İSTANBUL TİCARET ODASI YAYIN NO: 2002 35 SORULARLA BAĞKUR REHBERİ Hazırlayan: Prof. Dr. A. Murat DEMİRCİOĞLU
Bu eserin tüm telif inakları İstanbul Ticaret Odası'na (İTO) aittir. İTO'nun ve yazannm ismi kaydedilmek koşuluyla yayından alıntı yapmak mümkündür. Ancak, İTO'nun yazılı izni olmadan yayının tamamı veya bir bölümü, kopyalanamaz, çoğaltılamaz, ticari amaçlarla kullanılamaz. 2. Baskı Eylül 2002 İTO - İstanbul ISBN-975-512-455-1 İTO yayınları için aynntılı bilgi İTO Etüt ve Araştırma Şubesi Ticari Dokümantasyon Servisi'nden edinilebilir. Tel Faks E. Posta (0212) 455 60 00/63 21-63 28 (0212) 513 88 27-520 10 27 dokumantasyon@tr-ito.com Baskı: Su Matbaacılık Ltd. Şti. Tel : (0212) 516 17 49-516 49 56 Faks : (0212) 638 95 87 Göktaş Sok. 5/15 Çemberlitaş / İST.
S U N U Ş Günümüzde yaklaşık iki milyonun üzerinde aktif, yarım milyon üzerinde pasif sigortalısı ile 3 milyona yakın kişiyi ilgilendiren BAG-KUR Sigortalılığına ilişkin yasa 2.9.1971 yılında yürürlüğe girmiştir. 1479 sayılı "Esnaf ve Sanatkarlar ve Diğer Bağımsız Çalışanlar Sosyal Sigortalar Kurumu" kanunu adlı bu yasa daha sonraları 19.4.1979 tarihinde 2229 sayılı, 6.3.1981 tarihinde 2423 sayılı, 14.3.1983 tarihinde 3165 sayılı, 20.6.1987 tarihinde 3396 sayılı, 25.8.1999 tarihinde 4447 sayılı ve son olarak da 23.05.2002 tarihli 4759 sayılı yasalarla altı kez değişikliğe uğramıştır. Üç büyük Sosyal Güvenlik Kuruluşumuzdan biri olmasına karşın BAĞ-KUR, kendisine özgü yapısıyla belki de çok sık değişen mevzuatıyla üzücüdür ki Sosyal Güvenlik literatürümüzde üzerinde en az çalışılan bir kurumdur. Öte yandan bu denli büyük olan bu Sosyal Güvenlik Kuruluşumuzun özellikle bundan yararlananlarca da az tanındığı bir başka gerçektir. BAĞ-KUR'a ilişkin, gerek bilimsel çalışmaların Üniversite ders kitaplarının birkaçı ile sınırlı olması, gerek bunların büyük ölçüde çok sık değişen mevzuat karşısında yenilikleri içermemesi, gerekse de bu konudaki yargı kararlarının az olması sonucu ortaya çıkan bilgi boşluğunu doldurmak amacıyla 2000 yılında ilk baskısı yapılan bu kitapta; Kurum olarak önce BAG-KUR tanıtılmış, sonra kimlerin BAG-KUR sigortalısı olabileceği, BAG-KUR'dan yararlanma koşullarının neler olduğu ve sigorta kapsamında nelerin yer aldığı soruları yanıtlanmıştır. Böylece bu çalışmada Yasanın uygulanmasında ortaya çıkabilecek sorunların kotarılmasında BAĞ KUR sigortalısına gereksinim duyduğu pratik bilgiler kalın başlıklarla ve yalın bir tarzda aktarılmıştır. "Sorularla Bağ-Kur Rehberi" kitabımızın 2000 yılında
yayınlanan birinci baskısı Ticaret Odası üyeleri ile bu alandaki hukuk çevrelerinin ilgisini kazanmış, hatta kimi Üniversitelerin ilgili fakültelerinin anabilim dallarında yardımcı ders kitabı olarak okutulmuştur. Doğaldır ki bu nedenlerle birinci basım hızla tükenmiştir. Yazarı için mutluluk kaynağı olan bu durum kitabın ikinci basısını hazırlama sorumluluğunu da birlikte getirmiştir. Kitabın ikinci baskısı yayına hazırlanırken çalışmaya 23.05.2002 tarihinde 4759 sayılı yasa ile yapılan mevzuat değişikliği eklenmiş, yeni yargı kararları ve yeni yayınlar işlenmiştir. Kitap bu bağlamda gözden geçirilmiştir. Çalışmanın ikinci baskısının hazırlanmasında, çalışmanın gözden geçirilmesini üstlenen Sosyal Sigortalar Kurumu Genel Müdür Yardımcısı Mustafa KONUK'a yardımları için teşekkür ederim. Ayrıca kitabın yazım işlerini üstlenen sekreterim Sultan HALICI'nın katkılarını da unutmayacağım. Bu bağlamda bu çalışmanın yapılmasını teşvik eden İstanbul Ticaret Odası yetkililerine de ayrıca şükran duygularımı iletmek isterim. Prof. Dr. A. Murat DEMİRCİOĞLU
