T.C. SELÇUK ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ ARKEOLOJİ ANABİLİM DALI KLASİK ARKEOLOJİ BİLİM DALI ROMA İMPARATORLUK DÖNEMİ MOZAİK SANATINDA OKEANOS VE TETHYS BETİMLEMELERİNİN TİPOLOJİK VE İKONOGRAFİK AÇIDAN DEĞERLENDİRİLMESİ ŞEHNAZ ERASLAN DOKTORA TEZİ DANIŞMAN Prof. Dr. K.LEVENT ZOROĞLU. KONYA 2011
II İÇİNDEKİLER Sayfa No Bilimsel Etik Sayfası... V Tez Kabul Formu... VI Önsöz... VII Özet... VIII Summary... IX 1. GİRİŞ... 1 1.1. Konu... 1 1.2. Araştırma Tarihi... 2 1.3. Amaç- Yöntem ve Çalışmanın Bölümleri... 5 2. MOZAİK SANATI... 8 3. MİTOLOJİDE VE BETİMLEME SANATINDA OKEANOS VE TETHYS 12 3.1. Mitolojide Okeanos ve Tethys... 12 3.2. Betimleme Sanatında Okeanos ve Tethys... 13 3.3. Okeanos ve Tethys Betimli Mozaiklerde Görülen Diğer Mitolojik Varlıklar 18 4. TİPOLOJİ... 21 4.1. Birlikte Betimlenen Okeanos ve Tethys (TİP I)... 21 4.1.1. Tam Vücut Betimlenen Okeanos ve Tethys (TİP Ia)... 21 4.1.2. Büst Biçiminde Betimlenen Okeanos ve Tethys (TİP Ib)... 22 4.2. Tek Betimlenen Okeanos (TİP II)... 23 4.2.1. Tam Vücut Betimlenen Okeanos (TİP IIa)... 23 4.2.2. Büst Biçiminde Betimlenen Okeanos (TİP IIb)... 23 4.2.3. Baş Biçiminde Betimlenen Okeanos (TİP IIc)... 24 4.3. Tek Betimlenen Tethys (TİP III)... 25 4.3.1. Tam Vücut Betimlenen Tethys (TİP IIIa)... 25 4.3.2. Büst Biçiminde Betimlenen Tethys (TİP IIIb)... 25 5. ROMA İMPARATORLUK DÖNEMİNDE OKEANOS VE TETHYS BETİMLİ MOZAİKLERİN COĞRAFİ BÖLGELERE GÖRE DAĞILIMI 27 5.1. Asya Roması... 27 5.1.1. Anadolu... 27 5.1.1.1. Antiocheia ve çevresi... 28 5.1.1.2. Zeugma... 29 5.1.1.3. Tarsus... 31 5.1.1.4. Anazarbus (Anavarza)... 31 5.1.1.5. Olimpos (Yanartaş)... 32 5.1.1.6. Perge... 33 5.1.2. Ermenistan... 33 5.1.2.1. Garni... 34 5.1.3. Suriye... 34 5.1.3.1. Philippolis (Shahba)... 34
5.1.3.2. Bilinmeyen (Zürih Üniversitesi KB 4028)... 35 5.1.4. Ürdün... 35 5.1.4.1. Petra... 36 5.1.4.2. Madaba... 36 5.1.5. Asya Roması Okeanos ve Tethys Betimli Mozaiklerin Özellikleri... 36 5.2. Avrupa Roması... 42 5.2.1. İtalya... 43 5.2.1.1. Ostia... 43 5.2.1.2. Cividale del Friuli... 44 5.2.1.3. Luni (La Spezia)... 44 5.2.1.4. Baccano... 45 5.2.2. Fransa... 46 5.2.2.1. Vienna (Vienne)... 46 5.2.2.2. Ouzouer-sur- Trézée (Loiret)... 47 5.2.2.3. Montréal... 47 5.2.2.4. Maubourguet (Hautes-Pyrénées)... 48 5.2.2.5. Saint-Rustice... 48 5.2.3. İngiltere... 49 5.2.3.1.Verulamium (St. Albans)... 49 5.2.3.2. Hemsworth... 50 5.2.3.3. Cirencester... 50 5.2.3.4. Fordington... 51 5.2.3.5. Withington... 51 5.2.4. İspanya... 52 5.2.4.1. Elche... 53 5.2.4.2. Emerita Augusta (Mérida)... 53 5.2.4.3. Casariche (Sevilla)... 54 5.2.4.4. Jaén... 54 5.2.4.5. Lugo... 55 5.2.4.6. Dueñas (Palencia)... 55 5.2.4.7. Carranque (Toledo)... 55 5.2.5. Almanya... 56 5.2.5.1 Bad Kreuznach... 56 5.2.6. Avrupa Roması Okeanos ve Tethys Betimli Mozaiklerin Özellikleri... 57 5.3. Kuzey Afrika Roması... 60 5.3.1.Tunus... 60 5.3.1.1. Acholla (Henchir Botria)... 60 5.3.1.2. Thysdrus (El Djem)... 61 5.3.1.3. Thina (Henchir)... 61 5.3.1.4. Althiburus (Ebba Ksour)... 62 5.3.1.5. Sfax... 63 5.3.1.6. Utica (Bou Chateur)... 63 5.3.1.7. Vicus Augusti (Sidi El Hani)... 64 5.3.1.8. Themetra (Chott Mariem)... 65 5.3.1.9. Kartaca... 65 5.3.1.10.Thuburbo Majus... 65 5.3.1.11. Nebeur (Kef)... 66 III
IV 5.3.1.12. Sousse... 66 5.3.1.13. Nasr Allah... 67 5.3.2 Cezayir... 67 5.3.2.1. Hippo Regius (Annaba)... 67 5.3.2.2. Aïn Témouchent... 67 5.3.2.3. Cherchell... 68 5.3.3. Libya... 68 5.3.3.1. Sabratha... 68 5.3.4. Fas... 69 5.3.4.1. Lixus... 69 5.3.5. Kuzey Afrika Roması Okeanos Betimli Mozaiklerin Özellikleri... 69 6. MOZAİK SANATINDA OKEANOS İKONOGRAFİSİ... 73 6.1. Tam Vücut Betimlenen Okeanos... 73 6.2. Büst Biçiminde Betimlenen Okeanos... 75 6.3. Baş Biçiminde Betimlenen Okeanos... 83 7. MOZAİK SANATINDA TETHYS İKONOGRAFİSİ... 101 7.1. Tam Vücut Betimlenen Tethys... 101 7.2. Büst Biçiminde Betimlenen Tethys... 103 8. SONUÇ... 124 9. KATALOG... 129 KISALTMALAR VE BİBLİYOGRAFYA... 205 LEVHA VE RESİM LİSTESİ... 217 LEVHALAR... 225 TABLO VE GRAFİKLER... 264 HARİTALAR... 270 Özgeçmiş... 275
