TRABZON TEKNOLOJĠ GELĠġTĠRME BÖLGESĠ: ĠMKANLAR, SORUNLAR Prof. Dr. Ersan BOCUTOĞLU* ABSTRACT Trabzon Technology Development Zone: Potentials, Problems Technology Development Zone Law no.4691, which was put into effect in 2001, has brought since then an integrated approach to Turkish R&D policy, inspiring working conditions, income and corporate tax exemptions up to 10 years. So far, 19 technology development zones are set up in Turkey, which provide the country with opportunities to bridge the gap between university-industry relations for creating and improving national R&D capacity. This paper aims at analyzing the new horizons that Technology Development Zone Law no.4691 brings to Turkish R&D policy and the present situation of Trabzon Technology Development Zone, its potentials and problems. Evidence suggests that the success of a technology development zone heavily depends on the relative importance of the industry sector in overall economy and its competitiveness and R&D requirements together with the R&D potential of universities of the country. Finally, the paper considers the question whether or not it is logical to set up technology development zones in underdeveloped regions such as TR90 Region. Key Words: Trabzon Technology Development Zone, Karadeniz Technical University, Supply of and Demand for R&D 1.GiriĢ: 4691 Sayılı Yasanın Özellikleri ve Getirdiği Ġmkanlar 2001 yılında çıkan 4691 sayılı Teknoloji Geliştirme Bölgeleri Kanunu, Türkiye nin bilim politikası ve üniversite-sanayi ilişkilerinde yeni ufuklar açmıştır. Kanunun getirdiği yenilikler arasında özellikle dört tanesi son derece önemlidir ve üzerinde ayrıntılı olarak durmaya değer. Bunlardan birincisi, kanunun amacıyla ilgilidir. Kanunun amacı, üniversiteler, araştırma kurum ve kuruluşları ile üretim sektörlerinin işbirliği sağlanarak, ülke sanayiinin uluslar arası rekabet edebilir ve ihracata yönelik bir yapıya kavuşturulması maksadıyla teknolojik bilgi üretmek, üründe ve üretim yöntemlerinde yenilik geliştirmek, ürün kalitesini veya standardını yükseltmek, verimliliği arttırmak, üretim maliyetlerini düşürmek, teknolojik bilgiyi ticarileştirmek, teknoloji yoğun üretim ve girişimciliği desteklemek, küçük ve orta ölçekli işletmelerin yeni ve ileri teknolojilere uyumunu sağlamak, Bilim ve Teknoloji Yüksek Kurulu nun kararları da dikkate alınarak teknoloji yoğun alanlarda yatırım olanakları yaratmak, araştırmacı ve vasıflı kişilere iş imkanı yaratmak, teknoloji transferine yardımcı olmak ve yüksek/ileri teknoloji sağlayacak yabancı sermayenin ülkeye girişini hızlandıracak teknolojik alt yapıyı sağlamaktır. Kanun ülkenin AR-GE yaratma potansiyelini; üniversiteler başta olmak üzere ülkenin araştırma kurum ve kuruluşları, ülke ekonomisinin üretim sektörleri, ülke ekonomisinin dış rekabet gücü ve teknoloji transferine imkan veren yabancı sermaye girişi ile birlikte bütüncül bir kapsamda ele almaktadır. Kanunun bu bütüncül yaklaşımı benimsemesinde, dünya ekonomisinin içinde bulunduğu küreselleşme süreci ile Türkiye nin son çeyrek yüzyılda benimsediği dışa açık büyüme stratejisinin rolü olduğu muhakkaktır. * KTÜ İİBF İktisat Bölümü öğretim üyesi ve Trabzon Teknoloji Geliştirme Bölgesi Yönetici A.Ş. Yönetim Kurulu Başkanı. İletişim adresi: ebocutoglu@ktu.edu.tr