i Çİ N D E K i L E R SUNUŞ I. BÖLÜM BAĞ-KUR KAVRAMI, KAPSAMI, PRİMLER, BAĞ-KUR SİGORTALILARININ BORÇLANMA ŞEKİLLERİ 1-BAĞ-KUR nedir 15 2- Türkiye'de BAG-KUR'da sigortacılığa illişkin yasalar ile öteki hukuk kaynaklarını sayabilir misiniz? 15 3- Sosyal Güvenlikleri BAĞ-KUR tarafından sağlanan kimlerdir?..16 4- Zorunlu BAĞ-KUR sigortalılığının koşulları nelerdir? 16 5- Zorunlu BAĞ-KUR sigortalılığı koşulundan olan hizmet sözleşmesi ile bağlı olmaksızın kendi ad ve hesabına çalışmaktan ne anlaşılır? 17 6- Zorunlu sigortalılık için herhangi bir sosyal güvenlik kurumunun kapsamında bulunmamak ne demektir? 17 7- Esnaf, sanatkar ve öteki bağımsız çalışanlardan olma koşulu nedir? 18 8-1479 sayılı yasanın kapsamı dışında kalanlar kimlerdir? 19 9- Kapsam dışında kalanlardan 18 yaşını doldurmamış olanların durumunu anlatır mısınız? 19 10- Türk asıllı yabancılar dışında yabancı uyrukluların konumları nedir? 20 11- Başka bir sosyal güvenlik kurumu ile ilişkisi olanlar neden
BAG-KUR sigortalısı olamazlar? 20 12- Tarım işi yapanların BAG-KUR'la ilişkisi mevzuatımızda nasıl düzenlenmiştir? 21 13- İsteğe bağlı BAG-KUR sigortalılıktan kimler yaralanabilirler?..22 14- Zorunlu BAĞ-KUR sigortalılığı ne zaman başlar? 23 15- Zorunlu BAĞ-KUR sigortalılığında kayıt ve tescil işlemleri nasıl yapılır? 24 16- Yeniden sigortalılığa başvuruda yöntem nedir (BUEY md.12)?.26 17- Yasada sigorta primine ve aylıklara esas olan gelir basamakları saptanmış mıdır? 26 18- Basamak seçimi ile basamaklara uyum nasıl olacaktır? 27 19- Basamaklarda bekleme süreleri nelerdir?.27 20- Zorunlu sigortalılık ne zaman sona erer? 28 21- İsteğe bağlı sigortalılığın başlangıcı ne zamandır? 29 22- İsteğe bağlı sigortalılıkta başvuru nasıl olur? 30 23- İsteğe bağlı sigortalılıkta basamakların seçimi ne şekilde olur?.30 24- İsteğe bağlı sigortalılık nasıl ve ne zaman sona erer? 30 25- Birden çok Sosyal Güvenlik Kurumu'na üye olanların durumlarını açıklar mısınız? 31 PRİMLER 26- BAĞ-KUR sigortalılığında prim'den ne anlaşılır? 35 27- BAĞ-KUR prim oranları nedir ve nasıl hesaplanır? 35 28- BAĞ-KUR sigortalılık primleri nasıl ve ne zaman ödenecektir?.37 29- Olağanüstü durumlarda prim ödemede kolaylıklar sözkonusu
mudur? 38 30- Yersiz alınan BAĞ-KUR sigorta primleri iade edilir mi? 39 31- İsteğe bağlı BAĞ-KUR sigortalılığında prim ödemeleri ne kadardır, nasıl ve ne zaman ödenir? 39 BAĞ-KUR SİGORTALILARININ BORÇLANMA ŞEKİLLERİ 32- BAĞ-KUR sigortalıları kaç türde borçlanırlar? 43 33-Askerlik sürelerinin borçlanılması ne demektir? 43 34- Askerlikte geçen süreler nasıl borçlanılır? 44 35- İsteğe bağlı sigortalılığın borçlanılması ne demektir? 45 36- İsteğe bağlı sigortalılar nasıl borçlanırlar? 45 37- Yurtdışında geçen sürelerin borçlanması ne demektir? 46 38- Yurt dışında geçen sürelerde borçlanmada yöntem nedir? 46 39- Hizmetlerin birleştirilmesi BAĞ-KUR sigortalılığında sözkonusu olur mu? 47 40- Hangi hizmet süresi hizmet birleştirilmesinde dikkate alınır?...48 41- Hizmet birleştirmelerinde aylığı bağlayacak kurum hangisidir?.49 II.BÖLÜM BAĞ-KUR'UN SAĞLADIĞI SİGORTA YARDIMLARI YAŞLILIK AYLIĞI, MALULLÜK AYLIĞI, ÖLÜM SİGORTASI, SAĞLIK SİGORTASI YAŞLILIK AYLIĞI 42- BAĞ-KUR'un sağladığı sigorta yardımları nelerdir? 53 43- Yaşlılık sigortası ne demektir? 53
44- Yaşlılık aylığı türleri nelerdir? 53 45- Yaşlılık aylığına hak kazanma koşullarını sıralayabilir misiniz?.54 46- Yaşlılık aylığı koşullarından olan istek koşulunu açar mısınız?.54 47- Yaşlılık sigortası koşullarından olan PRİM ve KISMİ AYLIK YAŞ KOŞULLARINDAN ne anlaşılmalıdır? 55 48- Prim ve her türlü borçların ödenmesi koşulu bağlamında neler söyleyebiliriz?.55 49- İleri yaştakilere bağlanan yaşlılık aylığı düzenlemesi nasıldır?.56 50- Yaşlılık aylığının hesabında göz önünde bulunduralacak temel ilkeler nelerdir? 57 51- Tam Yaşlılık Aylığı nasıl hesaplanır? 57 52-4447 Sayılı Yasayı Değiştiren 4759 Sayılı Yasanın Yürürlüğe Girdiği Tarihte ve Daha Önce Bağ-Kur Sigortalısı Olanlar hangi Yaş ve Sürede Emekli Olabileceklerdir? 61 53- Kısmi Yaşlılık Aylığının hesabı nasıl yapılır? 64 54-4447 sayılı yasanın yürürlüğe girdiği 8.9.1999 tarihinde eski yasaya göre emekliliğee hak kazamayan kısmi aylık bağlanacaklara hangi yaş ve sürede aylık bağlanır? 64 55- Yaşlılık Aylığının başlangıcı nedir? 65 56- Yaşlılık Aylığının ödenmesi ne şekildedir? 65 57- Yaşlılık Aylığında avans sözkonusu olur mu? 66 58- Yaşlılık Aylığının haczi mümkün müdür? Hangi oranda aylık hazcedilebilir? 66 59- Yaşlılık Aylığı talebinde zamanaşımı süresi yasada öngörülmüş müdür?..66
