak manevi mertebesi olan bir şahsın türbesinde ise, o türbede yatan şahsın ruhaniyeti adına da yapılmış olabilir. Bu yaklaşım şekli düğünlerdeki bey/damat bayrağı, düğün bayrağı için de izah şekli olabilir. Orada da yeni bir ocak kurulmaktadır, ocağın egemeni olan bir bey vardır. Onlar için de kurban kesilir. Gagauz Türklerinde, Bey bayrağının gönderine düğüne katılanlar, giysi, havlu, yazma, mendil bağlayarak yeni ocağa armağan ederler. Bunlar ile adak bezi arasında ilişki kurulabilir mi? Türkmenistan da Çoban Baba yatırının bulunduğu coğrafya da kutsal kabul edilir. Bu yörede türbeler için kale veya şehir de tabir ediliyor. Birçok türbe gibi buralarda da yatırın bayrağı ve gönderi var. Kars Kalesi nde yatmakta olan Celal Baba bu türden bayrağı olan yatırlardandır. Ziyaretçiler göndere adak bezi bağlarlarken adeta yatırın korunması altına girmiş oluyorlar. Buralarda kurbanlar da kesilebilirdi. Fatihalar burada da Allah rızası için okunup yatırın ruhuna bağışlanıyor, ancak yukarıda da belirtilmeğe çalışıldığı gibi, kale yakın çevresindeki her şeysi ile yatıra ait, sahibi yatırmış gibi bir inanç var. B.Ögel, tuğ ve bayrakları anlatırken F. Köprülü ye atıf yaparak, ölen hükümdarların cetr ve sancakları bir hürmet alameti olarak türbesine konuluyordu demektedir. 95 Türk kültüründe dinî olan ile millî olan iç içe geçmiş adeta bir birlerini tamamlamışlardır. 86 Bahaeddin Ögel, Türk Kültür Tarihine VI, Türklerde Tuğ ve Bayraklar (Hunlardan Osmanlılara), Ankara,1984, Kültür ve Turizm Bakanlığı S. 52 87 Bahaeddin Ögel, Türk Kültür Tarihine VI, Türklerde Tuğ ve Bayraklar (Hunlardan Osmanlılara), Ankara,1984, Kültür ve Turizm Bakanlığı s. 297 88 Bahaeddin Ögel, Türk Kültür Tarihine VI, Türklerde Tuğ ve Bayraklar (Hunlardan Osmanlılara), Ankara,1984, Kültür ve Turizm Bakanlığı S. 65 89 Bahaeddin Ögel, Türk Kültür Tarihine VI, Türklerde Tuğ ve Bayraklar (Hunlardan Osmanlılara), Ankara,1984, Kültür ve Turizm Bakanlığı, s. 303 90 Bahaeddin Ögel, Türk Kültür Tarihine VI, Türklerde Tuğ ve Bayraklar (Hunlardan Osmanlılara), Ankara,1984, Kültür ve Turizm Bakanlığı, s. 299 91 Bahaeddin Ögel, Türk Kültür Tarihine VI, Türklerde Tuğ ve Bayraklar (Hunlardan Osmanlılara), Ankara,1984, Kültür ve Turizm Bakanlığı, s. 302 92 Bahaeddin Ögel, Türk Kültür Tarihine VI, Türklerde Tuğ ve Bayraklar (Hunlardan Osmanlılara), Ankara,1984, Kültür ve Turizm Bakanlığı, S.302 93 Bahaeddin Ögel, Türk Kültür Tarihine VI, Türklerde Tuğ ve Bayraklar (Hunlardan Osmanlılara), Ankara,1984, Kültür ve Turizm Bakanlığı, S. 303 94 Bahaeddin Ögel, Türk Kültür Tarihine VI, Türklerde Tuğ ve Bayraklar (Hunlardan Osmanlılara), Ankara,1984, Kültür ve Turizm Bakanlığı, S. 31