İkinci olarak üzerinde durulması gereken husus ise üniversite öğretim elemanlarının AR-GE faaliyetlerinde görev alma şartlarının esnekleştirilmesidir. Kanunun çıktığı güne kadar, herhangi bir üniversite öğretim elemanının özel sektörle işbirliği içinde yürüteceği bir AR-GE çalışması, Döner Sermaye Yasası kapsamında düzenlenmekte ve özel sektörün öğretim elemanına yapacağı ödemenin aslan payı kamuya gitmektedir. Bu husus üniversite-sanayi ilişkilerinin geliştirilmesi bakımından bir darboğaz doğurmaktaydı. Halbuki yasanın 7. maddesi...kamu kurum ve kuruluşları ile üniversite personelinden Bölgede yer alan faaliyetlerde araştırmacı personel olarak hizmetine ihtiyaç duyulanlar, çalıştıkları kuruluşların izni ile sürekli veya yarı zamanlı olarak çalıştırılabilirler.yarı zamanlı görev alan öğretim üyesi, öğretim görevlisi, araştırma görevlisi ve uzmanların bu hizmetleri karşılığı elde edecekleri gelirler, üniversite döner sermaye kapsamı dışında tutulur. Sürekli olarak istihdam edilecek personele kurumlarınca aylıksız izin verilir ve kadroları ile ilişkileri devam eder... emeklilik hakları saklı kalır...ayrıca öğretim elemanları Üniversite Yönetim Kurulu nun izni ile yaptıkları araştırmaların sonuçlarını ticarileştirmek amacı ile bu bölgelerde şirket kurabilir, kurulu bir şirkete ortak olabilir ve/veya bu şirketlerin yönetiminde görev alabilirler. Kanunun getirdiği esnek çalışma şartları, AR-GE potansiyeline sahip öğretim elemanları için gerçekten teşvik edici niteliktedir. Kanun koyucu, üniversitelerin AR-GE potansiyeli ile üretici sektörlerin işbirliğini son derece ciddiye almakta ve teşvik etmektedir. Üçüncü olarak, yasanın 7. maddesinde yer alan,...bu bölgelerde 6224 sayılı Yabancı Sermayeyi Teşvik Kanunu ve ilgili mevzuat hükümleri çerçevesinde yabancı uyruklu yönetici ve vasıflı AR-GE personeli çalıştırılabilir. hükmüyle sadece ülke vatandaşlarının çalışma koşulları esnekleştirilmekle kalınmamış fakat aynı zamanda teknoloji geliştirme bölgelerinde yabancı bilgi birikimi ve tecrübeden yararlanma yolları da açılmıştır. Nihayet yasanın 8. maddesi,...bölgede yer alan gelir ve kurumlar vergisi mükelleflerinin, münhasıran bu Bölgedeki yazılım ve AR-GE ye dayalı üretim faaliyetlerinden elde ettikleri kazançları, faaliyete geçirilmesinden itibaren beş yıl süre ile gelir ve kurumlar vergisinden müstesnadır. Bakanlar kurulu, seçilen, hedef alınan belirli teknolojik alanlar ve ürünler için on yıla kadar üreyi uzatabilir. demektedir. Böylece kanunun 7. maddesindeki esnek çalışma koşulları ile sağlanan teşvik, 8.maddenin getirdiği vergi teşvikleri ile pekiştirilmektedir. 4691 sayılı Teknoloji Geliştirme Bölgeleri Kanunu nun getirdiği olumlu atmosfere dayanarak, bu bildirinin kaleme alındığı güne kadar Türkiye de 19 adet teknoloji geliştirme bölgesi kurulmuş bulunmaktadır. Bunlardan birisi de Karadeniz Teknik Üniversitesi nin girişimi ile kurulan Trabzon Teknoloji Geliştirme Bölgesi dir. Bu bildiride Trabzon Teknoloji Geliştirme Bölgesi nin mevcut durumu, taşıdığı potansiyel ve karşılaştığı sorunlar ele alınacaktır. 2.Karadeniz Teknik Üniversitesi nin Bölgesel Kalkınma YaklaĢımı Karadeniz Teknik Üniversitesi ni kuran 20 Mayıs 1950 tarih ve 6594 sayılı kanunun dibacesinde, üniversiteden eğitim-öğretim gibi geleneksel fonksiyonlar yanında, kurulmuş olduğu bölgenin ekonomik kalkınmasına öncülük etmesi de beklenmektedir. KTÜ nün kurulduğu, Çoruh (Arvin), Rize, Trabzon, Gümüşhane, Trabzon, Giresun ve Ordu illerini