V
VI
VII ÖNSÖZ Doktora çalışmamı belirlememde, danışman hocam Prof. Dr. Sayın K. Levent ZOROĞLU nun önerileri ve Antik Dönem mozaikleri üzerinde bugüne dek yapılmış olan çalışmaların azlığı etkin olmuştur. Çalışmaya başladığımızda karşılaştığımız ilk güçlük, bu konudaki mevcut kaynakların yetersizliği ve bilgilerin dağınıklığı oldu. Ancak konunun derinliklerine inildikçe, Antik Dönem mozaiklerinin geçmiş nesillerin toplumsal yaşam ve inançlarını gelecek nesillere görsel anlatımla aktaran önemli bir belge niteliğine sahip oluşu, bizi daha çok çalışmaya yöneltti. Roma Dönemi mozaikleriyle adını duyuran Antiocheia ve Zeugma mozaiklerini özellikle Roma İmparatorluğu nun hüküm sürdüğü Asya, Avrupa ve Kuzey Afrika coğrafyalarında bulunan mozaikler ile karşılaştırdığımızda Okeanos ve Tethys figürlerinin sadece Asya coğrafyalarında bir arada betimlendiğini fark ettik ve bu durum ilgimizi çekti. Böylelikle Okeanos ve Tethys kompozisyonlu mozaikler üzerinde çalışmaya karar verdik. Bu nedenle çalışmamızın kapsamı sadece Anadolu da bulunan Okeanos ve Tethys örnekleriyle sınırlı kalmayarak Roma İmparatorluğu nun hüküm sürdüğü Asya, Avrupa ve Kuzey Afrika coğrafyalarında bulunan Okeanos ve Tethys betimli mozaik örneklerini de içine almaktadır. Çalışmamızın antik mozaikler ile ilgilenen araştırmacılara sağlayabileceği en küçük katkı bile bizi fazlasıyla mutlu edecektir. Tezin tüm aşamalarında bana destek olan ve tezin tamamlanmasında önemli katkıları olan danışman hocam Prof. Dr. Sayın K. Levent ZOROĞLU na teşekkürlerimi bir borç bilirim. Tezin yazıya dökülmesi aşamasında desteğini gördüğüm kardeşim Şeyda ERASLAN a, çevirilerde yardımlarını esirgemeyen arkadaşlarım Sevinç KARATAŞ ve Recep BULUT a, bu süreçte bana her türlü desteği sağlayan sevgili aileme de ayrıca teşekkür ederim. Şehnaz ERASLAN Ankara 2011
VIII T.C. SELÇUK ÜNİVERSİTESİ Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürlüğü Öğrencinin Tezin Adı Adı Soyadı Şehnaz ERASLAN Numarası 044103011003 Ana Bilim / Arkeoloji/ Klasik Arkeoloji Bilim Dalı Danışmanı Prof.Dr. K. Levent ZOROĞLU Roma İmparatorluk Dönemi Mozaik Sanatında Okeanos ve Tethys Betimlemelerinin Tipolojik ve İkonografik Açıdan Değerlendirilmesi. ÖZET Roma İmparatorluk Dönemi Mozaik Sanatında Okeanos ve Tethys Betimlemelerinin Tipolojik ve İkonografik Açıdan Değerlendirilmesi başlıklı bu doktora tezi çalışmasındaki amaç; Roma İmparatorluğu nun hüküm sürdüğü Asya, Avrupa ve Kuzey Afrika coğrafyalarında bulunan mozaikler üzerinde betimlenen Okeanos ve Tethys figürlerinin birbirleriyle olan etkileşimini ve gelişimini saptamaktır. Bu konuyla ilgili mozaiklerin tespiti için öncelikle yapılan kütüphane çalışmasında mevcut Okeanos ve Tethys betimli mozaikler ile Türkiye deki ve Tunus daki mozaik müzelerinde teşhir edilen Okeanos ve Tethys betimli mozaikler bir araya getirilerek katalog oluşturulmuştur. Çalışmalar neticesinde konuyla ilgili 70 adet mozaik saptanmış olup bu figürlerin M.S. 2. yüzyıldan başlayarak M.S. 6. yüzyıla kadar varlıklarını sürdürdüğü belirlenmiştir. Ayrıca araştırmalar yapılırken Roma nın egemen olduğu coğrafyalardaki mozaikler üzerinde betimlenen Okeanos ve Tethys figürlerinin farklı sanatlarda yer alan prototipleri belirlenerek tipolojik ve ikonografik gelişimleri değerlendirilmiştir.
