ÖZET EKONOMİK KRİZLER VE İSTİKRAR PAKETLERİ TÜRKİYE UYGULAMASI (1980 2002) Emine Fırat Ekonomik kriz süreci, ülke ekonomileri için tehlikeli ve istikrarsız bir dönem anlamına gelmesine rağmen, ekonomik yapıda bir dönüm noktası olarak da ifade edilmektedir. Ülkelerin ekonomik göstergelerinin birinde veya hepsinde ortaya çıkabilecek dengesizlikler, hem tehlike hem de fırsat yaratacak krizlere davetiye çıkarmaktadır. Ekonomik krizler çok değişik şekillerde ortaya çıkabilmektedir. Ekonomik, siyasal, teknolojik, sosyo-kültürel, küreselleşme ve rekabet alanında, dünyada yaşanan hızlı değişimler krizlerin ortaya çıkmasına elverişli bir ortam hazırlamaktadır. Bu çalışmada ekonomik krizlerin ve istikrar politikalarının teorik olarak incelemeleri yapılmış olup, bu açıklamalar doğrultusunda Latin Amerika ve Asya Ülkelerinde yaşanan krizler değerlendirilmiştir. Çalışmanın son bölümünde Türkiye de 1980 sonrası yaşanan krizler ve bu krizleri önlemeye yönelik uygulamaya konulan istikrar ve yapısal uyum sürecini içeren istikrar paketleri sonuçlarıyla birlikte değerlendirilmiştir. Türkiye de 1980-2002 yılları arasında yaşanan krizlerin makro ekonomik göstergeler çerçevesinde detaylı bir incelemesi ve uygulanan istikrar politikalarının başarı analizi yapılmıştır. Sonuç olarak bu çalışmada yapılan incelemeler ve değerlendirmeler ışığında, ülkemizde ve ya dünyada yaşanan krizleri önlemek için gerekli önlemlerin ve IMF destekli istikrar programlarının zamanında uygulamaya konması gerektiği dersi çıkarılmıştır. İstikrar politikaları ile IMF destekli istikrar programları arasında güçlü bir ilişkinin olduğu saptanmıştır. Günümüzde Türkiye açısından kriz koşullarının hala geçerliliğini koruduğu, ancak küreselleşme sürecine uyum sağlayamaya çalışan liberal bir toplum düzeni içerisinde her alanda dengeleri sağlayacak politikalarla yeni fırsatların değerlendirilmesi ve ülke refahının sağlanması gerektiği görüşüne varılmıştır.
ABSTRACT ECONOMIC CRISES AND STABILITY PROGRAMS: A CASE STUDY ON TURKEY (1980-2002) Emine FIRAT Process of economic crisis means a dangerous and instable period for country economies but it is also regarded as a turning point for the economic structure. Imbalances that may appear in one or all economic indicators of the countries cause crises that would create both dangers and opportunities. Economic, political, technological, socio-cultural globalization and rapid changes in the field competition all over world provide a suitable environment for the emergence of crises. In this study, crises that have taken place in Latin American and Asian countries were evaluated in the light of the theoretical examination of the economic crises and stability policies. Post-1980s crises and implemented stability packages containing stability and structural adjustment process for the prevention of these crises in Turkey were examined with their results. A detailed examination of the crises between 1980-2002 in Turkey within the framework of the macroeconomic indicators and success analysis of the implemented stability policies were made. To conclude, necessity of the timely implementation of necessary measures and stability programs supported by the IMF to prevent crises in our country or world was revealed in the light of the examinations and assessments made in this study. It is concluded that crisis conditions are still available Turkey today but new opportunities should be assessed through policies that would achieve balance in all fields and welfare of the country should be attained in a liberal social order trying to harmonize itself with the globalization process. 1
T.C. SELÇUK ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ İKTİSAT ANA BİLİM DALI EKONOMİK KRİZLER VE İSTİKRAR PAKETLERİ TÜRKİYE UYGULAMASI (1980-2002) (DOKTORA TEZİ) Danışman Doç. Dr. H. Şaban ÇALIŞ Hazırlayan Emine FIRAT KONYA 2006
T.C. SELÇUK ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ İKTİSAT ANA BİLİM DALI EKONOMİK KRİZLER VE İSTİKRAR PAKETLERİ TÜRKİYE UYGULAMASI (1980-2002) Emine FIRAT Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü nce İktisat Anabilim Dalı nda BİLİM DOKTORU Ünvanı Verilmesi İçin Kabul Elden Tez dir. Tezin Danışmanı Savunma Tarihi : 04.09.2006 : Doç. Dr. H. Şaban ÇALIŞ Jüri Heyeti Jüri Üyesi (Başkan) : Doç. Dr. H. Şaban Çalış Jüri Üyesi : Prof. Dr. Serdar Altınok Jüri Üyesi : Yrd. Doç. Dr. Ahmet Ay Jüri Üyesi : Yrd. Doç. Dr. Süleyman Karaçor Jüri Üyesi : Doç. Dr. Abdülkadir Buluş Eylül 2006 KONYA ii