kapsayan Doğu Karadeniz Bölgesi-Trabzon Alt Bölgesi, günümüzde Avrupa Birliği Bölge Birimleri Sınıflandırmasına göre, TR90 Bölgesi olarak adlandırılmaktadır. KTÜ, TR90 Bölgesi nin ekonomik kalkınması ile ilgili alanlara yakın ilgi göstermekte ve bu alanda bilimsel araştırmalar yapmaktadır. Bu bağlamda, Trabzon ilinde üniversite-sanayi ilişkilerinin mevcut durumu, performansı, sorunları yakından izlenmektedir. KTÜ, başta Trabzon olmak üzere, bölgenin iktisadi kalkınması ile ilgilenen sivil toplum örgütlerinin ortak ekonomik işbirliği komisyonlarında yer almakta, Trabzon ilinin yurt dışında temsiline imkan veren uluslararası oluşumların teşkiline (CPMR, Avrupa nın Kıyı bölgeleri Konferansı Örgütü) önderlik etmekte ve bölgesel planlama faaliyetlerine (DOKAP) aktif olarak katılmaktadır. Trabzon ili başta olmak üzere TR90 Bölgesi de sanayi ve AR-GE altyapısının güçlendirilmesi ve bölgesel sanayi kültürünün kökleşmesi amacıyla KTÜ; Trabzon Valiliği, Trabzon Ticaret ve Sanayi Odası, Trabzon Ticaret Borsası, Doğu Karadeniz İhracatçılar Birliği, Trabzon Esnaf Odaları Birliği, Milli Prodüktivite Merkezi Doğu Karadeniz Bölge Müdürlüğü, Devlet İstatistik Enstitüsü Trabzon Bölge Müdürlüğü, Türk Standartlar Enstitüsü Trabzon Temsilciliği, Arsin Organize Sanayi Bölgesi, KOSGEB ve bölgesel kalkınma ile ilgili sivil girişimlerden KASİAD, TSİAD ve KARGİD ile yakın işbirliği içinde bulunmaktadır. TR90 Bölgesi ndeki AR-GE faaliyetlerini desteklemek ve bölgede bilgiye dayalı ekonominin temellerini güçlendirmek maksadıyla KTÜ, KOSGEB ile işbirliği içinde KTÜ KOSGEB Teknoloji Geliştirme Merkezi ni (KTÜ-TEKMER) kurmuştur. KTÜ TEKMER, TR90 Bölgesi nin en önemli AR-GE destek kuruluşudur. Nihayet KTÜ, Teknoloji Geliştirme Bölgeleri Kanunu nun yürürlüğe girmesinden sonra, Trabzon Teknoloji Geliştirme Bölgesi nin kuruluşuna öncülük etmiştir. Trabzon Teknoloji Geliştirme Bölgesi, TR90 Bölgesi nin geleceğine yapılmış bir yatırımdır. 3.Trabzon Teknoloji GeliĢtirme Bölgesi: Yasal Süreç, Yönetim ve Mevcut Durum Karadeniz Teknik Üniversitesi, 2003 yılının son çeyreğinde katılımcı bir anlayışla Trabzon da bir teknoloji geliştirme bölgesi kurmaya karar vermiştir. Bölgenin adını da, bu katılımcı anlayışın bir göstergesi olarak Trabzon Teknoloji Geliştirme Bölgesi olarak koymuştur. Trabzon Teknoloji Geliştirme Bölgesi Yönetici A.Ş. nin kuruluşu, 18 Ağustos 2004 tarih ve 6117 sayılı Türkiye Ticaret Sicili Gazetesi ile tescil edilmiştir. Trabzon Teknoloji Geliştirme Bölgesi, KTÜ Kanuni Kampüsü nde kendisine tahsis edilen 18 bin 396 m 2 alanda faaliyet gösterecektir. Arsin ilçesinde yer alan TEDAŞ arazisinin KTÜ ye devrinden sonra, bu arazi üzerinde Bölge ye ek alan tahsis edilmesi planlanmaktadır. Bu durum dikkate alınarak, KTÜ Kanuni Kampüsü ndeki alanın sağlık bilimleri alanındaki firmalara tahsisi ve burada bir Medipark kurulması düşünülmektedir. Arsin TEDAŞ arazisi üzerinde ise temel bilimler ve mühendislik alanlarında faaliyet gösterecek firmalar için bir Teknopark kurulacaktır. Böylece Karadeniz Teknik Üniversitesi nin tıp, temel bilimler ve mühendislik alanlarındaki bilgi birikimi girişimcilerin hizmetine sunulacaktır. Trabzon Teknoloji Geliştirme Bölgesi Yönetici A.Ş. nin 8 ortağı bulunmaktadır: Bunlar, Karadeniz Teknik Üniversitesi (%20), Trabzon Ticaret ve Sanayi Odası (%10), ATİ Teknoloji Özel Sağlık Hizmetleri A.Ş. (%30), Karadeniz Sanayici İş Adamları, İlim Adamları ve Yöneticiler Derneği (KASİYAD) (%10), Karadeniz Genç İş Adamları Derneği (KARGİD)
