TARIM TOPLUMUNDAN BİLGİ TOPLUMUNA GEÇİŞTE HANGİ ALANLARDA NASIL DEĞİŞİMLER YAŞANMIŞTIR? İÇİNDEKİLER 1.GİRİŞ 2. BİLGİ TOPLUMUNUN ÖNCESİ: TARIM VE ENDÜSTRİ TOPLUMU 2.1.TARIM TOPLUMUNUN ÖZELLİKLERİ: 2.2.TARIM TOPLUMUNDA İNSAN SERMAYESİ 3.ENDÜSTRİ TOPLUMU 3.1.ENDÜSTRİ TOPLUMUNUN ÖZELLİKLERİ 3.2.ENDÜSTRİ TOPLUMUNDA İNSAN SERMAYESİ 4. BİLGİ TOPLUMU 4.1 BİLGİ TOPLUMUN ÖZELLİKLERİ 4.2. BİLGİ TOPLUMUNDA İNSAN SERMAYESİ GİRİŞ Sosyo-ekonomik gelişme sürecinde toplumlar ilkel toplumdan tarım toplumuna, tarım toplumundan sanayi toplumuna, günümüzde ise sanayi toplumundan bilgi toplumuna geçiş şeklinde farklı gelişme aşamaları geçirmişlerdir. Bu gelişme aşamalarından insanlık tarihinde iz bırakan aşamalardan birincisi insanları ilkel yaşamdan toprağa ve yerleşik düzene bağlayan tarım toplumuna geçiş, ikincisi tarım toplumundan kitlesel üretimin, tüketimin ve eğitimin önemli olduğu sanayi toplumuna geçiş, üçüncüsü ise kitlesel refahın, bilginin ve nitelikli insan sermayesinin önem kazandığı bilgi toplumu aşamasıdır(aktan ve Tunç, 1998). İnsanlık bugünlerde yeni ve köklü bir değişimin eşiğindedir. Uygarlık tarihindeki bu üçüncü köklü değişimin sanayi toplumundan; bilginin giderek hammaddenin, emeğin ve diğer kaynakların yerini alacağı ve geçmişin şimdiki sanayi toplumundan farklı bir Bilgi Toplumu na doğru olacağı ifade edilmektedir(masuda dan aktaran Çoban 1997 s.5). 2. BİLGİ TOPLUMUNUN ÖNCESİ: TARIM VE ENDÜSTRİ TOPLUMU 1 / 9
2.1 TARIM TOPLUMUN ÖZELLİKLERİ (Geleneksel Toplum) Karasabanın bulunuşuyla başlar. (-6000) Ekonomi: Takas ekonomisi Temel üretim etkeni: Toprak Temel yerleşim birimi: Köy Yaşama biçimi: Yerleşik yaşam Dünya görüşü: Geleneklerin belirlediği durağanlık Eğitim: Yaygın eğitim, dinsel örgün eğitim (isteğe bağlı) seçkinlerle sınırlı formal eğitim İşbölümü: Soylular, Askerler, Köleler ve Serfler (maraba) Güvence: Aile Enerji: Doğal (insan, hayvan, rüzgâr) İletişim: Söz ve Yazı 2.2.TARIM TOPLUMUNDA İNSAN SERMAYESİ Tarım toplumunda ekonomik faaliyetler genel olarak kendi kendine yeterli, piyasa değeri olmayan temel yiyecek maddelerinin üretimine dayalı bir yapı sergiler. Ekonomi, köy ekonomisi düzeyinde olup emekte basit işbölümü görülebilir. Tarım toplumunda, insan ve hayvan gücü gibi doğal-organik güce dayalı durağan bir teknoloji egemendir; üretim yöntemi el sanatlarına dayalıdır. Bu durumun ekonomik hayata yansıması, doğaya bağımlı tarımsal üretim şeklinde gerçekleşmiştir. Ekonomide birincil kaynak topraktır ve toprak sahipliğine göre soylular, köleler, serfler gibi toplumsal sınıflar belirlenmiştir. Ekonomik üretim, doğal kaynak olan toprağın sahibinin yönetiminde ve serflerin (kölelerin) bağımlı emek gücünden yararlanılarak gerçekleştirilir. Tarım toplumunda bilgi, "deneyim" yoluyla elde edilmektedir. İnsanlar işleri yaparak öğrenirler. Erkekler toprağı işlemeyi babalarından, kızlar giysi üretmeyi annelerinden öğrenirler. Usta-çırak ilişkilerinin geçerli olduğu tarım toplumunda, çırak, bir ustanın yanında yetişerek mesleğin gerektirdiği becerileri öğrenir. Bu nedenle tarım toplumunda eğitim seçkinlerle sınırlı kalmıştır. Tarım toplumunda temel iktisadi faaliyetler tarım, el işi sanatları ve kısmen hizmetler olduğundan işgücü ancak loncalar yoluyla küçük esnaf şeklinde örgütlenmiştir. Bu örgütlenme 2 / 9