IX T.C. SELÇUK ÜNİVERSİTESİ Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürlüğü Öğrencinin Adı Soyadı Şehnaz ERASLAN Numarası 044103011003 Ana Bilim / Arkeoloji/ Klasik Arkeoloji Bilim Dalı Danışmanı Prof.Dr. K.Levent ZOROĞLU Tezin İngilizce Adı Evaluation of The Depiction of Okeanos And Tethys in Terms of Typologic And Iconographic in The Mosaic Art of Roman Empire. SUMMARY The aim of the this dissertation named Evaluation of The Depiction of Okeanos And Tethys in Terms of Typologic and Iconographic in The Mosaic Art of Roman Empire. is to study the interaction and the progress of Okeanos and Tethys figures between themselves which were depicted in the mosaics found in Asia, Europe, and North Africa where Roman Empire ruled. For the library research, first, a catalogue was created by collecting mosaics depicting Okeanos and Tethys from museums of mosaics in Tunusia and Turkey and the ones which were currently available. At the end of the study, 70 mosaics related to the topic were analyzed and these figures were found to have existed from 2nd century AD to 6th century AD. Additionally, while carrying out the research, typologic and iconographic progress of Okeanos and Tethys figures depicted on mosaics from different areas of Roman Empire was evaluated by determining the prototypes in different branches of art.
1.GİRİŞ 1.1. Konu Roma İmparatorluğu nun egemen olduğu Asya, Avrupa ve Kuzey Afrika coğrafyalarından günümüze ulaşabilen çok sayıda zemin mozaikleri mevcuttur. Duvar mozaikleri ise dikey yüzeye uygulanmaları nedeniyle nadiren korunabilmişlerdir. Elimizdeki yayınlardan takip ettiğimiz kadarıyla zemin mozaiklerinin en iyi bilinen örnekleri Kuzey Afrika coğrafyasında özellikle Tunus da, Avrupa coğrafyasında Sicilya nın Piazza Armerina şehrinde, Asya coğrafyasında ise mozaikleriyle adını duyurmuş Antiocheia ve Zeugma da bulunduğunu söyleyebiliriz 1. Roma İmparatorluk Dönemi nde mozaik sanatçılarının repertuarlarında özellikle mimari yapıların havuz ya da hamam bölümlerindeki zemin mozaiklerinde en çok tercih edilen figür olarak Okeanos ve Tethys ön plana çıkmıştır. Antik Dönem de mimari yapıların işlevi mozaik kompozisyonlarının seçiminde etkili olmuştur. Bu nedenle Okeanos ve Tethys betimli mozaiklerin de genellikle özel mülkiyete ait ev/villaların havuz ya da hamamların zeminlerinde yer alması prensip olarak su unsurunu çağrıştırmasından kaynaklanmaktadır. Özellikle Okeanos un baş formundaki betimlemelerinde Tanrıya atfedilen tüm belirteçler denizde yaşayan unsurların birer sembolü olarak karşımıza çıkmaktadır. Öyle ki başının üzerinden yükselen bir çift ıstakoz kıskacı, saçlarının her iki tarafından çıkan ıstakoz bacakları, kulaklarına yerleştirilen deniz kabukları, sakallarının yosunlarla biçimlendirilmesi adeta denizi simgeler nitelikte olduğunu açıklar gibidir. Tüm bu belirteçlerin yanı sıra Okeanos ve Tethys deniz Tanrıları olarak da kabul edildiğinden mozaiklerde onlara eşlik eden çeşitli deniz canlıları ile mitolojik deniz varlıkların da etraflarında resmedilmesi hiç de şaşırtıcı değildir. Mozaikler üzerinde M.S. 2. yy ın başından itibaren karşımıza çıkan Okeanos ve Tethys betimlemeleri diğer sanat dallarında Arkaik Dönem den başlayarak Roma Dönemi ne kadar varlığını sürdürmüştür. Roma Dönemi nde özellikle Okeanos un tek betimlendiği örnekler heykellerde, sikkelerde ve lahitlerde yer almıştır 2. 1 Driss 1962,5 2 Bkz.s.13 16