B. Ögel in yayınlarından sadece bir yerde tuğda telek vardır ve bu fotoğraf değil çizilme bir resimdir 96. Tuğ, atkuyruğu bağlanmış, ucu altın yaldızlı top ile süslenmiş bir çeşit mızraktır. 97 Biz 1990 larda Belh deki yatırlardan sadece birisinin gönderinde telek gördük. Bu asılan bezler arasında yanılmıyorsak kara bir telekti. Sorguçlar konusunda ayrıntılı bilgi veren çalışmalar, sorguçların süsleme unsurlarının kökeninde, taşıyana uğur getirdiğine inanılan bir takım majik güçlerin yattığına inanılırdı. Bunların ava bereket getirdiğine, avlanacak hayvanın ruhundan ve diğer kötü ruhlardan avcıyı ve taşıyanı koruyacağına da inanılırdı. 98 Ahmet III 99 Sorguçlar, sade insanların feslerindeki medeni hal gibi devlet ricalinde de sosyal statü belirtiyorlardı. Kahramanlık sembolü de olabilen bu süslerin takılmaya hak edilebilmesi için, hak edilebilmişliği de gerektiriyordu. 100 Orta ve Kuzey Asya da tüyler şaman giysisinin de bir parçasıdırlar. Şaman kötü ruhlara karşı verdiği savaşta bu tüyler savaş giysilerinin bir parçası idiler 101. Tüylerin savaşçılar tarafından kullanılışı genellikle miğferlere takılmak suretiyle olmaktadır 102. Divanü Lügat-it Türk; Beçem Alamet, belge savaş günlerinde yiğitlerin belge almak üzere takındığı ipek parçası ya da dağ sığırı kuyruğu, oğuzlar buna perçem de derlerler, demektedir 103. Yakut Şamanizm inde geçmişte kara iyeleri, günümüzde sivrisinekleri kovmada kullanılan Deybiir, Dopsalgam diye bilinen özel kamçının saçak kısmı at kılından yapılır. Kırgızistan da gözlediğimiz bir şaman tedavi Seyhansında, şaman kara iyelerin definde, birisi at kılından saçaklı olan iki ayrı kamcı kullanıyor ve kış kış kış diyordu. Anadolu da cin, şeytan, nazar türü güçlerin def edilmelerinde ellerin tersi ile süpürür gibi yapılıp kış kış kış denir. 95 Bahaeddin Ögel, Türk Kültür Tarihine VI, Türklerde Tuğ ve Bayraklar (Hunlardan Osmanlılara), Ankara,1984, Kültür ve Turizm Bakanlığı, S.65 96 Bahaeddin Ögel, Türk Kültür Tarihine VI, Türklerde Tuğ ve Bayraklar (Hunlardan Osmanlılara), Ankara,1984, Kültür ve Turizm Bakanlığı, 97 Erman Artun, Ansiklopedik halkbilimi/halk Edebiyatı Sözlüğü Terimler-Motifler-Kavramlar, Karahan, Adana, 2014, s. 429 98 Nazan Tapan, Sorguçlar, Sanat, yıl 3 S.6, Haziran 1977, s. 99 107 99 A.g.y 100 A.g.y. 101 A.g..y. 102 A.g.y 103 Kaşgarlı Mahmud, Divanü Lugat-it Türk, (Besim Atalay),ı, Ankara, 1939
Kış kış kışlamaya çağırım yapan bir bulgu da fes türü giysilerdeki hareketli pullardır. Bunların hareketleri sonucu çıkan sesin bazı kara iyelerin kovulmalarında etkili olduklarına dair, Güney Amerika Kızılderilileri ile ilgili yapılmış belgesellerde açıklamalara rastlanılabilmektedir. Çanakkale-Ayvacık 104 Kabile ve boyların renklerine göre elbise giymiş olmak tespiti de konumuzla yakından ilgilidir. Boyların temsileri, muhakkak ongunların resimleri ile olmamıştır. Rengin önemli bir gösterge olduğu gerçeğine rağmen, kabile boylarının renklerinin tespiti ve renk tercihinde neyin esas alındığını bilmek o kadar kolay olmamaktadır. Yön-renk bağlantısı bu noktada çözüm olmaya yetmemektedir. Hakasya da katıldığımız bir El Oyun da, çevre Türk topluluklarını karakterize eden renkleri dikkatimizi çekti. Ancak bu renklerin tercih ediliş sebeplerini izah edebilecek kaynağa ulaşılamıyordu 105. Biz bu çalışma ile bir yerde Türk sembolizm çalışmalarına da katkıda bulunmayı amaçladık. 