tipi, aynı meslekte çalışan tüccar, esnaf ve zanaatkârların kendi çıkarlarını korumaya yönelik olarak kurdukları birliklerdir. 11.-16. yüzyıl arasında en parlak dönemini yaşayan loncalar, ortaçağ kentlerinin ekonomik hayatına damgasını vurmuştur. Belli kurallara göre örgütlenen loncalarda usta zanaatkar, yanında kalfa ve çırak çalıştırır ve onlarla birlikte aynı örgüt içinde yer alır. Lonca üyesi olmayan hiç kimse o örgütte çalışamaz. Çıraklıktan yetişmeyen kimseler o mesleği uygulayamaz. Loncadaki ustalar eşit düzeyde tutulur, bir ustanın birden fazla işyeri kurmasına izin verilmez. Böylece üyeler arası rekabet değil, dayanışma önalanda tutulur. Loncalar basit işbölümüne dayalı bir yapı olduğu için tarım toplumu ekonomisi basit uzmanlaşmaya dayanmaktadır. Üretilen mal ve hizmetler çoğunlukla sipariş üzerine yapılır. Bu tür örgütlenme, yeniliklere ve yaratıcılığa kapalı, bilinenin doğru şeklide yapılmasını gerektiren bir örgütlenme tipidir.16. yüzyılın sonuna gelindiğinde loncalarda bir takım değişiklikler yaşanmıştır. Bazı ustalar daha zengin olmuş ve daha çok insan çalıştırmaya başlamıştır. Loncalar büyük- küçük olarak ayrılmıştır. Güçlü ustalar lonca yönetimlerini ele geçirmiş ve ustalar arası eşitlik kuralı bozulmuş, çırak-kalfa-usta zinciri kırılmıştır. Kentler kalabalıklaştıkça lonca teşkilatına giriş de zorlaşmış ve zamanla lonca üyesi aileler dışında hiç kimse mesleğe kabul edilmemiştir. Avrupa'da 16. yüzyılın sonunda krallar para karşılığı usta beratı satar hale gelmişlerdir15. Yüzyılda başlayan deniz aşırı ticaret ile genişleyen pazar, daha fazla mal üretimini zorunlu kılmıştır. Ancak loncaların örgütlenme biçimi pazar ihtiyacını karşılamamaktadır. Böylece zanaatkâr loncalarına hammadde sağlayan ve onların ürünlerini pazarlayan aracı tüccarlar ortaya çıkmış ve loncaların alım satım tekeli kırılmıştır. Ayrıca coğrafi keşifler sonucunda Avrupa'ya gelen tütün, şeker gibi ürünlerin işlenmesi yeni iş alanları yaratmıştır. Kırsal alanda özgürleşen serflerin kentlere göçüyle lonca dışı özgür işçiler çoğalmıştır. Artık madencilik gibi büyük yatırım ve çok para gerektiren işler, loncalardan farklı bir örgütlenmeyi gerektirmektedir. Sanayi devrimi ile birlikte kapitalist yatırımcılar ve tüccarlar buralarda özgür işçileri çalıştırarak işyerlerini loncalardan farklı bir şekilde örgütlemişlerdir. Artık loncalara bağlı, az sayıda çırak ve kalfa çalıştırarak yalnızca sipariş edilen malları üreten ustaların yerini çok sayıda işçi çalıştıran ve pazar için üretim yapan, üretim araçlarının ve fabrikaların sahibi kapitalistler almıştır. Böylece geçmişin tarıma ve basit işbölümüne dayalı üretiminin yerini kitle üretim almakta, toplumsal yapı, sanayi toplumu adı verilen bambaşka bir sosyal yapıya dönüşmektedir. 3. ENDÜSTRİ TOPLUMU 3.1.ENDÜSTRİ TOPLUMUN ÖZELLİKLERİ Sanayi Toplumu (Modern Toplum) Buharlı makinenin icadı ile başlar. (1750 1950) Reform, Rönesans ve Aydınlanma Felsefesinin birikimi sonucu ortaya çıkmıştır. Geleneksel 3 / 9