2 Çalışmamız kapsamındaki mozaik örneklerinde görüleceği gibi her ne kadar Okeanos ve Tethys, Grek mitolojisindeki karı-koca kavramlarını temsil etseler de bunların birlikte olduğu az sayıda örnek olmasına karşın tek tek özellikle de Okeanos un tek başına ve hatta yalnızca baş formunda mozaik betimlemelerine aktarıldığı örnekler sayıca fazladır. Ayrıca bu iki figür, Roma nın egemen olduğu Asya, Avrupa ve Kuzey Afrika coğrafyasında mozaikler üzerinde kompozisyon ve stil farklılığı da göstermektedir. 1.2. Araştırma Tarihi Mozaik sanatında karşımıza çıkan Okeanos ve Tethys figürlerinin birlikte ele alınıp incelendiği özel bir çalışma bulunmamaktadır. Mozaikler hakkında genel bilgiler veren yayınlarda, Okeanos ve Tethys figürleri hakkında kısa bilgiler yer almaktadır. Fakat Okeanos ve Tethys figürlerinin ayrı ayrı değerlendirildiği bazı makalelerden bahsetmek gerekir. Okeanos hakkında bize bilgi veren makalelerden biri, Paulian Voute nin Notes sur l'iconographie d'océan. À propos d'une fontaine à mosaïques découverte à Nole (Campanie) adlı makalesidir 3. Voute bu çalışmasında, İtalya nın Nole şehrinde bir çeşme yapısının (Nymphaeum) zemininde bulunan Okeanos betimli mozaik hakkında bilgi vermiştir. Voute, mozaiğin bulunduğu çeşme (Nymphaeum) yapısında Okeanos figürünün baş formunda betimlendiğini söyler. Bu sonuca mozaiğin coğrafi olarak yakın olduğu yerleşimlerde bulunan diğer Okeanos betimli mozaikleri inceleyerek varır. Yazar bu inceleme içerisine Fransa ve Cezayir de M.S.2.yy a tarihlendirilmiş çeşme yapılarındaki mozaikleri dâhil etmiştir. Ayrıca Voute, birbirine coğrafi olarak yakın olan yerleşimlerde ortak bazı kompozisyonların rastlanmasını da yerleşimler arasındaki bağın kanıtı olarak nitelendirir. Ancak burada Voute, çeşme yapıları dışında değişik mekânlar içinde bulunan Okeanos betimli mozaikler üzerinde durmamış sadece Okeanos un baş formundaki betimli mozaiklerine ağırlık vermiştir. Biz de bu çalışmamızda, Voute un ele almadığı Okeanos un büst ve tam vücut formlardaki betimlemelerini saptamaya çalışacağız. 3 Voute 1972, 639 674
3 Özellikle Okeanos un baş formunda betimlendiği mozaiklerden bahseden bu çalışmanın ardından yine Okeanos a yönelik Agnès Paulian ın Le dieu Océan en Espagne: un thème de l art hispano-romain, adlı makalesinden bahsetmek gerekir 4. Paulian makalesinde, Roma Dönemi İspanya sında bulunan sanatın farklı dallarındaki Okeanos betimlemelerini, Kuzey Afriaka da bulunmuş Okeanos betimli mozaik ve rölyefle kıyaslamayı amaçlamıştır. Paulian, bu kıyaslama için öncelikle İspanya nın Okeanos betimli mozaikleri ile Okeanos un Cadix de bulunan bronz rölyefi biçimsel özellikleri bakımından değerlendirmiştir. Daha sonra Fas ın Lixus şehrinde bulunan bronz Okeanos başı rölyefini ve Kuzey Afrika da bulunan Okeanos betimli mozaikleri İspanya da bulunan Okeanos betimlemeleriyle karşılaştırmıştır. Paulian bu çalışmasının sonucunda, İspanya da bulunan Okeanos betimli mozaiklerin, Kuzey Afrika coğrafyasında bulunan Okeanos betimli mozaiklere oranla daha az olduğundan bahsetmiştir. Ayrıca İspanya Roması na ait Okeanos figürlerinin, Kuzey Afrika daki devasa boyutlarda koruyucu nitelikli Okeanos figürlerine oranla daha çok dekoratif amaçla resmedildiğini açıklamaktadır. Biz de bu çalışmamızda Paulian ın yaptığı şekilde Okeanos un farklı sanat dallarındaki betimlemelerini inceleyeceğiz. Fakat bunu yaparken Paulian dan farklı olarak sadece İspanya ve Lixus örnekleriyle sınırlı kalmayıp, Avrupa ve Asya coğrafyalarında Okeanos un farklı sanat dallarındaki betimlemelerini, yine Roma nın egemenliği altındaki coğrafyalarda bulunan Okeanos betimli mozaikler ile benzerlik ya da farklılıkları açısından saptamaya çalışacağız. İspanya da bulunan Okeanos betimli mozaikler ile ilgili araştırmaya paralel olan Catherine Balmelle ve Sylvain Doussau in yaptığı La mosaïque à l'océan trouvée à Maubourguet (Hautes-Pyrénées) 5 adlı makaleden de bahsetmek gerekir. Doussau ve Balmelle bu makalede, Fransa nın Maubourguet (Hautes-Pyrénées) şehrinde bir havuz zemininde bulunan M.S.4.yy a tarihlendirilen Okeanos betimli mozaiği yine Fransa da aynı yüzyıllara tarihlendirilen Montréal ve Saint-Rustice de bulunan Okeanos betimli mozaiklerle karşılaştırmıştır. Doussau ve Balmelle bu çalışmayı yaparken mozaiklerin aralarındaki benzerlik ve farklılığı ön plana çıkararak, biçimsel olarak değerlendirmiştir. Doussau ve Balmelle aynı zamanda 4 Paulian 1979,115 133 5 Balmelle- Doussau 1982,149 170