2013 yılında, Bolu da yapılan Köroğlu Sempozyumu nda; 100 yıl kadar evvel Bolu ya pazara gelen halkın giysilerinden ve giysi renk ve modellerinden, onların hangi yöreden geldiklerinin anlaşıldığı ifade edilmişti. Diğer taraftan, Şaman bayrağının tepesinde, yılanın güneş ve ay ile birlikte yer alması, fazla şaşırtıcı olmamalı. Anadolu halk inançlarında ay ve yıldızı bir arada anlatan, inançların varlığını bilinmektedir. Bu çalışma kapsamında, yukarıda yer verilmeğe çalışılan örneklerden sonra, kotlanılması gereken diğer önemli bir husus da, düğün bayraklarında, gönderlerin tepesine konulan ve telek ile ayna gibi nesnelerin oturtuldukları elma, patates, nar ve nadiren de soğandır. Bunlardan nar ve elmaya yüklenilmiş anlamlar vardır. Patates ve soğan kaide oluşturma zaruretten mi, konulmuştur? Yoksa bunların da farklı bir anlamları var mıdır? 104 Kültür Bakanlığı, Türk El Sanatları, Ankara, 1993, s. 39 105 Özlem Alp yaptığı alışma ile orta Asya ve Anadolu Türk kültür sembollerini mitoloji-sembol, büyü-sembol, astroloji-sembol, inanç-sembol, hayvan ve bitki-sembol, yazı-sembol, damgalar-sembol, gelenek görenek-sembol başlıkları altında incelemiştir. (K. Özlem Alp, Orta Asya dan Anadolu ya Kültürel Sembollere Giriş, Ankara, 2009,)
Mengen de evlenen oğlanın evinin çatısına Nar asılır. Bu yörede nar çocuk sayısının çokluğunu ve bereketi gösterir. Nar asmak soyun devamını dilemek anlamına gelir 106. Nar Türk kültürlü halklarda elma da olduğu gibi zürriyeti çoğalmayı yayılıp büyümeği simgeler. Nar etrafında da bazı inançlar oluşmuştur. Nar tanelerinden hiç düşürmeden narı yiyip bitirebilen kimsenin cennete gideceği inancı vardır 107. Osmanlı saray Kumaşlarında çiçek motifleri, lale, karanfil, sümbül gül, elma ağacı, bahar dalı hurma ve servi ağaçları ve nar motifi çok kullanılır. Anadolu işlemelerinde hayat ağacı ve nar motifine sık rastlanır. Anadolu inançlarında nar cenneti, haşhaş ölüm ve ebedi uykuyu ve incir, asma ve zeytin bolluğu simgeler 108. Düğün bayrakları ile Hayat Ağacı ilişkilendirilmesi üzerinde duran Müjgan Üçer in çalışması etnografya-mitoloji bağlantısı itibariyle çalışmamıza derinlik kazandırmıştır. Nahıl hurma fidanı anlamına gelirken, gelinin önünden götürülüp gelinin odasına veya Sünnet Düğünleri için hazırlanan üstü altın gümüş süsler, yapma çiçekler, şekerler ve meyvelerle bezenmiş süs ağacıdır. Nevşehir, Ürgüp yöresinde 1,5 m boyunda, bilek kalınlığında süslü bir daldır. Kars yöresi düğünlerinde Şah Bezeme ve Şah Kaldırma âdeti vardır. Bu amaçla bir ağaç dalı Bey Şahı ve Kız Şahı olarak süslenir 109. Bey Şahı 7 veya 9 dallı olur ve Kız şahından daha uzun yapılır. Ürgüp Sünnet Nahılı 110 Ürgüp Düğün Nahılı 111 Edirne ve yöresinde gelin evden çıkmadan evvel Ahret adı verilen ve en yakın kız arkadaşı tarafından geline verilen süslenmiş ağaç dalı, yörede bolluk ve bereket sembolü olarak görülür. Bu