60- Yaşlılık Aylığı kesilir mi? 67 61- Yaşlılık Aylığında bildirim nasıl olur ve bu bildirime itiraz öngörülmüş müdür? 67 62- Yaşlılık Aylığı alanlar Sosyal Yardım zammından yararlanırlar mı? 68 63- Yaşlılık Aylığı alanlara vergi iadesi ödemesi yapılır mı? 68 64- Hem yaşlılık hem malullük maaşına hak kazanan sigortalıya hangisi ödenir? 69 65- Yaşlılık aylığında toptan ödeme nedir? 69 66- Yaşlılık Aylığında "Hizmet İhyası" ile ne amaçlanmaktadır?...70 67- Yaşlılık Aylığı bağlanan kişilere sağlık yardımı yapılır mı? 71 68- Yaşlılık Aylığı bağlananlardan Sosyal Güvenlik destek primi kesilir mi? 71 MALULLÜK AYLIĞI 69- Malullük kavramından ne anlaşılır? 75 70- BAĞ-KUR Yasasında malullük nasıl tanımlanmıştır? 75 71- Malullük Aylığından yararlanma koşulları nelerdir? 77 72- Malullük Aylığı talebinde nasıl bulunulur? 78 73- Malullük Aylığı nasıl hesaplanır?.80 74- Malullük Aylığının başlangıcı ne zamandır? 81 75- Malullük Aylığının bildirimine itiraz sözkonusu olabilir mi? 81 76- Malullük Aylığı ne şekilde ödenecektir? 82 77- Malullük Aylığında avans sözkonusu olur mu? 82 78- Malullük Aylığında malullüğün denetimi yapılır ve sonuçta
aylığın kesilmesi gündeme gelir mi? 83 79- Malullük aylığında kurumun Rucü (Geri dönme) hakkı var mıdır? 84 80- Malullük aylığında Sosyal yardım ve vergi iadesi ödemesi yapılır mı? 85 81- Malullük sigortasında toptan ödeme sözkonusu mudur? 86 82- Malullük sigortasında primlerin iadesinden ne anlaşılmalıdır?..86 ÖLÜM SİGORTASI 83- Ölüm sigortasında amaçlanan Nedir? 89 84- Ölüm aylığından yararlanacak olanlar kimlerdir? 89 85- Eş ve çocuklara, ana ve babaya tahsis yapılırken oranlar öngörülmüş müdür? 90 86- Ölüm aylığına hak kazanabilmenin koşulları nelerdir? 93 87- Ölüm aylığı için kuruma başvurma nasıl yapılacaktır? 93 88- Ölüm aylığının hesabı nasıl Yapılır? Bildirim ve itiraz sözkonusu mudur?.94 89-Ölüm aylığı ne zaman başlar ve ödemesi nasıl olur? 95 90- Ölüm aylığında toptan ödeme, sosyal yardım zammı ve vergi iadesi sözkonusu olur mu? 96 91- Ölüm sigortasından bağlanan aylık ne zaman sona erer? 97 92- Ölüm sigortasından yararlananlar sağlık yardımı ve cenaze masrafı karşılığını alırlar mı? 98 SAĞLIK SİGORTASI 93- BAĞ-KUR Yasası kapsamında olan Sağlık Sigortası uygulaması ne zaman başlamıştır?.101
94- Sağlık Sigortasından yararlanacak olanlar kimlerdir? 101 95- Sağlık Sigortasından yararlanma koşulları nelerdir? 101 96- Sağlık yardımları kapsamında neler yer alır? 104 97- Sağlık yardımları ne sürede devam edecektir? 106 98- BAĞ-KUR sağlık yardımları hizmetlerini gören muayene ve tedavi kuruluşları hangileridir? 106 99- Sağlık Sigortası hizmetleri hangi gelirlerle karşılanır? 107 100- Sağlık Karnesinin verilmesi için istenen belgeleri ve Karnenin vize edilmesi koşullarını sayarmısınız? 108 KAYNAKÇA 111 EKLER 115
I. B o L U M BAĞ-KUR KAVRAMI, KAPSAMİ, PRİMLER BAĞ-KUR SİGORTALILARININ BORÇLANMA ŞEKİLLERİ
1'BAG'KUR nedir? Bağ-Kur belirli bir prim karşılığında, devlet eliyle esnaf, sanatkar ve diğer bağımsız çalışanların sosyal güvenliğini sağlamak üzere, 1479 sayılı yasayla kurulmuş bir sosyal güvenlik kurumudur. 2.9.1971 yılında kabul edilen 1479 sayılı "Esnaf ve Sanatkarlar ve Diğer Bağımsız Çalışanlar Sosyal Sigortalar Kurumu" Kanunu Resmi Gazetenin 14.9.1971, 13956 sayısında yayınlanmış ancak Bakanlar Kurulu kanunun 1.10.1972'den itibaren tüm yurtta uygulanmasını 12.6.1972 tarih, 714532 sayılı kararnameyle öngörmüştür. Bağ-Kur, Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı'na bağlı, ancak mali ve idari bakımdan özerktir. Yasaya göre, Bağ-Kur bir kamu tüzel kişiliğidir. Merkezi Ankara'dadır. Bu kurum kendi yasası yanısıra özel hukuk hükümlerine tabidir. Bağ-Kur-Muhasebei Umumiye, Arttırma Eksiltme ihale yasaları hükümlerine ve Sayıştay'ın vize ve denetimine tabi değildir. Ancak kurumu Yüksek Denetleme Kurulu denetler. 