4 mozaiklerin tekniğini ele alarak bunları tarihlendirmiş ve mozaiklerin malzeme, kompozisyon, renklerini de inceleyen bir çalışma yapmıştır. Biz bu çalışmamızda Roma nın egemen olduğu coğrafyalarda bulunmuş tüm Okeanos mozaiklerini incelediğimiz için Doussau ve Balmelle nin verdiği örneklerden de faydalanarak bu mozaiklerin farklı coğrafyalarda bulunmuş diğer Okeanos betimli mozaiklerle olan kompozisyon farklılığı ya da benzerliğini saptamaya çalışacağız. Dolayısıyla bunu yaparken Doussau ve Balmelle nin çalışmasından farklı olarak, Fransa da M.S.2. ve 3.yy larda bulunmuş daha erken tarihli Okeanos betimli mozaiklerin yanı sıra diğer sanatlarda yer alan örneklerini de belirleyerek değişik coğrafyalarda bulunmuş tüm Okeanos betimli mozaiklerin ikonografik gelişimini değerlendireceğiz. Okeanos için yapılan bu araştırmaların yanı sıra Tethys hakkında benzer bir çalışma da Sara M. Wages in A Note on the Dumbarton Oaks Tethys Mosaic adlı makalesidir 6. Wages bu makalesinde, Antiocheia da 1930 lu yıllarda Princeton Üniversitesi tarafından yapılan kazılar neticesinde F Hamam yapısı olarak adlandırılan binada bulunan Tethys betimli mozaik hakkında bilgi vermektedir. Wages makalesinde, F Hamam yapısında bulunan Tethys betimli mozaik hakkında bilgiler verdikten sonra bu mozaiği Antiocheia da bulunan diğer Tethys betimli mozaikler ile karşılaştırarak, biçimsel özelikleri hakkında değerlendirmeler yapmaktadır. Wages e göre, Tethys figürleri üç evreden oluşmaktadır. İlk evrede Tethys, Okeanos ile birlikte mozaikler üzerinde resmedilmiştir. İkinci evrede Tethys figürleri yanında Okeanos olmadan tasvir edilmiştir. Son evrede ise Tethys figürlerinin artık denizin kişileştirilmiş formu olan Thalassa figürleri ile yer değiştirdiğini söylemektedir. Biz de bu çalışmamızda Wages in yaptığı şekilde Tethys figürlerini incelemekle birlikte, Antiocheia da bulunan Tethys betimli mozaiklerin yanı sıra Roma nın egemenliği altındaki coğrafyalarda bulunmuş tüm Tethys betimli mozaikleri ele alacak ve dolayısıyla Wages e göre daha geniş bir coğrafayayı değerlendirmiş olacağız. Ayrıca mozaiklerin tipolojik gelişimlerine yer verecek ve farklı coğrafyalardaki Tethys figürlerini ikonografik açıdan inceleyeceğiz. 6 Wages 1986,119 127
5 1.3. Amaç- Yöntem ve Çalışmanın Bölümleri Bu çalışmanın amacı; Roma İmparatorluğu nun hüküm sürdüğü Asya, Avrupa ve Kuzey Afrika coğrafyalarında bulunan mozaikler üzerinde betimlenen Okeanos ve Tethys figürlerinin birbirleriyle olan etkileşimini ve gelişimini saptamaktır. Bunun için Okeanos ve Tethys figürlerinin farklı sanatlarda yer alan prototiplerinin de belirlenip, tipolojik ve ikonografik gelişimi üzerinde durulacaktır. Çalışmanın kapsamı içinde Roma İmparatorluğu nun hüküm sürdüğü coğrafyalardaki Okeanos ve Tethys betimli mozaik örnekleri ele alınmıştır. Çalışmanın ilk aşamasında Roma nın egemenliği altındaki Asya, Avrupa ve Kuzey Afrika coğrafyalarındaki Okeanos ve Tethys betimli mozaik örneklerini toplamak için uzun süreli bir kaynak tarama çalışması yapılmıştır. Bu çalışma için yapılan kütüphane araştırmasında, ulusal ve uluslar arası yayınlardan Okeanos ve Tethys betimli mozaiklerin tespiti sağlanarak katalog oluşturulmuştur. Ayrıca bu tarama çalışması sonucunda tespit edilen mozaiklerin yanı sıra Okeanos ve Tethys in farklı sanat dallarında betimlenen örnekleri de saptanmıştır. Bu örnekler arasında Helenistik ve öncesine ait dönemlerin yanı sıra Okeanos betimlemelerinin daha çok görüldüğü Roma Dönemi ağırlıklı olmuştur. Araştırma kapsamı içerisinde müzelerde teşhir edilen Okeanos ve Tethys betimli mozaiklerin fotoğrafları çekilmiştir. Fotoğrafların büyük bir bölümü Gaziantep ve Antakya Arkeoloji müzelerinden sağlanmıştır. Ayrıca Tunus Bardo Müzesi nde