düşünceden mekanik düşünceye geçilmiştir (Newton Fiziği). Ekonomi: Para ekonomisi, ulusal pazar, sermaye birikimi, fiziki sermaye, Temel üretim etkeni: Sanayi, emek yoğun üretimden teknoloji yoğun üretime geçiş Temel yerleşim birimi: Kent Yaşama biçimi: Kentlileşme Dünya görüşü: Aydınlanma, akılcılık, bilimsellik (pozitivist), laiklik, ulus devlet İdeoloji: Kapitalist ve sosyalist temsili demokrasi, güçlü merkeziyetçilik Önder: Bilginler, örgüt (sendika, dernek, parti) liderleri Eğitim: Yetişkinlikte tamamlanan kitle eğitimi (zorunlu) İşbölümü: Kapitalistler, İşçiler, hizmet sektörleri, bilimsel işbölümü (bürokrasi), uzmanlaşma Değerler: Değişme ve yenileşme, rekabet, tasavvufun ayak bağı olması, laiklik, ulusçuluk, eşitlik, özgürlük, insan hakları, temsili demokrasi, kalkınma, rekabet, verimlilik, tutumluluk Aile tipi: Çekirdek aile, kadın haklarında gelişmeler, güvence; aile ve sigorta 4 / 9
Güvence: Aile ve sigorta Enerji: Petrol, kömür Öncü Bilim: Fizik, kimya İletişim: Basın, televizyon Sorunlar: Büyük savaşlar, işsizlik, grevler, dikta rejimleri (faşizm, komünizm), yabancılaşma, bunalım, hazcılık, sınıflar arası farkın büyümesi, terör. 3.2. ENDÜSTRİ TOPLUMUNDA İNSAN SERMAYESİ Tarımda biçerdöver, çırçır makinesi, sanayide buhar makinesi, buharlı tren gibi verimlilik arttırıcı teknolojilerin üretilmesi ile birlikte, tarım toplumunun ekonomik yapısı parçalanmaya başlamıştır. Tarımda verimliliğin artması sonucu tarımsal üretimin arttırılması için daha az insana ihtiyaç duyulmuş, böylece kırsal kesimde istihdam olanağı bulamayan çiftçiler kentlere göç ederek 19. yüzyılın ikinci yarısından sonra sanayi toplumunun temelini oluşturmuştur. Sanayi devriminden sonra fiziki sermaye toprağı ikame ederek birincil kaynak haline gelmiştir. Sanayi toplumunda temel ekonomik faaliyet, toprak ve sermayeden oluşan maddi üretim araçları ile standartlaşmış maddi mal üretimine dayanmaktadır. İşbölümüne dayalı üretimde uzmanlaşma ile birlikte verimlilik inanılmaz bir hızla artmıştır. Pazara yönelik mal üretimi için sermaye birikimi büyük önem kazanmıştır. Sermaye birikimi, mekanik teknolojinin ürünü olan sermaye malları stoklarını, bir başka deyişle makine ve teçhizat donanımlarını arttırmak anlamına gelir. Girdi temini ve malların satılması için pazar bulma gereksinimi, sanayileşmenin ilk aşamalarında koloni olmayı, sonraki aşamalarında ise uluslararası serbest ticareti geliştirmiştir. Böylece gelişen mübadele ekonomisi, tarım toplumunda var olan köy ekonomisine son vererek ulusal düzeyde kitlevi pazar ekonomisi halini almıştır. Sanayi toplumunda işgücü, örgütlenme sürecinde, standart çalışma kalıpları içinde dikey hiyerarşik olarak yapılanmıştır. Üretim sürecinde ast-üst ilişkisi son derede belirgindir. Üretim, ekip çalışmasına dayanmaz. İşçilerin ve yöneticilerin yapacağı işler önceden belirlenmiş, kesin çizgilerle birbirinden ayrılmıştır. Ayrıca işçilerden yaratıcı olmaları değil, mekanik olarak o işi yapmaları beklenir. Örneğin; bir araba fabrikasının montaj bölümünde çalışan bir işçi, çalışma kalıplarının dışına çıkamadan yıllar boyunca arabalara parça monte edebilir. Akan bant sistemi içinde çalışan işçi, 5 / 9