(%10), Karadeniz Çelik Döküm Sanayi, Nakliyat ve Ticaret A.Ş. (KARÇELİKTAŞ) (%10), Trabzon Ticaret Borsası (%5) ve Doğu Karadeniz İhracatçılar Birliği (%5) dir. Trabzon Teknoloji Geliştirme Bölgesi, faaliyete geçmek için bütün yasal prosedürleri tamamlamış olup, sadece imar planlarının onayını beklemektedir. 4.Trabzon Teknoloji GeliĢtirme Bölgesi: Ġmkanlar, Sorunlar Teknoloji geliştirme bölgelerinin, bilim adamlarına ve girişimcilere sağladığı imkanlar ve teşvikler bu bildirinin giriş kısmında özetlenmişti. Kanun koyucu 4691 sayılı yasa ile, Türkiye nin bilim ve teknoloji politikasında köklü değişiklikler yapmayı hedeflemiştir. Ekonomik iklimde meydana gelen değişmeleri, yüksek öğretim kurumlarının çalışmasını düzenleyen yasal mevzuata yansıtmıştır. Böylece, üniversite öğretim elemanlarının AR-GE tabanlı şirket kurması, tam veya yarı zamanlı çalışma seçeneklerine sahip olması, bu esnada emeklilik ve geri dönüş haklarını koruması, vergi muafiyetleri ve yabancı AR-GE tecrübesinden istifade imkanlarının getirilmesi, Türk bilim politikalarında devrim niteliğinde gelişmelerdir. Bu imkanlar, en basit ifadesiyle AR-GE tabanlı bilimsel birikimi olup finans gücü olmayan bilim adamları ile finans gücü olup AR-GE tabanlı bilimsel birikime sahip olmayan fakat geleceği gören girişimcileri bir araya getirme fırsatı olarak değerlendirilebilir. Teknoloji geliştirme bölgesinin kurulduğu coğrafyanın sanayi yoğunlaşması ve rekabet gücü ile AR-GE ihtiyacını şiddeti arasında artan bir fonksiyonel ilişki bulunmaktadır. Ceteris paribus sanayisi yoğun, dış dünyaya ve rekabete açık bölgelerin, AR-GE ihtiyacı yüksektir, vice versa. Bu nedenle, sanayi-yoğun ve rekabetçi bölgelerde kurulan teknoloji geliştirme bölgelerinin finansman sorunu bulunmamaktadır. Hatta, bölgelerin kurulması için üniversiteler üzerindeki özel sektör baskısı öylesine şiddetlidir ki, biraz abartma yapmak gerekirse, teknoloji geliştirme bölgelerinin yasal kuruluşları tamamlanmadan neredeyse bina inşaatları bitirilmektedir. Bu durumda teknoloji geliştirme bölgeleri yönetici şirketlerine düşen görev, bölge inşaatlarına finansman aramaktan ziyade; bölgenin etkin işletilmesi ve denetlenmesi üzerine yoğunlaşmaktır. İşletme ve denetim faaliyetleri dışında yönetici şirketler, bölge ihtiyaçları doğrultusunda girişimcilere eğitim, inkübasyon, test, kalibrasyon ve kalite güvence ve benzeri konularda teknik hizmetler ile marka tescil, telif hakları, patent alma, şirket kuruluşu, teknoloji transferi, finansman, risk sermayesi, pazarlama ve ihracat gibi konularda danışmanlık hizmetleri verilmesinin sağlanması ile bölgede faaliyet gösteren kurum ve kuruluşlarla girişimcilerin ortak ihtiyaçları doğrultusunda, bunların tek başlarına almalarının veya yapmalarının mali ve teknolojik açılardan mümkün olmadığı önemli üretim, test ve kontrol alet ve makineleri ile ekipmanlarının satın alınması veya kiralanması yolları ile temin edilerek amaca dönük olarak yeni ve ileri teknoloji laboratuarları ve üretim birimlerinin kurulması, işletilmesi, bedeli karşılığında ilgililerin kullanımına sunulması, gerektiğinde bu hizmetlerle ilgili olarak söz konusu alet, makine ve ekipmanı kullanacak, işletmecilik faaliyetini yürütecek