araştırma yapılmış ve burada yer alan Okeanos betimli mozaiklerin de fotoğrafları çekilmiştir. Roma İmparatorluğu nun farklı eyaletlerinde bulunan Okeanos ve Tethys betimli mozaikler tasnif edildikten sonra çalışmamızın içerik şeması oluşturulmuştur. İlk olarak Giriş başlığında bu araştırmanın amacından bahsedilmiştir. Aynı başlık altında Araştırma Tarihi bölümünde Okeanos ve Tethys hakkında bugüne değin yapılmış yayınlar hakkında kısa bilgiler verilmiştir. İkinci bölümde, Mozaik Sanatı ana başlığı altında mozaik sanatının kronolojik gelişimi hakkında kısa açıklamalar yapılmıştır. Mitolojide ve Betimleme Sanatında Okeanos ve Tethys başlığının yer aldığı üçüncü bölümde, öncelikle Okeanos ve Tethys kavramlarının Grek mitolojisindeki önemine değinilerek bu kavramların mitolojik özellikleri üzerinde durulmuştur. Daha sonra Okeanos ve Tethys figürlerinin mozaikler haricinde diğer sanat dallarındaki
6 betimlemelerine kısaca yer verilmiştir. Bu bölümde ayrıca Okeanos ve Tethys betimli mozaiklerde, onlara eşlik eden mitolojik varlıklara da yer verilmiştir. Dördüncü bölümü oluşturan Tipoloji başlığı altında, ele aldığımız Okeanos ve Tethys betimli mozaik örneklerine bakarak bunların betimlemeyle ilgili bir tipolojisinin oluşturulması uygun görülmüştür. Bu tipolojiyi oluştururken Okeanos ve Tethys in birlikte betimlenen ya da tek tek betimlemelerde yer alan modelleri biçimsel özelliklerine göre sınıflanlandırılmıştır. Belirlediğimiz tipolojileri dikkate alarak Okeanos ve Tethys betimlemelerinin Coğrafi Bölgelere Göre Dağılımı adlı beşinci bölümde, mozaiklerin bulundukları Asya, Avrupa ve Kuzey Afrika Roması diye Roma İmparatorluğu nun hüküm sürdüğü üç farklı coğrafya değerlendirilmiştir. Ele geçtikleri yerlerin günümüzdeki isimleriyle verildiği bu örnekler, kendi içlerinde kronolojik bir sıralamaya göre anlatılmışlardır. Bu tespiti yaparken elimizdeki yayınlardan takip ettiğimiz kadarıyla mozaiklerin bulundukları yapılar ve bu yapıların içinde yer aldıkları mekânlardan da bahsedilmiştir. Mozaiklerin coğrafi bölgelere göre farklı biçimsel değerlendirilmeleri yapılmış, böylece Asya, Avrupa ve Kuzey Afrika mozaiklerinin özellikleri ortaya çıkarılmıştır. Çalışmamızın altıncı bölümünde yer alan Mozaik Sanatında Okeanos İkonografisi ile yedinci bölümünde yer alan Mozaik Sanatında Tethys İkonografisi başlıklarında, Roma İmparatorluğu nun bu geniş coğrafyasında belirlediğimiz farklı Okeanos ve Tethys tiplerinin ikonografik değerlendirilmesi yapılmıştır. Bu değerlendirmede, Okeanos ve Tethys in hangi bölgelerde hangi sanatsal özelliklere sahip olduğunu ve modellerin olası prototipleri, Okeanos ve Tethys e ilişkin yazılı kaynaklar ile sikkeler, heykeller ve kabartmalar gibi başka malzemelerden yararlanılarak açıklanmaya çalışılmıştır. Bu çalışma sonucunda elde edilen bulgular, sekizinci bölümde yer alan Sonuç başlığında değerlendirilmiş ve böylece bu iki Tanrının tipolojik ve ikonografik gelişiminin tablolar ve grafiklerle birlikte anlaşılabilmesi sağlanmıştır. Çalışmamızın son aşaması olan dokuzuncu bölümde ise, Katalog başlığı altında Roma nın egemenliği altındaki bu geniş coğrafyalarda ele geçen mozaik örnekleri sıralanmıştır. Bu sıralamayı yaparken dördüncü bölümde yer alan Tipoloji başlığında belirlediğimiz sınıflandırma dikkate alınmıştır.
7 Tez metninin sonuna Asya, Avrupa ve Kuzey Afrika coğrafyalarındaki mozaikler üzerinde betimlenen Okeanos ve Tethys figürlerinin bulundukları günümüzdeki isimleriyle belirtilen kentleri gösteren haritalar eklenmiştir. Bu haritaları düzenlerken öncelikle bu iki figürün bulunduğu Roma nın egemenliği altındaki coğrafyalarda ele geçen Okeanos ve Tethys figürleri genel olarak ele alınmıştır. Daha sonra sırasıyla Asya Roması, Avrupa Roması ve Kuzey Afrika Roması olarak isimlendirdiğimiz coğrafyalarda bulunan Okeanos ve Tethys figürlerinin bulundukları yerler işaretlenmiştir.