üretim süreci içinde herhangi bir yenilikçi yaklaşımda bulunamaz, aslında yaptığı iş yenilik üretmesine olanak tanımaz. Bu sistem basit de olsa uzmanlık alanları oluşturmaktadır; ancak gerekirci bir üretim sistemidir, esneklik içermez. Özellikle imalat sanayinde çalışan, bir ürünü monte etmekten ya da taşımaktan sorumlu olan beden işçileri için durum böyledir. Sanayi devrimi sonrası yüzyılda makinelerin kapasiteyi arttırmasından dolayı bir verim artışı olmuşsa da işçilerin mal üretme ve mal taşıma yeteneklerinde büyük bir artış olmamıştır. İşçiler, eski Yunan'daki atölyelerde ne kadar verimliyseler, fabrikada da o kadar verimlidirler. Sanayi toplumunda gerçek prodüktivite patlaması, bilginin işe uygulanması ile 1880'lerden sonra başlamıştır. Bilgi artık aletlere, süreçlere ve ürünlere uygulanmaya başlanmıştır. Bilginin işe uygulanması ile akan bant başında çalışan işçilerin verimlerinde büyük artış sağlanmıştır. Ancak günümüzde imalat, tarım, madencilik ve ulaşım dallarında beden işçilerinin verimlerini arttırmak kendi başına işe yaramamaktadır. Prodüktivite devrimi kendi başarısının kurbanı olmuştur. Bundan böyle önemli olan beden işçisi olmayanların verimini arttırmaktır. Bu da bilginin bilgiye uygulanması ile mümkün olacaktır. Yeniçağda zenginlik bilginin ürünü olacaktır. 4. BİLGİ TOPLUMU 4.1. BİLGİ TOPLUMUNUN ÖZELLİKLERİ Bilgisayarın bulunuşuyla başlar. 1950- Mekanik düşünceden kuantum düşünce ve teknolojisine geçiş (Kuantum Fiziği) önemli bir belirleyicidir. Ekonomi: Bilgi ekonomisi, Temel üretim etkeni: İnsan sermayesi (bilgi), Üretim araçları: Robotlar ve nanoteknoloji 6 / 9
Yaşama biçimi: Kentli, aykırı yaşam biçimleri Dünya görüşü: Büyük anlatıların çöküşü, çokkültürlülük, postpozitivizm, küreselleşme, sermayenin küreselleşmesine karşı ulusçuluk İdeoloji: Önder: Bilginler, felsefeciler, sanatçılar Eğitim: Kitle eğitimi (zorunlu), yaşamboyu eğitim (zorunlu) İşbölümü: Bilişimciler, medya, hizmet sektörleri, adhokrasi, teleiş, Değerler: Hızlı değişme, rekabet, eşitlik, özgürlük, bireyin hakları, zaman, yaratıcılık, işbirliği, özdenetim, hazcılık, ahlak, çevrecilik, kalite, özgerçekleştirim, ademi merkeziyetçi yönetim, doğrudan demokrasi (sanal demokrasi) Aile tipi: Çekirdek ailenin parçalanması ya da daha güçlenmesi, kadın egemen düşüncenin ağırlığı, Enerji: Doğal (güneş, rüzgâr), nükleer İletişim: Elektronik ağ Öncü Bilim: Kuantum elektroniği, moleküler biyoloji, çevre bilimleri 7 / 9
Sorunlar: Gelecek şoku, değer bunalımı, terör, insanlar arası eşitsizlik, sermayenin küreselleşmesi 4.2. BİLGİ TOPLUMUNDA İNSAN SERMAYESİ Bilgi toplumu; yeni temel teknolojilerin gelişimiyle bilgi sektörünün, bilgi üretiminin, bilgi sermayesinin ve nitelikli insan faktörünün önem kazandığı, eğitimin sürekliliğinin ön plana çıktığı, iletişim teknolojileri, bilgi otoyolları, elektronik ticaret gibi yeni gelişmeler ile toplumu ekonomik, sosyal, kültürel ve siyasal açıdan sanayi toplumunun ötesine taşıyan bir gelişme aşaması olarak tanımlanabilir. Bilgi toplumu, sosyo-ekonomik gelişme