2- Türkiye'de BAĞ-KUR'da Sigortaciiığa liişidn Yasaiarİle Öteld Hul(ul( Kaynaldarını Sayabiiir misiniz? Günümüzde yaklaşık iki milyonun üzerinde aktif, yarım milyonun üzerinde pasif sigortalısı ile 3 milyona yakın kişiyi doğrudan ilgilendiren Bağ-Kur sigortacılığına ilişkin yasa 2.9.1971 yılında kabul edilmiştir. 1479 sayılı "Esnaf ve Sanatkarlar ve Diğer Bağımsız Çalışanlar Sosyal Sigortalar Kurumu" kanunu adlı bu yasa daha sonraları 19.4.1979 tariiıinde 2229 sayılı, 6.3.1981 tarihinde 2423 sayılı, 14.3.1983 tarihinde 3165 sayılı, 20.6.1987 tarihinde 3396 sayılı, 25.8.1999 tarihinde 4447 sayılı ve son olarak da 23.05.2002 tarihli 4759 sayılı yasalarla altı kez değişikliğe uğramıştır. Ayrıca yukarıda sözünü ettiğimiz yasanın uygulama alanını göstermek veya bunun öngördüğü işleri belirtmek üzere bir de "Bağ=Kur
Sigortalılarının Hangi Hallerde Çalışma Gücünün En Az Üçte İkisini Yitirmiş Sayılacağına" ilişkin tüzükde yürürlüğe sokulmuştur. Bağ-Kur sigortalılığına ilişkin yönetmelikler ise; Bağ-Kur Yasası ile ilgili tüzüğün uygulanmasını sağlamak üzere çıkartılmıştır. Bunların belli başlı olanlarını şöyle sıralayabiliriz: Bağ-Kur Sigortalıların Gelir Basamaklarının Seçilmesi Hakkında Yönetmelik, Bağ-Kur Üyelerine Verilecek İşletme ve Tesis Kredisine İlişkin Yönetmelik, Bağ-Kur İsteğe Bağlı Sigortalılık Yönetmeliği, Bağ-Kur Sigortalılarının Malûllük Hallerinin Tespitine Dair Yönetmelik, Bağ-kur Sağlık Sigortası Yönetmeliği, Bağ- Kur Sigortalılarının Ödemek Zorunda Bulundukları Primlerin Hesaplanması -Ödenmesi ve Tahsili Usulleri Yönetmeliği, Bağ-Kur Sigortalılarının Başvurma Usulleri ile Uymak Mecburiyetinde Oldukları Esaslar ve Tescille İlgili İşlemler Hakkında Hakkında Yönetmelik, Bağ-Kur Genel Kurulunun Çalışma, Usul ve Esaslan Hakkında Yönetmelik. 5- Sosyal Güvenlikleri BAĞ-KUR Tarafından Sağlananlar Kimlerdir? Sosyal güvenlikleri Bağ-Kur tarafından temin edilen kimseler kurum kapsamına alınışları bakımından iki bölüme ayrılırlar. Bu gruplardan ilkinde yer alanlar "ZORUNLU BAĞ-KUR SİGORTALILARI" dır. İkinci bölümde yer alanlar ise "İSTEĞE BAĞLI BAĞ-KUR SİGORTALILARI" dır. 4- Zorunlu BAĞ-KUR Sigortalılığının Koşulları Nelerdir? Yasa zorunlu Bağ-Kur kapsamına alınmak için üç koşul öngörmektedir. Bunlar şöyle sıralanır: Hizmet sözleşmesi ile bir işverene bağlı olmadan kendi ad ve hesabına çalışmak Belirli meslek grubuna girmek ya da şirketlerin ortaklarından olmak Başka sosyal güvenlik kurumunun kapsamında olmamak
Bağ-Kur kapsamına girenler sigortalı olmak hak ve yükümlülüklerinden vazgeçemez ve kaçmamazlar. 29.8.1977 tarihli 2108 sayılı Muhtar Ödenek ve Sosyal Güvenlik Yasası'nın 4. maddesinde "Köy ve Mahalle Muhtarlarından Başka bir Sosyal Güvenlik Kurumuna Tabi Olmayanları" da Bağ-Kur uygulama alanına sokmuştur. Bu arada Yargıtay 1997 tarihli bir kararıyla (21.HD 7.7.1997 4657/47 45 s.karar) muhtar vekillerinin de Bağ-Kur Kanunu kapsamında olduğuna karar vermiştir. Öte yandan yeniden bu görevlere seçilemeyen veya görevden ayrılan muhtarların Bağ-Kur'la ilişkileri yasal primlerini ödedikleri sürece devam eder. 5- Zorunlu BAĞ-KUR Sigortalılığı Koşulundan Olan Hizmet Sözleşmesi İle Bağlı Olmaksızın Kendi Ad ve Hesabına Çalışmaktan Ne Anlaşılır? Zorunlu Bağ-Kur sigortalısı olacak kişilerin hizmet sözleşmeleri ile bağlı olmaksızın mesleki faaliyetlerini başkasının ad ve hesabına değil, bizzat kendi ad ve hesabına yapması sözkonusudur. Bu bağlamda kişinin gelir vergisi mükellefi olması zorunlu Bağ-Kur sigortalılığı için yeterli değildir. Ayrıca bu kimsenin bağımsız olarak kendi hesabına çalışması gerekir. Nitekim Y.10.H.D 19.3.1984 tarih 1428/1547 sayılı kararı ile kendi ad ve hesabına çalışan, primlerini ödeyen ve bir mesleki kuruluşa üye olan bir kişiyi, vergi kaydı olmadığı halde bu nedenle Bağ-Kur sigortalısı saymıştır. Hizmet sözleşmesi ile bağlı olmayan kendi nam ve hesabına çalışan kişilerle ilgili uyuşmazlıklarda, bağımsız çalıştığını ispatlama yükü bunu iddia eden sigortalıya aittir. 6' Zorunlu Sigortalılık İçin Herhangi Bir Sosyal Güvenlik Kurumunun Kapsamında Bulunmamak Ne Demektir? Türk sosyal güvenlik sisteminde birden fazla sigortalılığı önlemek amacıyla getirilen bu düzenlemeye göre. Emekli Sandığı, Sosyal