8 2. MOZAİK SANATI Mozaik, standart ölçülere sahip çeşitli renklerde taş, vazo/tuğla parçası ve cam gibi malzemelerin, küp şeklinde biçimlendirilerek yapıların zemin, duvar ve kemerlerini süslemek amacıyla harç içine yerleştirilmek suretiyle oluşturulmuş bir sanat dalıdır 7. Mozaik sanatının kökeninin Sümerlerin Erech (Uruk) kentindeki M.Ö. 4000 ile 3000 arasına tarihlendirilen Eanna Tapınağı ndaki örneklere kadar uzandığı ileri sürülmektedir 8. Bu tapınağın duvarları pişmiş topraktan yapılmış kırmızı, siyah ve beyaz renklerle oluşturulmuş konik biçimli çivilerle süslenmiştir 9. Mimariye bağlı elemanlar olarak karşımıza çıkan bu ilk uygulamalardan sonra çakıl taşlarından oluşturulmuş gerçek anlamdaki ilk mozaiklere Anadolu ve Kıta Yunanistan da rastlanmaktadır. Bu ilk örneklerden biri Frig kenti olan Gordion da bulunmuştur. M.Ö.8.yüzyıla ait megaron evlerin zeminlerindeki mozaikler beyaz, mavi ve koyu kırmızı renkli çakıl taşından yapılan gamalı haçlar, eşkenar dörtgen, birbirine kenetli üçgen desenler siyah bir zemin üzerine gelişi güzel her hangi bir ölçü ve düzene bağlı kalmadan döşenmiştir 10. Çakıl taşından oluşturulmuş zemin mozaikleri daha sonra Yunanistan da M.Ö.7.yüzyıldan Sparta daki Artemis Ortia Tapınağı ve M.Ö. 6. yüzyıldan Delphi deki Athena Pronaia Tapınağı nda görülmektedir. Bu erken örneklerde çoğu zaman taşların orijinal renkleri kullanılmıştır. Fakat bu zamana ait zeminlerde şekil kullanımına ait herhangi bir kanıt bulunamamıştır 11. M.Ö.5.yüzyıldan itibaren çakıl taşlarıyla yapılan mozaiklerde geometrik süslemeler, insan ve hayvan figürleriyle bezenmiş mozaiklerin yanı sıra mitolojik konulu mozaiklerin de yer aldığı görülmektedir. Bu dönemde mozaiklerdeki 7 Antik Dönem mozaik teknikleri konusunda bkz. Hetherington 1967, 26 vd.; Rossi 1970,7-13; Fisher 1971, 33 vd.; Dunbabin 1979, 265-277; Dunbabin 1999, 279-291 8 Müller 1939, 247 250; Fisher 1971, 33 9 Mozaiğin görülebilir sınırları genellikle siyah, kırmızı veya beyaz tonda renklendirilmiş ve bazısının gölge ile karartılan, dairesel bir daralma ile ön plana çıkartılan beyaz çerçeveleri bulunmaktadır. Geometrik motiflerinin her biri zigzak şeritler, üçgenler ve baklava dilimi olan duvar, basit yarım sütunların bir dizisinden oluşmaktadır. Saç örgüsüne ve dokuma örneklerine olan benzerlik, duvar kaplamalarının daha dayanıklı bir çeşidinin yapılmasının amaçlanıldığı hipotezini desteklemektedir. Bkz. Fischer 1971, 33 10 Young 1965, 5 13 11 Dunbabin 1999, 5
9 figürlerin resimsel etkisini vurgulamak için koyu renk zemin üzerinde genellikle beyaz renklerin hâkim olduğu figürler yerleştirilmiştir 12. Yunanistan da M.Ö.5.yüzyılın sonlarına tarihlendirilen Olynthus 13 mozaiklerinde bu gelişimin izlerine rastlanmaktadır. Burada figürlerin çizimleri silüet teknikle ve koyu renk zemin üzerinde açık renklerle betimlenmiştir. Bu şekliyle dönemin kırmızı figür vazo resimlerini hatırlatmaktadır 14. Mozaikler üzerinde Thetis in Akhilleus a silahlarını getirmesi, Bellerophon un Chimaera yı öldürmesi, Dionysos un zaferi ve gerçek ya da fantastik hayvanlar gibi mitolojik konular betimlenmiştir. Erken Helenistik Dönem e ait olduğu kuşkusuz bilinmesine rağmen kesin bir tarih henüz yapılamayan Yunanistan ın antik Pella şehrindeki mozaikler, doğal çakıl taşlarıyla yapılan mozaik çeşidinin en başarılı örneklerini temsil etmektedirler 15. Buradaki çakıl taşından yapılmış mozaiklerin hem stil hem de teknik olarak Olynthus mozaiklerinden daha geç bir dönemde yapıldığı düşünülmektedir. Aralarında en az bir yüz yıl olduğu kabul gören bir düşüncedir 16. Mozaiklerdeki figürlü sahnelerin boyutları Olynthus mozaiklerine göre daha geniş, kullanılan renkler de daha çeşitlidir 17. Figürler, koyu renk zemin üzerinde açık renklerle özellikle beyaz, sarı ve kahverengiyle betimlenmiştir. Ayrıca figürlerin dış hatları terakota ya da ince şeritli kalayla vurgulanmıştır 18. Erken Helenistik Dönem de doğal çakıl taşı malzemelerinden oluşmuş mozaikler varlığını sürdürmüştür. Fakat mozaiklerde resimsel etki ve figürlerdeki detayları daha net vurgulama ihtiyacı sonucu çakıl taşlarının yetersiz kaldığı durumlarda, boyama tekniği ve taşların figürlere göre kesilerek kullanıldığı görülmektedir 19.Bunun en iyi bilinen örneği Yunanistan da M.Ö.4.yüzyıla tarihlendirilmiş olan Olympia Zeus Tapınağı ndaki zemin mozaikleridir. Bu 12 L Orange-Nordhagen 1966, 34 13 Robinson-Graham 1938, 284 90 14 Robertson 1965,75; Ling 1998,23; Dunbabin 1999,10 15 Dunbabin 1979, 265 16 Robertson 1965, 75 17 Petsas 1965, 41 55 18 Ling 1998, 23 19 Dunbabin1999,18