ağaca, Gaziantep te Damat Ağacı, Güveyi Mumu, Diyarbakır-Karaçalı, 106 Abant İzzet Baysal Üniversitesi Bolu Halk Kültürü 2012 2013 Meral Ozan Yönetimindeki Saha Çalışması 107 Yaşar Kalafat, Türk Halk İnançlarında Beslenme, Berikan, Ankara, 2012, s, 37, 48, 171, 261 108 K. Özlem Alp, Orta Asya dan Anadolu ya Kültürel Sembollere Giriş, Ankara, 2009, s, 58 109 Müjgân Üçer, Anadolu Selçukluları nın Taş Bezemelerindeki Hayat Ağacı Motifi ve Kültürümüzdeki Yeri, 1.Uluslararası Türk Tıp Tarihi Kongresi 10. Ulusal Türk Tıp Tarihi Kongresi Bildiri Kitabı, C.1. V.1 20 24 Mayıs 2008, s.69 83 110 Yavuz İşçen, Ürgüp Düşler Ülkesinde Bir Kültür Yolculuğu, Ürgüp Folklorundan Bir Kesit Nahıl ve Nahıl Övme, Ürgüp Tanıtma Vakfı, Ankara, 2011 s. 143 152 111 Yavuz İşçen, Ürgüp Düşler Ülkesinde Bir Kültür Yolculuğu, Ürgüp Folklorundan Bir Kesit Nahıl ve Nahıl Övme, Ürgüp Tanıtma Vakfı, Ankara, 2011 s. 143 152
Konya-Çukurbağ-Kartalca da Damat Ağacı, Kocadere de Toyrak, Denizli-Çal-Ekse köyünde Gebere denir 112. Sıraç Türkmen Düğünlerdeki Kız Başı nın nezaretinde gelinin başının yapıldığı gün gezdirilir. Gelinden Kız Başı sorumludur. Gelin, akarsuyun başına götürülür orada yunulur/yıkandırılır. 113. Sıraç düğünlerinde Anadolu nun birçok yerinde olduğu gibi Türk bayrağının yanı sıra bir de Damat bayrağı, Düğün bayrağı olarak bilinen bir bayrak vardır. Bu bayrağın gönderi için uzun bir ağaç kesilir. Bu ağacın ucuna bir kenarda al diğer kenarda yeşil olan el kadar büyüklükte bezler asılır. Gönderin tepesine bir soğan konur. Bu kelle/baş soğanın etrafına sıralı telekler takılır. Bunlar renk olarak da hayvan olarak da karışıktır. Tavuk, kaz, hindi telekleri sıralanır. Bu düzenlemede soğanın anlamı pek bilen yoktur. Al renk bez ve telek Hz. Ali (r.a) ye atfen konur. Yeşil İslam ı ve bereket anlamına da gelen çayırı temsil eder. Bu bayrağın konulacağı yer damadın kapısıdır. Uygulama Bu evde düğün var yeni bir ocak kuruluyor anlamına gelir. Bu bayrak uygulaması günümüzde yerini tamamen Türk bayrağına bırakmıştır. 114 Düğün Alayı 115 Düğün Alayı, Çamlı Köyü Balıkesir 116 Sıraçlarda daha eskiye gidildiğinde Gelin Bayrağı nın üzerine soğanın yanı sıra sabun da koyulurdu. Telekler onların üzerinde olurdu. Gençlerden onu vuran teleğe hak kazanır bahşiş alır, teleği başına takabilme hakkını kazanırdı. 117 Gelinin başına al önde ve yeşil arkada olacak şekilde çok kere ipek olan tülbent asılır. Bir tülbent de katlanır, katlanır gelinin tepesine konur. Gelinin yüzü görünmez, gösterilmez. Gelinin duvağı al ve yeşil olur. Duvağın etrafını bir çember sarar buna Perpere/Pulluk/Çıngıl denir 118. 