Sigortalar Kurumu ve 506 sayılı yasanın geçici 20. maddesinde belirtilen emekli sandıklarından yararlanan sigortalıların ayrıca Bağ-Kur'dan yararlanması önlenmiştir. Ancak hemen belirtilmelidir ki saydığımız yasalarca öngörülen sigortalılık dışında halen sandıklara üye olan kişilerin Bağ-Kur sigortalısı olmasına yasal bir engel sözkonusu değildir. 7- Esnaf, Sanatkar ve Öteki Bağımsız Çalışanlardan Olmak Koşulu Nedir? 1479 Sayılı yasanın 24.maddesi ile 30.12.1988 tarihli 20035 sayılı "BAĞ-KUR Sigortalıların Başvurma Usulleri ve Uymak Mecburiyetinde Oldukları Esaslar ve Tescille İlgili İşlemler Hakkında Yönetmelik'ln 4. maddesinde sayılan işleri yapanlar zorunlu Bağ-Kur sigortalısı sayılırlar. Bu işler şu şekilde sıralanır: a- Esnaf ve sanatkarlar, tüccar, sanayici,' borsa ajan ve acenteleri, mimar ve mühendisler, sigorta prodoktörleri ve eksperleri, eczacılar, tabibler, veterinerler, gümrük komisyoncuları gibi ticari kazanç veya serbest meslek kazancı dolayısıyla gerçek veya götürü usulde gelir vergisi mükellefi olanlar, esnaf ve sanatkar siciline kayıtlı bulunanlar veya kanunla kurulu meslek kuruluşlarına usulüne uygun olarak kayıtlı olanlar, b- Kollektif şirketlerin ortakları c- Adi komandit şirketlerin komandite ve komanditer ortakları d- Limited şirketlerin ortakları e- Sermayesi paylara bölünmüş komandit şirketlerin komandite ortakları f- Donatma iştirakleri ortakları g- Anonim şirketlerin kurucu ortakları ve yönetim kurulu üyesi olan ortakları
h- Köy ve mahalle muhtarları 8-1479 Sayılı Yasanın Kapsamı Dışında Kalanlar Kimlerdir? Bağ-Kur Yasası'nın 24. maddesinin 2. bendinde bu yasanın uygulanmasında kimlerin zorunlu sigortalı sayılmamayacağını sıralamıştır. Anılan "kapsam dışı kalanlar" konuyu düzenleyen 279 sayılı genelge de belirtilmiştir. Bunlar; 18 yaşını doldurmamış olanlar Türk asıllı yabancılar hariç, yabancı uyruklular Tarım işi yapanlar Öteki sosyal güvenlik kurumları ile bağlantısı olanlar 1479 sayılı yasanın kapsamı dışında tutulan bu kişiler, aynı yasanın 24. maddesinin ilk bendinde yer alan koşullan sağlamış olsalar bile, aşağıda anlatılacak durumları değişmediği sürece Bağ-Kur sigortalısı olamazlar. S- Kapsam Dışında Kalanlardan 18 Yaşını Doldurmamış Olanların Durumunu Anlatır mısınız? Yasaya göre 18 yaşından küçük olanlar Bağ-Kur'a girecek konumda olsalar bile kapsam dışıdırlar. 24. maddenin ilk bendinde açıkça 18 yaşından söz edildiğine göre Medeni Yasa bağlamında kişiler evlilik ya da mahkeme kararıyla reşit olsalar bile Bağ-Kur sigortalısı olamazlar. Maddede açıkça 18 yaşından söz edildiğine göre Bağ-Kur sigortalısı olmak için kişinin 18 yaşını mutlak surette doldurması gerekir. Öte yandan Bağ-Kur'a sigortalı olabilmek için 24. maddenin birinci bendinin ilk cümlesinde öngörülen koşulları taşıyan ancak 18 yaşını doldurmadıklan halde, 4.5.1979 tarihine değin Bağ-Kur'a kayıt ve tescili yapılmış olanların, 2229 sayılı yasayla getirilen ek geçici 5. madde bağlamında 30.6.1979 tarihinde sigortalılıklan sona erdirilmiştir. Buna karşın bunların kazandıkları sigortalılık haklan saklı tutulmuştur. Bu sig-