TABLOLAR LİSTESİ.......... vi GRAFİKLER LİSTESİ......... viii KISALTMALAR............ ix GİRİŞ............ x BİRİNCİ BÖLÜM TEORİDE EKONOMİK KRİZ VE İSTİKRAR POLİTİKALARI 1.1. Ekonomik Kriz Tanımı......... 1 1.2. Ekonomik Krizin Mahiyeti......... 4 1.2.1. Fiyat istikrarsızlığı......... 4 1.2.2. Arz Talep Dengesizliği......... 9 1.2.3. Ödemeler Bilançosu Açığı ve Dış Dengesizlik...... 10 1.2.4. Borçlanma ve Borç Krizi......... 12 1.2.5. Adaletsiz Gelir Dağılımı ve Sosyal Sıkıntılar...... 14 1.3. Ekonomik Kriz Kavramına Değişik Yaklaşımlar...... 15 1.3.1. Serbest Piyasacı Yaklaşım......... 15 1.3.2. Müdahaleci Yaklaşım......... 24 1.3.3. Keynes e Eleştiriler ve Anayasal İktisatçıların Görüşleri... 32 1.3.4. Marksist Yaklaşım......... 34 1.4. İstikrar Politikalarına İlişkin Teorik Yaklaşımlar...... 36 1.4.1. Keynesyen İstikrar Politikaları......... 42 1.4.2. Monetarist İstikrar Politikaları...53 1.4.3. Arz Yönlü İstikrar Politikaları......... 46 1.4.4. Rasyonel Beklentiler Teorisi Politikaları Yeni Klasik Yaklaşım... 48 1.5. Ekonomik İstikrar Politikaları......... 50 1.5.1. Ortodoks İstikrar Politikaları......... 53 1.5.2. Heteredoks İstikrar Politikaları......... 56 1.5.3. Yapısal Değişim ve Uyum Politikaları...... 61 İKİNCİ BÖLÜM IMF DESTEKLİ İSTİKRAR POLİTİKALARI VE ÜLKE UYGULAMALARI 2.1. IMF ve Destekli İstikrar Fonları......... 67 2.1.1. Doğuşu ve Gelişimi (Uluslararası Para Fonu)...... 67 iii
2.1.2. Organizasyon Yapısı ve Yönetimi...... 70 2.1.3. Fonun Amaçları......... 72 2.1.4. Fonun Kotaları......... 73 2.1.5. Özel Çekme Hakları (SDR-Special Drawing Rights)...... 75 2.1.6. Kredi Politikası ve Mekanizması....... 76 2.1.7. Sağladığı Mali İmkânlar......... 79 2.1.8. IMF Destekli İstikrar Programları...... 81 2.1.9 IMF İstikrar Programlarının Etkileri:...... 85 2.1.10 IMF İstikrar Programlarına Eleştiriler...... 89 2.2. Latin Amerika Ülkelerinde İstikrar ve Yapısal Uyum Politikaları Uygulamaları............... 93 2.2.1. Arjantin Örneği......... 96 2.2.2. Brezilya Örneği......... 99 2.2.3. Şili Örneği........... 102 2.2.4. Meksika Örneği......... 105 2.2.5. Bolivya Örneği......... 110 2.3. İsrail Örneği............ 114 2.4. Latin Amerika Ülkelerinde İstikrar ve Yapısal Uyum Programlarının Değerlendirilmesi............ 116 2.5. Asya Krizlerine Genel Bir Bakış ve İstikrar Uygulamaları... 126 2.6. İstikrar Programlarının Topluca Değerlendirilmesi...... 138 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM TÜRKİYE DE EKONOMİK KRİZ VE İSTİKRAR PAKETLERİ, TÜRKİYE ÜZERİNE BİR UYGULAMA (1980 2002) 3.1. 1980-1990 Yılları Arasında Türkiye Ekonomisindeki Gelişmeler... 143 3.1.1. 24 Ocak 1980 Kararları ve Sonrası...... 146 3.1.1.1. Fiyat Politikası...165 3.1.1.2. Faiz Politikası......... 148 3.1.1.3. Döviz Kuru Politikası..167 3.1.1.4. Dış Ticaretle İlgili Politika...... 150 3.1.1.5. Yabancı Sermayeye Yönelik Politikalar...... 153 3.1.1.6. Sıkı Para Politikası......... 153 iv
3.1.1.7. KİT Politikaları......... 155 3.1.2. 24 Ocak 1980 İstikrar Kararlarında Uluslararası Kuruluşların Etkisi... 155 3.1.3. 24 Ocak 1980 İstikrar Kararlarının Değerlendirilmesi... 158 3.2. 5 Nisan 1994 Kararları......... 166 3.2.1. 5 Nisan 1994 Kararlarından Önce Türkiye Ekonomisindeki Gelişmeler.. 167 3. 2. 2. 5 Nisan 1994 İstikrar Programı Kararları...... 171 3.2.2.1. Kamu Maliyesini Düzenleyici Kararlar...... 172 3.2.2.2. Para Politikasıyla İlgili Kararlar...... 173 3.2.2.3. Temel Yapısal Değişim Kararları...... 174 3.2.3. 5 Nisan 1994 İstikrar Kararlarında Uluslararası Kuruluşların Etkisi... 175 3.2.4. 5 Nisan 1994 İstikrar Programının Değerlendirilmesi... 177 3.3. 2000 Kasım ve 2001 Şubat Krizleri......... 190 3.3.1. 2000 Kasım Krizi Öncesi Türkiye Ekonomisindeki Gelişmeler... 190 3.3.2. 2000 Kasım Krizi......... 193 3.3.2.1 IMF ye Sunulan İkinci Niyet Mektubu...... 210 3.3.3. 2001 Şubat Krizi......... 212 3.3.4. Güçlü Ekonomiye Geçiş Programının Değerlendirilmesi... 230 3.3.4.1 Programın Genel Stratejisi...... 233 3.3.4.2. Kamu Maliyesini Düzenleyici Kararlar...... 233 3.3.4.3. Gelirler Politikası......... 235 3.3.4.4. Özelleştirme İle İlgili Kararlar...... 236 3.3.4.5. Bankacılıkla İlgili Alınan Kararlar...... 236 3.3.4.6 Para Politikası......... 238 3.3.4.7. Temel Yapısal Değişim Kararları...... 239 SONUÇ ve DEĞERLENDİRME......... 241 KAYNAKÇA.......... 257 v