sürecinde, öncelikle insan faktörü ve bilgi olmak üzere tüm alanlarda yapısal değişimi gerekli kılan, sanayi toplumunun uzantısı olarak ortaya çıkmıştır. Bilgi toplumundaki gelişmeler ekonomik, sosyal, kültürel ve siyasal alanda yeni bir yaşam biçimi getirmektedir. Bu, yeni davranış biçimleri oluşturarak toplumu standartlaşma ve merkezileşmenin ötesine taşımaktadır. Bu yeni uygarlık, farklı bir dünya görüşünü de beraberinde getirmekte; zamanı, mekânı, mantık ve nedenselliği ele almakta ve kendine özgü biçimler geliştirmektedir. Bilgi toplumunda maddi malların üretimi yerine bilginin üretimi ön plana çıkmaktadır. Sermaye birikimi yerine bilgi üretimi ve bilgi birikimi önem kazanmaktadır. İşbölümünün geliştiği, üretim ve tüketimin birbirinden ayrıldığı meta ekonomisinin yerini, gelecekteki amaçların gerçekleştirilmesi için bilgiyi birlikte üretme ve kullanımda paylaşıma dayanan sinerjik ekonomi almaktadır. Ekonomik yapı, sanayi toplumunun mübadele ekonomisinden, bilgi toplumunun sinerjik ekonomisine dönüşüm sürecine girmiştir. Böylece, ulusal pazar ekonomisinden, temel ekonomik faaliyeti üreticileri ve tüketicileri daha çok birleştiren bilgi hizmetlerinin üretilmesi şeklini alan bütünleşmiş küresel ekonomiye doğru bir geçiş sürecine girilmiştir. Bilgi ekonomisinde finansal ve parasal sermayenin birincil fonksiyonu artık birincil üretim faktörü olmak değil, bilgi işçilerinin potansiyellerini ortaya çıkarmak ve verimliliklerini arttırmaktır. Sanayi toplumunda iş, fiziki sermayenin çevresinde organize edilmiştir. Amaç üretimi maksimize etmektir, fiziki malzeme birincil, insan ikincil kaynaktır. Yürüyen bantta verimliliği arttırmanın yolu yürüyen bantın hızını arttırmaktır. Ancak bilgi tabanlı ekonomide teknoloji insanın verimliliğini arttırmaya hizmet eder. Bilgi işçileri teknolojiye bağlı değildir; teknoloji insana hizmet eder. Bilgi toplumunda hizmetlere olan talep mallara olan talepten daha hızlı artar. Mallar fiziki ihtiyaçları tatmin eder. Bir toplum fiziksel ihtiyaçlarını sağlarken hizmetlere olan ihtiyacı artar. Bilgi tabanlı ekonominin bir diğer özelliği, yeni hizmetlere olan talep artarken yeni pazarların da yaratılmasıdır. Değişen yaşam tarzları, insan hayatının uzaması, verimlilikteki artıştan dolayı insanların boş zamanındaki artışa bağlı olarak eğlence sektörünün gelişmesi yeni pazarlar yaratır. Değişen yaşam tarzı işgücünün değişimini de gündeme getirmiştir. Kadınların da işgücüne katılması ile kadınlar için zaman tasarruf edici çamaşır makinesi, mikro dalga fırın gibi aletlerin pazarı yaratılmıştır. 8 / 9
SONUÇ Tarım, endüstri, bilgi toplumu olarak geçtiğimiz evrelerden bir sonraki oluşuma gitmekteyiz. Umuyoruz ki geleceğin toplumları özgürlüğünü gerçekleştirmiş bireyler olarak edep ve hoşgörü içinde sonraki nesillere aktarımlarda bulunacaklardır. KAYNAKLAR http://egitisim.inonu.edu.tr/ikram_tarihe_yeniden_bakis.htm (Sayfa, 15 Nisan 2007 de ziyaret edilmiştir.) http://www.ekodialog.com/makaleler/insan_sermayesi.html (Sayfa, 15 Nisan 2007 de ziyaret edilmiştir.) http://ab.org.tr/ab05/tammetin/101.doc (Sayfa, 15 Nisan 2007 de ziyaret edilmiştir.) 9 / 9