ortalıların 30.6.1979 tarihinden sonra 18 yaşını tamamlamalarında 279 sayılı Genelgeye göre sigortalılıkları daha önce verilmiş basamak ve Bağ-Kur numarası üzerinden başlatılmıştır. 10- Türk Asıllı Yabancılar Dışında Yabancı Uyrukluların Konumları Nedir? Sigortalı olma koşulunu gerçekleştirseler bile yabancı uyruklular ile vatansızlar Bağ-Kur'un zorunlu sigortalılık uygulaması dışında kalırlar. Yabancı uyruklu kavramı "mülteci, özel statüdeki yabancı, birden fazla yabancı vatandaşlığı olanlar, yabancı devlet vatandaşlığı" olanları içerir. Ancak vatandaşlıklarından biri Türk vatandaşlığı olan kimse yabancı vatandaş değil Türk vatandaşı sayıldığından Bağ-Kur'a üye olabilecektir. Vatansızların Bağ-Kur'a üyeliği konusunda ne Yasa'da ne de "Bağ- Kur Sigortalıların Başvurma Usulleri ve Uyma Mecburiyetinde Oldukları Esaslar ve Tescille İlgili İşlemler Hakkındaki Yönetmelik"te bir hüküm yoktur. Ancak 279 sayılı Genelge ile mevzuattaki bu boşluk doldurulmuş ve vatansızların Bağ-Kur sigortalısı olamayacakları belirtilmiştir. Bağ-Kur üyesi olan bir Türk vatandaşı, vatandaşlığını yitirdiğinde Bağ-Kur sigortalılığı da sona erer. Yani kendilerine malullük veya yaşlılık aylığı bağlandıktan sonra Türk vatandaşlığından ayrılanlara anılan aylıklar ödenmez. Ancak bunların yatırdığı primler toptan ödeme yoluyla bu kişilere iade edilir. 11' Başka bir Sosyal Güvenlik Kurumu İle İlişkileri Olanlar Neden BAĞ-KUR Sigortalısı Olamazlar? Mevzuatımızda birden fazla sosyal güvenlik kurumundan yararlanmaya olanak tanıyan düzenlemeler bulunmamaktadır. Kural sosyal güvenlikte teklik ilkesinin uygulanması olduğuna göre, bir sosyal güvenlik kurumu ile bağlantısı olanların, öteki sosyal güvenlik kuruluşlarına üyeliğinden söz edilemeyecektir.
1479 sayılı yasanın 24. maddesinde yasayla veya yasanın verdiği yetkiye dayanarak kurulan sosyal güvenlik kuruluşlarına prim veya kesenek ödeyenlerle bu kuruluşlardan malullük, yaşlılık aylığı veya sürekli tam işgöremezlik geliri almakta olanlar, Bağ-Kur'un kapsamı dışındadır. Ancak dul ve yetim aylığı ya da sosyal kurumundan geçici veya sürekli işgöremezlik geliri alanlar Bağ-Kur'un kapsamına girebilirler. Dul ve yetim aylığı bağlayan kuruluşun türü burada rol oynamaz. Yasanın 24. maddesi bağlamında sigortalı olma koşullarını taşımalarına karşın, noterlerin ve avukatların 506 sayılı yasanın 86. Maddesi uyarınca topluluk sigortası, kapsamında olmaları nedeniyle, meslekleri yanı sıra başka bir işle uğraşsalar bile, 1479 sayılı yasanın kapsamının dışındadırlar. Yargıtay 21.Hukuk Dairesi'nin de belirttiği gibi sosyal güvenlik sistemimizde çifte sigortacılık sözkonusu değildir. Önceden başlayan ve devam eden sigortalılığa öncelik tanınır (Y.21.H.D. 21.1.1998t, 1997/7339 E, 1998/152 k) 12' Tarım İşi Yapanların BAĞ-KURla İlişkisi Mevzuatımızda Nasıl Düzenlenmiştir? Tarım işi yapanlar gerek 1479 sayılı yasa (Md.24/ll.d), gerekse "Bağ-Kur Sigortalıların Başyurrrıa Usulleri ve Uyma Mecburiyetinde Oldukları Esaslar ve Tescille İlgili İşlemler Hakkında Yönetmelik" (Md.5/d) anlamında sigortalı değildir. Tarım işi kavramı neleri kapsar sorusuna uygulamada net yanıt vermek zordur. Yargıtay birçok kararında bu yönde kimi belirlemelerde bulunmuştur. "Öncelikli davacının fiilen yaptığı balıkçılık faaliyetinin ne olduğu yönetimince ve özellikle vergi dairesinden tüm kayıt ve beyannameler celbedilerek araştırılıp saptanmalı ve sonucuna göre üretime katkısı olmaksızın sadece denizde motorla balık avlama işini bağımsız olarak yapması halinde vergi mükellefi olduğu sürece 1479 sayılı kanunun 24. madde çerçevesinde zorunlu Bağ-Kur'lu sayılmalı, aksine balık
üretip satıyorsa tarım işi kabul edilerek 2926 sayılı Tarımda Kendi Adına ve Hesabına Çalışanlar Sosyal Sigortalar Kanunu'na tabi olduğu edilir. (Y.10.H.D. 27.6.1995 t.1995/5340 E, 1995/5906 k) "Tarım işi yapanlar Bağ-Kur sigortalısı sayılmazlar. Davacı sebze üreticisi olduğuna ve kendi ürettiği sebzeleri sattığına göre yaptığı işin galip yönü tarım işidir" (Y10 H.D. 11.2.1991 1852/1079), yine Yüksek Mahkeme'ye göre "besicilik"de tarım işidir (Y.10 H.D, 15.3.1982 1220/1503). Görülüyorki tarım işi kavram olarak, hayvanlara ya da toprağa yönelik olması farketmeksizin, bakım veya üretim aşamalarını kapsamaktadır. Tarım işi yapanlar 1479 sayılı yasa bağlamında sigortalı sayılmazlarken tarım sanatları olarak adlandırılan tarım işlerinden elde edilen ürünlerin işlenmesine ilişkin faaliyetleri yapanlar ise 1479 sayılı yasanın uygulama alanı içindedirler. 