TABLOLAR LİSTESİ Sayfa No Tablo 2.1 : Arjantin de Sabit Heterodoks......... 121 Tablo 2.2 : Brezilya da Sabit Heterodoks......... 121 Tablo 2.3 : Bazı Latin Amerika Ülkeleri ve İsrail de Uygulanan İstikrar Programlarının Karşılaştırmalı Özeti......... 125 Tablo 2.4 : Doğu Asya Ülkeleri Kriz Öncesi Analiz...... 126 Tablo 2.5 : Bölge Ülkelerinin Başlıca Göstergeleri (1996-1997)... 128 Tablo 2.6 : Asya Krizinin Gelişim Süreci (Şubat 1997-Mart 1998)... 132 Tablo 3.1 : Türkiye nin Makro Ekonomik Performansı (1980-1989)... 159 Tablo 3.2 : Türkiye nin Dış Ticaret Göstergelerindeki Gelişmeler (1980-1989)... 160 Tablo 3.3 : 1980-1989 Dönemi Döviz Kuru, Enflasyon Oranları Gelişimi... 162 Tablo 3.4 : 1980 li Yıllarda Sektörler Bazında Büyüme Hızları.... 163 Tablo 3.5 : 1980-1989 Dönemi Görünmeyen İşlemler ve Cari İşlemler Dengesi... 164 Tablo 3.6 : Türkiye nin Makro Ekonomik Büyüklükleri (1991-1995)... 168 Tablo 3.7 : 1989-1993 Dönemi Ekonominin Genel Dengesi...... 169 Tablo 3.8 : Türkiye de 1994 Yılı Genel Büyüklükler...... 181 Tablo 3.9 : Türkiye de Toptan Eşya ve Tüketici Fiyatları Endeksi... 183 Tablo 3.10 : Türkiye de Büyüme Hızları (1993-1994)...... 183 Tablo 3.11 : Türkiye de Sektörler İtibariyle GSMH nın Gelişimi (%)... 183 Tablo 3.12 : Türkiye nin Dış Ticaret Göstergeleri...... 185 Tablo 3.13 : Türkiye nin İç Borç Stoğu......... 185 Tablo 3.14 : Türkiye nin Dış Borç Stoğu......... 186 Tablo 3.15 : 1994-1997 Dönemi Kamu Kesimi Borçlanma Gereği... 187 Tablo 3.16 : 1994-1996 Para Stoğu......... 188 Tablo 3.17 1994-1996 Dönemi Ödemeler Dengesi...... 188 Tablo 3.18 : Dış Ticaret Açığı ve İhracatın İthalatı Karşılama Oranı... 188 Tablo 3.19 : Türkiye nin Makro Ekonomik Büyüklükleri (1996-2002)... 198 Tablo 3.20 : Gayri Safi Milli Hasıla (1997 Fiyatlarıyla Büyüme)... 201 Tablo 3.21 : Aylık Sanayi Üretim Endeksi (1997=100)...... 202 Tablo 3.22 : Konsolide Bütçe Gelirleri (1999-2000)...... 203 Tablo 3.23 : Konsolide Bütçedeki Bazı Temel Eğilimler (1995-2000)... 205 vi
Tablo 3.24 : Yıllık Enflasyon Hızı (1999-2000)...... 206 Tablo 3.25 : Ödemeler Dengesi (1999-2000)...... 207 Tablo 3.26 : Dış Ticarette Gelişmeler (1999-2000)...... 208 Tablo 3.27: Konsolide Bütçe (kümülâtif) (Ocak-Ekim 2001)..218 Tablo 3.28 : Dış Ticaret Gelişmeleri (2000-2002)...... 221 Tablo 3.29 :Türkiye de 2000-2002 Yılları Arasındaki Sermaye Hareketleri Dengesi 225 Tablo 3.30 : Toptan Eşya Fiyatları 2000-2004.... 225 Tablo 3.31 : Konsolide Bütçe Gerçekleşmeleri (2000-2004)...... 226 Tablo 3.32 : Genel Bütçeye Dahil Kuruluşların Ödenek ve Harcamaları (2002-2004) 226 Tablo 3.33 : Ödemeler Dengesi (2000-2004)...... 227 Tablo 3.34 : Kurulan, Statü ve Sermayesi Değişen ve Kapanan Şirket, Sayı ve Sermayeleri (2000-2004)......... 229 Tablo 3.35: Merkez Bankası Bilânçosu (1999-2003)...... 230 vii
GRAFİKLER LİSTESİ Grafik 3.1: Enflasyon Göstergeleri (1990-2002)..... 206 Grafik 3.2: Cari İşlemler Göstergeleri (1990-2002)....... 209 Grafik 3.3: Yılları Arası Kişi Başına Milli Gelir ve GSMH (2000-2004)...... 216 Grafik 3.4: Yılları Arası Bütçe Geliri ve Bütçe Açığı (2000-2004).......220 Grafik 3.5: Arası Dış Ticaret Göstergeleri (1990 2002).......221 Grafik 3.6: Açılan ve Kapanan İşyerleri Sayısı (1998-2002)......2 28 viii
KISALTMALAR MÜSİAD : Müstakil Sanayiciler ve İş Adamları Derneği vb. : Ve Benzeri AGÜ : Az Gelişmiş Ülkeler IMF : Uluslararası Para Fonu a. g. e. : Adı Geçen Eser a. g. M : Adı Geçen Makale a. g. k. : Adı Geçen Kaynak s : Sayfa BYKP : Beş Yıllık Kalkınma Planı yy : Yüz Yıl TMSF : Tasarruf Mevduatı Sigorta Fonu AG : Az Gelişmiş GSMH : Gayri Safi Milli Hasıla ABD : Amerika Birleşik Devletleri TOBB : Türkiye Odalar ve Borsalar Birliği İYUP : İstikrar ve Yapısal Uyum Programları SUK : Sektörel Uyum Kredileri GATT : General Agrement on Tariffs and Trade (Gümrük Tarifeleri ve Ticaret Genel Anlaşması) KİT : Kamu İktisadi Teşebbüsü LA : Latin Amerika GÜ : Gelişmiş Ülkeler LIBOR : London Interbank Offered Rote GSYİH : Gayri Safi Yurt İçi Hasıla İİBM : İthal İkameci Birikim Modeli KDV : Katma Değer Vergisi TEFE : Toptan Eşya Fiyat Endeksi TÜFE : Enflasyona Endeksli KKBG : Kamu Kesimi Borçlanma Gereği İMKB : İstanbul Menkul Kıymetler Borsası DPT : Devlet Planlama Teşkilatı AB : Avrupa Birliği OECD : İktisadi İşbirliği ve Kalkınma Teşkilatı OPEC : Petrol İhraç Eden Ülkeler DİE : Devlet İstatistik Enstitüsü MB : Merkez Bankası SSK : Sosyal Sigortalar Kurumu ix