112 Müjgân Üçer, Anadolu Selçukluları nın Taş Bezemelerindeki Hayat Ağacı Motifi ve Kültürümüzdeki Yeri, 1.Uluslararası Türk Tıp tarihi Kongresi 10. Ulusal Türk Tıp Tarihi Kongresi Bildiri Kitabı, C.1. V.1 20-24 Mayıs 2008 s.69-83 113 Kaynak kişi: Veyis Gürbüz, 70 yaşlarında çiftçilikle geçinen, Erikli Tekke köyünde yaşamakta olan bir Sıraç 114 Kaynak Kişi; Kaynak Kişi; Senem Atasoy, Erikli Tekke Köyünden 55 yaşlarında ilkokul mezunu çiftçilik yapan Sıraç bir ev hanımı 115 Fotoğraflarla Halk Kültürü ve Nevruz, Kültür Bakanlığı, HAGEM, Ankara, s.23 116 TUBİKAM, Anadolu nun Renkleri Doğum-Düğün-Evlilik, s. 8 117 Kaynak kişi: Veyis Gürbüz, 70 yaşlarında çiftçilikle geçinen, Erikli Tekke köyünde yaşamakta olan bir Sıraç 118 Kaynak Kişi; İbrahim Atasoy, Erikli Tekke Köyünden 70 yaşlarında ilkokul mezunu çiftçilik yapan devlet memuriyetinden emekli bir Sıraç
Bayır-Bucak Türkmenlerinde düğün Bayrak Direği 7 8 m. uzunluğunda ve tepesi 3 dallı, alt ucu toprağa dayalı olur. Bu direğin yüksekliği düğün evinden yüksek olmalıdır. Ucundaki dallardan birisine nar, diğerine elma ve üçüncüsüne de soğan takılır. Bunlardan elma tatlı dili, nar çoğalmayı ve sağan da bereketi simgeler. Bayrağın yanına nakışlı bir mendil asılır. Bayrak direklerinden dokuz topaklı olan bayrak en itibarlıdır ve geline verilen önemi anlatır. 119 Tuğlar ile Toy bayraklarının yapım mahiyetleri ve fonksiyonları açık ortaklıklar aksettirmektedirler. SONUÇ: Çalışmamızda doğal olarak yerel kıyafetlerden baş bağlama üzerinde durduk. Gerek yerel kıyafetleri incelemiş olan ilgili edebiyat ve gerekse alandan yaptığımız tespitler bakımından, görülmesi gereken çok daha fazla kaynağın olduğunun farkındayız. Yerel kıyafetlerde, kadın başı bezeklerinde, yazmaların, alın çatkılarının, takke ve terliklerin, başlıkların, berelerin, çarpıların, çemberlerin, çevrelerin, çitlerin, ebanilerin, ferahilerin, feslerin, hotozların, tepeliklerin, Kofilerin 120 fonksiyonunun renk, kullanım yeri ve şekli bakımlarından bu çalışma ile sınırlanamayacağı açıktır. Bulgularımızın, mitoloji içerikli ilgili kaynak eserlerdeki yerlerine işaret edebilme adına, yapabildiğimiz çalışmaların da şimdilik yetersizliğini gördük. Bütün bunlara rağmen, etnografya mitoloji bağlantısının araştırılması adına atılmış bu yeni adımla; Anadolu kadın baş kıyafetlerinde, düğün bayraklarında Türk kültürünün devamlılığının kut anlayışı, renk anlayışı, ak ve kara iyeler anlayışı gibi bakımlardan devam ettiğini söyleyebiliriz. Özetle, Anadolu Türkmen etnografyasında bir dönemin bitki ve hayvan ongunlarına ait izlerin aranması mümkündür. Özellikle düğün bayraklarının yanı sıra başlıklar, bilhassa gelin başlıkları, bu gerçeğe şahitlik edebilmektedirler. İncelemeler derinleştirilebildikleri nispette, Türkmen etnografyasından hareketle, Dünya Türkmen coğrafyasında bu bağlantıdan gidilerek de bir köprü kurulabilir. Kullanılan malzeme ve onların simgesel anlamları, araştırmacıyı mitolojik döneme de götürebilecek güçtedir. Sorguç, Miğfer ve Nahılların inanç mitoloji bağlantısı konusu ayrıca çalışmayı düşünüyoruz. 119 Yaşar Kalafat, Karşılaştırmalı Bayır-Bucak Türkmen Halk İnançları, Anakara, 1996- s. 43 120 Lale Özder, İç Anadolu Bölgesi Geleneksel Kadın Başlıkları, Ankara, 1999
Kozak 121 121 Sabiha Tansuğ, Gelin Başlıkları ve Giyimleri Sanat, Yıl 3Haziran 1977, S. 6, s. 91 98