13' İsteğe Bağlı BAĞ'KUR Sigortalılıktan Kimler Yararlanabilir? 1479 sayılı yasa zorunlu sigortalılık yanısıra isteğe bağlı sigortalılıkda öngörmektedir. İsteğe bağlı sigortalılık 1479 sayılı yasanın 2229, 3165 ve 3396 sayılı yasalarla değişik 79 maddesi ile düzenlenmiştir. Ayrıca bu konuda Bağ-Kur İsteğe Bağlı Sigortalılık Yönetmeliği de yürürlüğe girmiştir (R.G 5.8.1988/19890). Anılan düzenlemelere göre isteğe bağlı Bağ-Kur sigortalılıktan yararlanabilecek olanlar şu şekilde sıralanabilir: a- Ev kadınları (Bağk Md.79/1, İBSİY Md. 4/a) b- Türkiye'de ikamet eden Türk asıllı yabancı uyruklular (Bağk. Md.79/1, İBSİY Md.4/b) c- Herhangi bir sosyal güvenlik kuruluşuna tabi olmayanlar (İSBSÎY Md. 4/c)
d- Yurt dışındaki vatandaşların yanlarında bulunan ve herhangi bir işte çalışmayan eşleri (İBSİY Md4/d) e- Bağ-Kur'a bağlı zorunlu sigortalılık niteliğini yitirenler (İBSİY Md.4/e) f- 1479 sayılı yasaya göre sigortalı sayılmayanları gösteren 24. maddenin 2. bendinde sayılanlardan tarım işi yapanlar (Bağk. Md. 79/1) Zorunlu Bağ-Kur sigortalı olanlar isteğe bağlı sigortalı olamazlar. İs~ teğe bağlı sigortalılık kapsamına alman ev kadınından ne anlaşılacağı konusunda ise yasada açık bir hüküm yoktur. Ancak ev kadını genel anlayışa göre değerlendirmeli ve meslek sahibi olanları bunun dışında tutmalıdır. Öte yandan Yargıtay'a göre isteğe bağlı sigortalılıkta ev kadınının bu niteliğine itiraz edene ispat yükümlülüğü getirilmiş buna karşın ev kadını olduğuna ilişkin belgeyi ikametgah muhtarlığı dışında bir muhtarlığa onaylatan kadının bizzat ev kadınlığını kendisinin ispat etmesi gerektiği benimsenmiştir. (Y10 H.D. 13.10.19831,4319/4967, Y10 H.D 21.12.19821, 5087/58 38). Bağ-Kur'a bağlı zorunlu sigortalılık niteliğini yitirenler bir "dilekçe" ile İl müdürlüklerine, yurt dışından olanlar ise Bağ-Kur Genel Müdürlüğü'ne başvuracaklardır. İlk kez isteğe bağlı olarak Bağ-Kur sigortalısı olmak isteyen ise başvurularını, "Bağ-Kur İsteğe Bağlı Giriş Bildirgesi" ile ikametgahlarının bulunduğu yerdeki Bağ-Kur İl Müdürlüklerine yapacaklardır. 14' Zorunlu BAĞ-KUR Sigortalılığı Ne Zaman Başlar? Sosyal sigortalar yasa yoluyla ve zorunlu olarak kurulur. Sosyal sigortaları özel sigortalardan ayıran en önemli fark da budur. Bu ilke 1479 sayılı yasanın 25. maddesinde de yer bulmuştur. Gerçekten de 25. maddenin 1. fıkrası belirli koşulların gerçekleşmesiyle Bağ-Kur zorun-
lu sigortalılığın kendiliğinden başlayacağını hüküm altına almıştır. Yine yasanın 26. maddesi "Sigortalı olmak hak ve yükümlülüklerinden kaçınılamaz. Sözleşmelere, sosyal sigorta yardım ve yükümlülüklerini azaltmak veya başkasına devretmek yolunda hükümler kurulamaz " düzenlemesiyle sigortalılığın zorunluluğunu bir kez daha vurgulamıştır. Buna karşın gerek 25. madde, gerekse Bağ-Kur Sigortalılarının Başvurma Usulleri ile Uymak Mecburiyetinde Oldukları Esaslar ve Tescille İlgili İşlem Hakkında Yönetmeliğin 6. maddesi gereği Bağ-Kur'da zorunlu sigortalılığın başlaması, sigortalı sayılanların durumlanna göre farklılıklar gösterir. Bağ-Kur Md. 25, BUEY Md. 6'ya göre sigortalılık: a- Gelir vergisi mükellefleri için bu mükellefiyetin başladığı tarihten, b- Gelir vergisinden muaf olanlar ile vergi kaybı bulunmayanlar, esnaf ve sanatkar sicil memurluğu veya kanunla kurulu meslek kuruluşlanna kaydedildikleri tarihten, c- Limited şirketlerin ortaklan ile sermayesi paylara bölünmüş komandit şirketlerin komandite ortakları, ortaklıklannın başladığı tarihten, d- Anonim şirketlerin kurucu ortakları, k^urucu ortak olduklan tarihten, yönetim kurulu üyeleri için yönetim kuruluna seçildikleri tarihten, e- 10.9.1977 tarihinde muhtar olanlar bu tarihten, daha sonra seçilenler için seçildikleri tarihten itibaren başlar. 15' Zorunlu BAĞ-KUR Sigortalılığında Kayıt ve Tescil İşlemleri Nasıl Yapılır? Bağ-Kur'a başvuru, sigortalı sayılmayı ve sigortalılığın başlangıcını belirleyen bilgileri içeren, kurumca hazırlanan "Bağ-Kur Giriş Bildirgesi" ile yapılır (Ek.1). Bağ-Kur'a giriş bildirgelerinin (BUEY Md. 8);