GİRİŞ Gerek dünyada gerekse ülkemizde zaman zaman ekonomik krizler yaşanmaktadır. Etkileri ve şiddet dereceleri farklılık gösterse de bütün krizler ülke ekonomilerini ve sosyal yapısını önemli ölçüde etkiler. Bu nedenle krizler makro bazda ülkeler, mikro bazda ise organizasyonlar için hayati önem taşımaktadır. Ekonomi bilimini yıllardır uğraştıran ve çoğu kez büyük tartışmalara yol açan konu, ekonomide istikrarı sağlamak amacıyla uygulanacak politikaların veya programların seçimi üzerine olmuştur. Günümüzde istikrarı sağlamak amacıyla izlenecek ekonomi politikasının seçiminde ve uygulama biçiminde ekonomi literatürü çok geniş çeşitli çözüm önerileri sunmaktadır. Bütün ülkeler için ekonomik gelişmişlik düzeyinin yüksek olması, istenen bir durumdur. Ancak günümüzde birçok ülke hedeflenen bu seviyeyi yakalayamamaktadır. Hatta çoğu kez söz konusu ülkeler ekonomik istikrarsızlık olarak adlandırılan kriz dönemleriyle karşılaşmaktadırlar. Bu süreçte ilgili ülkelerde genelde, normal olmayan ekonomik dengeler daha da bozulmaktadır. Dolayısıyla bozulan ekonomik dengelerin düzeltilebilmesi için bir takım ekonomik istikrar politikaları uygulanmaktadır. Ekonomik istikrarsızlıklar, ülkeden ülkeye farklılıklar göstermesine rağmen genelde, yüksek enflasyon, döviz sıkıntısı, ekonomik durgunluk, işsizlik, mali dengelerin bozulması vb. şekillerde ortaya çıkmaktadır. Söz konusu değişik durumlarda kendisini gösteren ekonomik istikrarsızlıklar için farklı istikrar programları uygulanmaktadır. Ülkemizde de son otuz yıldır gündemden düşmeyen sorunların başında Ekonomik Kriz" gelir. Ekonomik Kriz düşüncesi, ekonomik krizin olası etkileri ve çözüm önerileri ve uygulamaları geçmişte olduğu gibi günümüzde de yaşanmaktadır. Kimileri krizin ekonomik olduğu kadar siyasi olduğu düşüncelerini ortaya atmışlar, ciddi tartışma ve çözüm önerileri ortaya koymuşlardır. Hatta krizin bir sosyal patlamaya neden olabileceği sosyal krize dönüşebileceği endişesi ile projeler bile üretilmiştir. Ekonomimizin kriz dönemlerinde çalışmaması, siyasetin kilitlenmesi, sosyal huzursuzluklar ise bu krizlerin nedeni değil sonuçlarıdır. Sonuçlar üzerine yoğunlaşarak da krizden çıkışa çözüm aramak, krizlere neden olan sebepler doğru saptanmadıkça hiç bir zaman mümkün olmamıştır. x
Çalışma kapsamında seçilen Latin Amerika Ülkeleri (Arjantin, Brezilya, Meksika, Şili) ile ağırlıklı olarak Türkiye de 1980 den bugüne kadar uygulamaya konulan istikrar programları benzerlik göstermektedir. Bu çalışmanın temel amacı, küresel dünya düzeninde oluşan yapısal krizlere çözüm arayışı çerçevesinde gelişmekte olan ülkelerde uygulamaya konulan istikrar ve yapısal uyum programlarının, somut çabalar olduğunu vurgulamaktır; Uygulamaya konulan istikrar ve yapısal uyum programlarıyla ilgili olguları, olayları, sonuçları ve kriz yaşayan ülkelerin istikrar ve yapısal uyum programlarının hangi evresinde yer aldıklarını tarihsel bir boyut içerisinde iç ve dış dinamiklerle ortaya koymaktır; Türkiye nin genel görünüşünü ve krizden çıkma programlarını yeni bir bakış açısı ile ele alıp, uygulamaya konulan istikrar paketleri ve yapısal uyum programlarının ekonomik krizi ne kadar giderdiğini, etkilerini ve sonuçlarını değerlendirmektir. Çalışma üç ana bölümden oluşmaktadır. Çalışmanın birinci bölümünde krizin niteliği ile ilgili teoriler ele alınarak, ekonomik kriz kavramının özellikleri, krizin temelleri ve yapısı üzerinde durulmuştur. Ekonomik kriz ve istikrar politikalarına teorik yaklaşımlar incelenmiştir. Bunlardan serbest piyasacı yaklaşım, krizin istem dışı etkilerden kaynaklanan geçici dengesizlikler olduğunu bu nedenle ekonomiye müdahale edilmediği takdirde piyasanın kendiliğinden otomatik olarak dengeye geleceğini belirtir. İkinci olarak müdahaleci yaklaşım, serbest piyasa uygulamalarının kendiliğinden otomatik olarak dengeye geleceği görüşüne karşı çıkarak, müdahaleye