10 zeminlerde doğal çakıl taşı malzemenin yanı sıra, kesilip biçimlendirilmiş taşların kullanımı mozaik tekniğinde bir yenilik olarak nitelendirilmektedir 20. M.Ö.3.yüzyılda doğal çakıl taşlarından oluşturulmuş mozaiklerin yerini çok renkli dörtgen prizma şeklinde kesilmiş tesseralar almıştır. Tessera mozaiklerin ilk örneği Sicilya nın Morgantina kentindeki M.Ö. 3.yüzyılın ikinci çeyreğine tarihlendirilen Ganymede Evi ndeki mozaik zeminlerde görülmektedir 21. Buradaki mozaik tasarımında doğal çakıl taşı mozaiklerde yapılması mümkün olmayan üç boyutlu teknik, Ganymede Evi ndeki paneli çevreleyen meander motifinde kullanılmıştır 22. Helenistik Dönem e ait diğer tessera mozaiklerin en güzel örnekleri Delos ve Pompei de bulunmaktadır. Delos da bulunan mozaik zeminlerinin büyük bir bölümü M.Ö.2.yüzyıla aittir 23. Genellikle dikdörtgen bir şekil içine yerleştirilen mozaiklerin merkezindeki dekoratif motifler opus tesellatum tekniğindedir. Mozaiklerin merkezlerinde sadece figürlü emblema değil aynı zamanda rozet, yıldız gibi çeşitli motifler de yer almıştır 24. Pompei de bulunan mozaiklerin çoğunluğu M.Ö.2.yüzyılın sonları ya da M.Ö.1.yüzyılın erken dönemlerine tarihlendirilmiştir 25. Opus signinum tekniğinde yapılan en erken Pompei mozaikleri, Helenistik mozaiklerin tipik örneklerini temsil etmektedir. Mozaikleri süsleyen sahnelerde yer alan insan ya da hayvan betimlemeleri gerçeğe yakın yapılarak resimsel bir etki yaratılmıştır. Mozaiklerde taşların yanı sıra renkli mermerler, kireçtaşları ve cam kullanılarak gölge ve ışık tekniği başarıyla kullanılmıştır. Anadolu nun Helenistik Dönem e ait mozaiklerini Sinope, Assos, Aphrodisias, Pergamon, Priene, Erthrai, Klazomenai, Tarsos, Halikarnasos, Anemorion ve Kyme de görmek mümkündür 26. Anadolu da Erken Helenistik Dönem le birlikte geometrik düzenlemeli kompozisyonların çeşidinde artış görülmektedir. Ayrıca bu devirde mozaiklerin etrafını çevreleyen bordür yapılmaya başlanmıştır. İlk tessera 20 L Orange-Nordhagen 1966, 34 21 Phillips 1960, 243 62; Tsakirgis 1989, 395 416 22 Dunbabin 1999, 22 23 Joyce 1979, 255 24 Ling 1998, 27 25 Westgate 2000, 262 26 Daha ayrıntılı bilgi için bkz. Bingöl 1997,68 158
11 malzemeye ise M.Ö.2.yüzyılda Pergamon (Bergama) da Kral II. Eumenis in Sarayı nda rastlanmaktadır 27. Roma Dönemi nde İtalya da yeni bir tip olan siyah-beyaz mozaikler M.S.1.yüzyılda karşımıza çıkmaktadır. Yunan vazo resimlerinde kullanılan siyah figür teknikle benzerlik gösterdiğinden dolayı bu stile siyah-beyaz mozaik adı verilmiştir. Siyah beyaz adı verilen teknikte, figürler beyaz zemin üzerine siyah tesseralarla tasvir edilmiştir. Siyah renk için genellikle bazalt, beyaz renk içinse mermer ya da kireç taşı kullanmışlardır. Siyah-beyaz teknikte yapılmış en erken örneklerde Okeanos, Poseidon, Nereidler, Tritonlar ve balıkların yer aldığı deniz sahneli mozaiklerin kullanımı popüler olmuştur 28. M.S. 2.yüzyıldan itibaren çok renklilik tekrar kullanıma girmiştir. Motif ve renklerdeki çeşitliliğin yanı sıra ışık-gölge ile sağlanan perspektif mozaiklerde başarıyla uygulanmıştır. Bu dönemde geometrik ve bitkisel bordür ile çevrelenmiş paneller konularını mitolojik sahnelerden almışlardır. Bu mozaiklerin en güzel örneklerini bugünkü Türkiye sınırları içerisinde yer alan Antiocheia 29 ve Zeugma 30 da görmek mümkündür. Geç Antik Dönemde (M.S.4.yy-M.S.6.yy) mozaikler üzerinde betimlenen figürlerin stillerinde değişimler olduğu tespit edilmiştir. Bu dönemde cepheden betimlenen oval yüzler, iri ve açıkgözler, vücut hatlarının kontur ile çizilmesi, figürlerin isimleri ile birlikte tanımlanması, çarpıcı renklerin kullanılması, kumaş kıvrımlarında açık ve koyu renklerle sağlanan renk geçişlerinin verilmesi, beyaz zemin üzerinde hareket halinde olan figürlerin resmedilmesi hâkimdir 31. 27 Fischer 1971,15,res.9 28 L Orange-Nordhagen 1966,39; Dunbabin 1999,67; Ling 1998,47 29 Antiocheia mozaikleri için bkz. Levi 1947 ; Campbell 1988 ; Cimok 2000 30 Zeugma mozaikleri için bkz. Ergeç- Önal-Wagner 2000, 105 113; Önal 2002 31 Dunbabin 1999,199