Esnaf ve sanatkarlar ve öteki bağımsız çalışanların vergi dairelerine Esnaf ve Sanatkarlar Sicil Memurluğuna veya yasa ile kurulu meslek kuruluşlarına, köy veya mahalle muhtarlarının mahalli mülki amirliğine onaylattırıldığı tarih başvuru tarihi sayılır basamak belirlenmesinde bu tarih esas olarak alınır. Zorunlu sigortalı sayılanlardan (BUEY Md. 9); Ticaret kazanç veya mesleki kazancı nedeniyle gerçek veya götürü usulde gelir vergisi yükümlüsü olanların giriş bildirgeleri, bağlı bulundukları vergi dairelerince onaylanır. Bu bildirgeler meslek kuruluşlarınca da onaylanabilir. -Limited şirketlerin ortakları ile sermayesi paylara bölünmüş komandit şirketlerin komandite ortaklarının anonim şirketlerin kurucu ortakları ile yönetim kurulu üyelerinin giriş bildirgeleri şirket yetkililerince kayıtlı bulundukları ticaret sicil memurluklarınca ayrı ayrı onaylanır. -Gelir vergisinden muaf olanlar ile vergi kaydı bulunmayanların giriş bildirgeleri Esnaf ve Sanatkar Sicil Memurluğu'nca veya yasa ile kurulu meslek kuruluşlarınca onaylanır. -Köy veya mahalle muhtarlarının giriş bildirgeleri ise yerel mülki amirlikçe onaylanır. Öte yandan Bağ-Kur yasasına göre sigortalı sayıldıkları tarihten başlayarak en geç üç ay içinde Bağ-Kur İl Müdüriükleri'ne veya vergi daireleri ile Esnaf ve Sanatkarlar Sicil Memurluğu'na ya da yasa ile kurulmuş meslek odalarına başvurarak giriş bildirgesi doldurup tescillerini yaptırmayanların tescilleri kurumca re'sen yapılır (BUEY Md.14). Bağ-Kur yasası Md. 24 gereğince bu yasa kapsamına giren zorunlu sigortalıların üç ay içinde başvurarak kayıt ve tescil işlemlerini yaptırmamaları halinde bunlar hakkında kurumca yapılacak başvuru üzerine bağlı bulundukları meslek kuruluşlarınca bir aya kadar disiplin cezası niteliğinde meslekten men cezası verilir. Tekerrür halinde verile-
cek meslekten men cezası bir aydan az olamaz (Bağk. K. Md.81). 16' Yeniden Sigortaiıiığa Başvuruda Yöntem Nedir? (BUEYMd, 12) Bağ-Kur'daki sigortalılık niteliğini yitirenlerden daha sonra 1479 sayılı yasanın 24.maddesi kapsamına girenler, kurumca hazırlanan "Yeniden Sigortalılık Formu"nu doldurarak bağlı bulundukları vergi dairelerine, gelir vergisinden muaf olanlar ile vergi kaydı bulunmayanlar ise Esnaf ve Sanatkar Sicil Memurluklan'na ya da yasada kurulu meslek kuruluşlarına onaylattıktan sonra üç ay içinde Bağ-Kur İl Müdürlüklerine vererek yeniden sigortalı olurlar. Aynı şekilde, yeniden seçilen köy ve mahalle muhtarları da "Muhtarlar için Yeniden Sigortalılık Formu"nu doldurup yerel mülki amire onaylattıktan sonra üç ay içinde İl Müdürlüklerine vererek yeniden sigortalı olabileceklerdir. Yönetmeliğe göre gerek Bağ-Kur ve gerekse öteki sosyal güvenlik kuruluşları kapsamından çıkarak yeniden Bağ-Kur Yasası kapsamına girenlerin, önceden Bağ-Kur'a fiilen prim ödemiş oldukları son basamak üzerinden sigortalılıkları sürer (BUEY Md. 12). 17' Yasada Sigorta Primine ve Ayiildara Esas Oian Geiir Basamaldarı Saptanmış mıdır? Bağ-Kur sigortalısının prim ve aylık tutarına esas olan göstergeler 1479 sayılı yasanın 50. maddesinde 24 basamak şeklinde belirlenmiştir. En düşük basamak bir, en yüksek basamak ise yirmidörttür. Gelir basamaklarını seçmek ve seçilen gelir basamakları üzerinden prim ödemek suretiyle yaşlılık aylığına hak kazanılır. Sigortalı basamak seçiminden ödeme gücüne kadar gelecekteki gereksinimlerini de gözönünde bulundurarak basamak seçiminde dikkatli olması gerekir. Basamak sayısının arttırılmasına, göstergelerin değiştirilmesine, saptanan yeni basamaklarda basamak yükseltilmesi için bekleme süresi ile