gereksinim duyulduğunu belirtir. Marksist yaklaşım, üretim tarzının istikrarsız yapısıyla kendi içsel çelişkilerini içinde barındırır ve bunu normal bir var oluş tarzı olarak değerlendirir. Krize çözüm arayışlarını içeren istikrar ve yapısal uyum programları ve paketleri teorik çerçevede incelenerek, politikaların hazırlanması ve uygulanmasında dikkat edilmesi gereken noktalar ortaya konulmaya çalışılmıştır. Buna göre, uygulamaya konulan istikrar programlarının 1980 lerden itibaren ekonominin istikrara kavuşturulması aşamasında öncelikle kısa dönemli olarak istikrar politikaları uygulamaya konulmuştur. Dolayısıyla bu süreçte ortaya çıkan dengesizliklerin giderilmesi ve krizin aşılması için istikrar politikaları uygulanmıştır. Bunlardan Monetarist olarak nitelendirilen talep daraltıcı Ortodoks İstikrar Politikaları yanında xi
Keynesyen olarak talep genişletici Heteredoks İstikrar Politikaları, Yapısalcı İstikrar Programları ve IMF destekli istikrar politikaları incelenmiştir. Bu nedenle öncelikle toplam talebi daraltmaya yönelik sıkı para ve maliye politikalarından oluşan Ortodoks İstikrar Politikaları; daha sonra da bu önlemlerin uygulanmasıyla ortaya çıkan hiperenflasyon ve işsizlik olgusunu, geçici olarak fiyat, ücret ve döviz kurlarının dondurulmasıyla kısa sürede düşürmeyi ve gerilimleri yumuşatmayı amaçlayan Heteredoks İstikrar Politikaları incelenmiştir. 1970 lerden sonra iki petrol şoku ve artan dış borç servisi ile IMF ve Dünya Bankası krize çözüm üretmek için istikrar programları uygulamaya başlamıştır. IMF gelişmekte olan ülkelerin istikrar boyutu ile ilgilenirken, Dünya Bankası ağırlıklı olarak alt yapı projelerine yönelik kredilerle gelişmekte olan ülkelerin kalkınmasını sağlamayı amaçlamaktadır. Çalışmanın ikinci bölümünde 1980 lerde uygulamaya konulan IMF destekli istikrar programları incelenmiştir. IMF destekli istikrar programları, iç talebi daraltıcı ve dış ticareti serbestleştirici önlemlerle, üye ülkelerin iç ve dış finansman dengelerini yeniden yapılandırılarak sürdürülebilir bir seviyeye getirmeyi amaçlamıştır. Latin Amerika ve Güneydoğu Asya ülkelerindeki krizler ve uygulanan yapısal uyum programları irdelenmiş ve bu gelişmekte olan ülkelerdeki istikrar programlarının sıklık nedenleri üzerinden hareketle programların başarı analizi yapılmıştır. Latin Amerika Ülkeleri ve Güney Doğu Asya Ülkelerinin istikrar politikalarının değerlendirilmesi ve ülkelerin karşı karşıya kaldıkları krizlerin analizi yapılmıştır. Çalışmanın Türkiye de ekonomik kriz ve istikrar paketleri, Türkiye üzerine bir uygulama (1980-2002) başlığını taşıyan üçüncü ve son bölümünde ise Türkiye nin 1980 ve sonrasında yaşadığı krizler ve bu krizleri gidermeye yönelik uygulamaya konulan istikrar ve yapısal uyum programlarını içeren istikrar paketlerinin sonuçları değerlendirilmiştir. Bu tez, teorik incelemeler ışığında literatür tarama ve betimleyici yaklaşımla hazırlanmıştır. Bu çalışmada teorik incelemeler yapılırken birincil kaynak olarak konuyla ilgili çalışma yapan iktisatçıların kitapları, tartışma yazıları ve makalelerinden faydalanılmış; ayrıca günlük gazete yazıları, internet kaynakları ve daha önce çalışılan doktora tezlerinden de yararlanılmıştır. xii
BİRİNCİ BÖLÜM TEORİDE EKONOMİK KRİZ VE İSTİKRAR POLİTİKALARI 1.1. Ekonomik Kriz Tanımı Bu bölümde, ekonomik krizin tanımı ve özellikleri ortaya konulup krizin farklı görüşler tarafından ele alınması ve krizin önlenmesi için ileri sürülen teoriler analiz edilmektedir. Ekonomik araştırmaların en önemli alanlarından birisi ekonomik krizdir. En genel anlamıyla kriz, ekonomik gelişme süresinde mal ve hizmetlerin arz ve talep dengelerinin bozulması, tüm ekonomik unsurlar arasındaki ilişkilerin kopukluğa uğramasıdır 1. Bu anlamda krizin belli bir sürede gerçekleştiği ve ekonomik yapıyı yakından ilgilendirdiği anlaşılır. Kriz kelimesinin kökeni karar vermek anlamındadır. Ayrıca kriz kelimesi birden bire meydana gelen kötüye gidiş yönündeki gelişme, büyük sıkıntı, buhran ve bunalım gibi kelimelerle eşanlamlı olarak da kullanılmaktadır. Kökenine bakıldığı zaman karar vermek anlamında olan kriz geçmiş ve geleceğe ilişkin yeni kararları ve sorgulamaları da gerekli kılmaktadır. Bu sorgulamalar, gelecekte ne oluşacağını ve nasıl oluşacağını şimdi yapılanlara bağlamaktadır 2. Kriz, denetlenemeyen bazı dış faktörlerin etkisiyle ortaya çıkan ve sisteme zarar veren olumsuz gelişmelerdir 3. Bir tarafta her hangi bir faktöre bağlı olarak beklenmedik bir zamanda ortaya çıkan sıkıntılı bir dönem yaşanırken, bazı çevreler veya kesimler için de yeniden yapılanma yolunda bir fırsat olarak anlaşılmaktadır 4. Bu yüzden ekonomik kriz, ekonomik ve kurumsal yapıda dönüm noktası olarak da ifade edilebilir. Genel ekonomik büyüklüklerden birinde veya hepsinde ortaya çıkabilecek dengesizlikler ekonomik istikrarsızlıklar olarak adlandırılabilir 5. Buna göre, 1 Enver Özcan, Ekonomik Bunalımlar, Ankara, Ongun Kardeşler Matbaacılık, Ocak 1981, s. 1 2 Çağlar Keyder, Kriz Üzerine Notlar, Toplum ve Bilim Dergisi, Sayı 14, 1981, s. 3 3 İlhan Uludağ ve Erişah Arıcan, Türkiye Ekonomisi, Der Yayınları, İstanul, 2003, s. 51 4 Levent Yılmaz, Umberto Eco ile Kriz Üzerine, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul, 2001, s. 10-32 5 Beyhan Ataç, Kuramda ve Türkiye de İstikrar Politikası Açısından Parasal ve Mali İşlemler, EİT. İlimler Akademisi Yayınları No:131, 1986, s. 36 1
dengesizlikler ve dalgalanmalar olarak ortaya çıkan kriz, giderilmeye çalışılan yapısal uyum sürecinin araştırıldığı birzaman dilimidir. Ayrıca kriz, eski yapılanmanın bir üst aşamaya geçişi sırasında sancılı bir zaman diliminin yaşanması olarak ifade edilebilir 6. Kriz sözcüğünün günümüz ekonomi ve politika alanındaki yaygın anlamı; bir taraftan dışsal faktörlere bağlı olabilen ve beklenmedik bir zamanda ortaya çıkan sancılı bir dönem, bir taraftan da bazı çevreler veya kesimler için yeniden yapılanma yolunda bir fırsat olarak anlaşılmaktadır. Kapitalist ekonomiler, yoğun sermaye yatırımı, yeni alt yapı oluşumu, köklü değişmeler ve teknolojik yeniliklerle hızlı büyümeye başlamışlardır 7. Ülkeler ekonomik gelişme sürecinde bir takım sancılı dönemlerden geçer ve çeşitli dengesizliklerle karşılaşırlar. Ekonomik ortamın gelişme süreci aynı zamanda yapısal değişim sürecidir. Her dengesizlik kriz olarak nitelendirilemez; kriz, ekonomik ve sosyal yapıyı ilgilendiren yapısal değişiklik sürecini oluşturan ve ekonomik bütünü yeni aşamalara sürükleyen olgular için kullanılmaktadır Buraya kadar yapılan tanımların dışında, ekonomik kriz kavramı, ekonomide aniden ve beklenmedik bir şekilde ortaya çıkan olayların makro açıdan ülke ekonomisini, mikro açıdan ise firmaları ciddi anlamda sarsacak sonuçlar ortaya çıkarması şeklinde tanımlanabilir 8. Yani önceden bilinmeyen ya da sezilemeyen bazı gelişmeler kriz olarak adlandırabilir. Kriz ilk görüldüğü alanlardan ekonominin tümüne yayılır. Sanayi kesimin yanı sıra ticaret ve mali kesimi de etkisi altına alarak hızla genelleşir ve uluslararası ekonomik krize bile yol açabilir. Bu anlamda krize ekonomik kriz, mali kriz, finansal kriz, siyasi kriz, hükümet krizi, ahlaki kriz, sosyal kriz, borç krizi, borsa krizi, talep yetersizliği krizi, bankacılık krizi şeklinde çok sık rastlanmaktadır. Kriz ekonomik süreç içerisinde ortaya çıkan önemli bir sorun olarak düşünülmelidir. Krizin bir diğer özelliği, önceden tahmin edilmeyen ya da bilinmeyen 6 Metin Altıok, Azgelişmiş Ülkelerde 1980 Sonrasında Ekonomik Kriz, İstikrar ve Yapısal Uyum Programları, Latin Amerika ve Türkiye Deneyimleri, Doktora Tezi, İstanbul, 2000, s. 10 7 Dündar Sağlam, Dünya Ekonomisinde Bunalım (Seçme Yazılar), Ar Basım Yayın ve Dağıtım A.Ş., Eskişehir, 1983, s. 27-28 8 Coşkun Can Aktan ve Hüseyin Şen, Ekonomik Kriz: Nedenler ve Çözüm Önerileri, Yeni Türkiye Ekonomik Kriz Özel Sayısı II, Semih Ofset, Ankara, 2001, s. 1225 2
bir anda ortaya çıkmasıdır. Aslında kriz kişiler ve kurumlar için hem tehlike ve tehdit oluşturduğu gibi hem de yeni fırsatlar yaratabilir. Bu anlamda kriz genellikle düşünüldüğü gibi tamamen olumsuz özellikte bir kavram değildir, yeni bir başlangıca da sebep olabilir. Krizler kısa ya da uzun süreli olabilirler. Krizlerin etkisinin kısa ya da uzun olması krize karşı alınacak tedbirlerin zamanında alınıp alınmamasına ve bunların uygulanmasına bağlıdır. Herhangi bir organizasyonda ortaya çıkan bir kriz, diğer sektörleri de etkisi altına alabilmektedir. Ekonomik krizler ekonomide çeşitli şekillerde kendini gösterir. Üretimde hızlı bir daralma, fiyatlar genel seviyesinde ani değişmeler, faizlerde yükselişler, iflaslar, işsizlik oranında ani artış, ücretlerde gerileme, borsada çöküş, finansal piyasalarda dalgalanmalar, spekülatif hareketlerde kendini gösterir. Krizler etkiledikleri sektörler açısından, reel sektör krizleri ve finansal sektör krizleri olmak üzere ikiye ayrılır. Reel krizler, üretimde veya istihdamda önemli dalgalanmalar olarak ortaya çıkmaktadır. Finansal krizler ise, ekonominin reel kesimi üzerinde tahrip edici etkiler yaratabilen ve piyasaların etkin işleyiş biçimini bozan finansal piyasa çöküşleridir 9. Keynes, krizlerin nedenini kötü yönetim veya ekonomi dışı nedenlere bağlamaktadır. Bu anlamda, devletin ekonomiye müdahalesi gündeme getirilmiştir. Kapitalist sistem zaman zaman konjonktürel krizler yaşamakla birlikte, krizleri sistemin yapısal-kronik yani sürekli olguları olarak değerlendirir. Yani kapitalist sistemde krizler sermayenin bunalımını ve sıkışıklığını aşma araçlarıdır. Sosyalistler krizi kapitalist sisteme özgü bir dönüşüm olarak irdelemiş ve kapitalist sistem işleyişinden kaynaklanan bir iyileştirme olarak düşünmüşlerdir 10. Bir toplumun var olmasının temel şartı üretim kapasitesine bağlıdır. Bunun anlamı bir toplum ekonomik ilişkilerini, siyasal ilişkilerini, sosyal ve kültürel yapısını değişikliklere hazırlıklı hale getirmelidir. Bir toplumun kendisini yeniden üretebilmesinin temeli de o toplumdaki var olan üretim ilişkilerine yani sermaye birikimine bağlıdır. 9 S. Frederic Mishkin, Financial Policies and Prevention of Financial Crises in Emering Market Countries, NBER working Paper Series, 8087, January 2001, s. 3 10 Ernest Mandel, Marxıan Economic Theory, Merlin Press, London, 1977, s. 373-376 3
Kapitalist olan üretim tarzında bir toplum ve ekonominin sürekliliği esas olarak sermaye sınıfının kar etmesine ve onu yeniden yatırıp sermaye birikimi sağlamasına bağlıdır. Kapitalist üretim biçimi üç dolaşım ve dönüşüm sürecinden oluşur. Bu süreçlerden her birisinde kapitalizmin temel olgusu olan sermaye bir biçiminden başka biçime dönüşmekte ve tekrar genişleyerek ilk biçimini almaktadır. Bu süreçlerden birisi Para Sermayesi/Finansal Sermayenin dolaşım sürecidir. Burada para-sermaye üretim sürecinde işgücü ve üretim araçlarının kullanarak para cinsinden artı değer ilavesiyle genişleyerek kendini yeniden üretir. İkinci dolaşım süreci meta sermayenin dolaşım sürecidir. Para sermayenin üretim sürecine soktuğu mallar ürün cinsinden artı değer ilavesiyle genişleyerek yeniden üretilir. Üçüncü dolaşım süreci ise bu işlemlerin gerçekleştirildiği Üretken Sermayenin dolaşım sürecidir 11. Bu üç dolaşım ve değişim sürecinin peş peşe yaşanması ve tekrarlanması sürecinde sermaye büyümekte kapitalizmin özünü oluşturan toplumsal ilişki pekişmekte ve yapı yeniden üretilmektedir 12. Üretim süreci ile dolaşım süreci arasında zincirleme bir ilişki vardır. Bu zincirleme ilişkide halkalardan herhangi birinde kopma ya da kırılma gerçekleşirse kriz ortaya çıkar. Kriz, sermaye birikimi sürecinin yani üretim ve dolaşım sürecinin bütünlüğünün içsel çelişkileri nedeniyle sarsılmasıdır. Bu çelişki sürekli sermaye birikim şekillerini yenilemekle sürekli aşılır. Dolayısıyla kriz sarsıntıya uğrayan sürecin yeniden düzenlenmesiyle giderilmeye çalışılır 13. 1.2. Ekonomik Krizin Mahiyeti 1.2.1. Fiyat istikrarsızlığı Ekonomik krizler birbirleri ile bağlantılı olsalar da yine de farklı şekillerde karşımıza çıkmaktadır. Ekonomik krizler öncelikle fiyat istikrarsızlıklarına neden olmaktadır. 11 Nitin Desai, Marksist İktisat Teorisi, Çev: N. Satlıgan, Birikim Yayınları, İstanbul, 1972, s. 51-57 12 Rüştü Bozkurt, Çözülme ve Krizler Üzerine, Eskişehir Sanayi Odası Yayını, 1996, s. 275 13 Bernard Rosier, İktisadi Kriz Kuramları, Çev: N. Yentürk, İletişim Yayınları, İstanbul, 1991, s. 20-21 4
Fiyatlar genel seviyesinde istikrarın sağlanması para politikasının ilk amacı olup, fiyat düzeyindeki gelişmeler milli gelir ve istihdam seviyesini, gelir bölüşümünü, dış ödemeler dengesini ve ekonomik faaliyetleri olumsuz yönde etkiler 14. Fiyat istikrarının amacına para değerinin korunması amacı da denir. Para değerinin istikrarından paranın iç değeri anlaşılır. Fiyatlar genel düzeyinin yıllık ortalama artış hızı enflasyon oranını verir. Fiyat artışı % 1 2 oranında ise ekonomide fiyat istikrarı vardır. Gelişmekte olan ülkelerde % 5 lik fiyat artışı da normal karşılanabilir 15. Fiyat istikrarsızlıkları enflasyon, stagflasyon ve depresyon gibi problemlerdir. Bunlardan en çok rastlanılanı enflasyondur. Çoğu ülke ekonomilerinin değişik zamanlarda farklı boyutlarda karşılaştığı enflasyon, günümüze gelinceye kadar ekonomik anlamda tartışılan en önemli konu olmuştur. Kelime anlamı olarak şişkinlik ve genişleme anlamına gelen enflasyon ekonomik anlamda bu güne kadar çok değişik şekillerde tanımlanmıştır. Enflasyona bir ekonomide fiyatlar genel seviyesinin sürekli bir şekilde artması şeklinde genel bir tanım yapılabilir. Genel olarak enflasyonun sebebi, fiyatlar genel düzeyindeki sürekli bir fiyat yükselmesidir. Birinci Dünya Savaşı ndan günümüze kadar geçen zamanda ülkeler hızla yükselen fiyatlarla karşılaşmışlardır. Enflasyon talep enflasyonu, maliyet enflasyonu, fiyat enflasyonu, ithal enflasyonu, yapısal enflasyon olarak karşımıza çıkmaktadır 16. Talep enflasyonu, mevcut üretim faktörlerinin tam olarak kullanıldığı bir ekonomide toplam talepte bir artışın fiyatları arttırması sonucu ortaya çıkan enflasyondur. Monetarist ekonomistlere göre toplam talepteki artışların temel nedeni para arzındaki genişlemedir. Neoklasik ekonomistlere göre ise parasal genişleme enflasyonun sebebi olmakla birlikte talep enflasyonuna tüketim, yatırım, devlet harcamalarındaki kaymalar da neden olabilir 17. 14 A. Baki Primoğlu, Para Politikası, Anadolu Üniversitesi Yayınları, Eskişehir, 1989, s. 11 15 İlker Parasız, Para Politikası, Ezgi Basımevi, Bursa, 1998, s. 2. 16 İlker Parasız, İktisada Giriş, Prensipler ve Politika, Ezgi Kitabevi, Bursa, 2000, s.363 17 İlker Parasız, Kriz Ekonomisi, Ezgi Kitabevi Yayınları,2. Baskı, Bursa, 1996, s. 8-15 5
Üretimde kullanılan, faktörlerden birinin veya birkaçının ya da hepsinin fiyatlarındaki artışın üretim maliyetini arttırarak genel fiyat düzeyini arttırması sonucu ortaya çıkan enflasyon çeşidi de maliyet enflasyonudur. Maliyet artışı sonucu fiyatlar artarken para miktarı ve paranın dolaşım hızı aynı kalırsa nispi fiyatların yapısı değişebilir ya da fiyatlar genel seviyesi artar 18. Fiyat enflasyonu, eksik rekabet şartlarının olduğu bir ortamda üretilen malların piyasa fiyatı üstünde değerlendirilmesi sonucu gelir elde edenlerin aktif talebi yükselterek toplam arzın toplam talebi karşılayamaması sonucu ortaya çıkar. İthal enflasyonu, ithalatçı ülkenin mallarının fiyatını artırması sonucu olabileceği gibi ithalatçı ülkenin parasının değerini düşürmesinin sonucu da olabilir 19. Enflasyon bir toplumun ekonomik birimlerinin toplu olarak mevcut miktarından daha fazla mal ve hizmet talep etmeleridir. Talebe göre mal ve hizmet miktarı kıt olduğundan fiyatlar yükselir. Bununla birlikte enflasyonist bir süreçte toplam talebin parasal değeri mal ve hizmetlerin değerinden daha hızlı artar. Böylece enflasyonist süreç sürekli fiyat artışlarıyla başlamaktadır. Enflasyonu, hiperenflasyon, Latin enflasyonu (yüksek enflasyon), sürünen enflasyon ve istikrar krizi şeklinde farklı şekillerde ele alabiliriz. Bunlardan hiperenflasyon aylık % 50 fiyat artışları ve yıllık % 200 leri aşan enflasyon olarak karşımıza çıkmakta, dolaşımdaki parayı tahrip etmekte, yabancı paraların ya da yabancı mevduat hesaplarının yerli paranın yerini almasına neden olmaktadır 20. İkinci grup parasal değer kaybını % 100 lere kadar yükselen iki rakamlı yüksek enflasyon oluşturmaktadır. Kronik enflasyonun özelliği kendi kendine sürmesidir. Sürünen enflasyonun en önemli özelliği ise sosyal güçler arasındaki değerdir 21. Çoğu ülkelerin zaman zaman farklı boyutlarda karşılaştığı enflasyon, günümüze kadar ekonomik alanlarda tartışılan en önemli sorun olmuştur. Enflasyonların ortak özelliği hükümetlerin büyük bütçe açıklarını finanse etme gereksinimi sonucu para arzında meydana gelen büyük artıştır. Enflasyon oranı yükseldikçe toplanan vergilerin reel değerinde hızlı düşüşlere neden olur. Bu durum 18 İsmail Türk, Maliye Politikası, Turhan Kitabevi, Ankara, 1999, s. 86 19 İlker Parasız, İktisada Giriş..., s. 367 20 Rudiger Dornbusch, Lessons From Experiences With High Inflation, The World Bank Economic Review, No:1, Vol. 6, January, 1992, s. 88 21 İlker Parasız, Kriz Ekonomisi..., s. 8-15 6