konusunda uzmanlaşmış deneyimli personel istihdamı, bu konularla ilgili kişi ve kuruluşlarla gerekli işbirliği ve koordinasyonun sağlanması faaliyetlerinde bulunabilir. Buna karşılık, sanayi tabanı zayıf ve rekabetçi olmayan bölgelerde, AR-GE ihtiyacının şiddeti düşük olduğu için, bu bölgelerde kurulan teknoloji geliştirme bölgelerini derin bir finansman sorunu beklemektedir. Teknoloji geliştirme bölgesi yönetici şirketi, idari binalar ve firmaların faaliyet göstereceği işliklerin inşaatını mümkün kılacak finansmanın temininde ciddi
sorunlarla karşılaşmaktadırlar. TR90 Bölgesi nin sanayi tabanının zayıf olması nedeniyle, Trabzon Teknoloji Geliştirme Bölgesi Yönetici A.Ş., finasman zorluğu ile yüz yüze bulunmaktadır. Şirket, asli fonksiyonlarını icra etmeye başlamadan önce, bina inşaatıyla ilgili darboğazları aşmak zorundadır. Trabzon Teknoloji Geliştirme Bölgesi Yönetici A.Ş., kendine başvuran şirketlere acil çalışma alanları göstermek üzere, KTÜ Kanuni Kampüsü içinde geçici bir bina arayışı içinde bulunmaktadır. Bu çözüm, Sanayi ve Ticaret Bakanlığı nın bilgisi ve onayını gerektirdiği için bu yöndeki yasal işlemler sürdürülmektedir. İkinci seçenek ise, Trabzon Teknoloji Geliştirme Bölgesi nin alt yapısının bitirilmesi ve bu alt yapı üzerine kullanıcı firmaların yap-işlet-kiraya say-devret ilkesine göre, Yönetici Şirketçe belirlenen prototiplere göre kendi işliklerini inşa etmelerinin sağlanmasıdır. Bu esnada Yönetici Şirket, başlattığı alt yapının üstüne yapılacak inşaatlar için, Teknoloji Geliştirme Bölgeleri Kanunu nun 8. maddesi gereğince, Sanayi ve Ticaret Bakanlığı nın finans desteğine başvurmayı planlamaktadır. Trabzon Teknoloji Geliştirme Bölgesi nin imar planlarının onaylanmasını takiben ikinci seçenek yürürlüğe konacaktır. 5.Sanayi Tabanı Zayıf Bölgelerde Teknoloji GeliĢtirme Bölgeleri Kurmak Akılcı mı? Sanayi tabanının güçlü ve rekabetçi bölgelerde AR-GE ihtiyacı şiddetli olduğu için, bu bölgelerde kurulacak teknoloji geliştirme bölgelerinin başarı şansının yüksek olacağını belirtmiştik. Bu durumda kaçınılmaz olarak şu sorunun cevaplandırılması gerekecektir: Sanayi tabanı zayıf ve rekabetçi olmayan bölgelerde, AR-GE ihtiyacı şiddetli olmadığı için, bu bölgelere teknoloji geliştirme bölgelerinin kurulması akılcı mıdır? Nitekim Trabzon Teknoloji geliştirme Bölgesi nin kurulduğu TR90 Bölgesi, mevcut koşullarda AR-GE ihtiyacının şiddetli olmadığı bir bölge görünümündedir. Öyleyse Trabzon Teknoloji Geliştirme Bölgesi nin kurulması akılcı mıdır? Bu soruyu olumlu tarzda cevaplandırma eğilimdeyim. Bununla ilgili delillerim şunlar: 1. Türkiye adına DPT ve Japonya adına JICA nın ortak çalışması olan DOKAP planının geliştirdiği 52 projeden birisi de (Proje No: 10.1) Karadeniz Teknoloji Merkezi dir. 4691 nolu Teknoloji Geliştirme Bölgeleri Kanunu nun bize sunduğu teknopolislere oranla daha dar bir faaliyet alanının kapsamış olmasına rağmen, DOKAP ın öngörüsünü gerçekçi bulmaktayım. Bu nedenle, Trabzon Teknoloji Geliştirme Bölgesi nin kuruluşu, DOKAP projelerinden birinin hayata geçirilmesi anlamına gelmektedir. 2. Karadeniz Teknik Üniversitesi nin tıp, temel bilimler ve mühendislik alanındaki AR- GE potansiyelinin varlığı, teknoloji geliştirme bölgelerinin üzerine oturduğu iki ayağın birinin hazır olduğunu göstermektedir. Trabzon Teknoloji Geliştirme Bölgesi ne yapılan başvurulardan anlaşıldığı kadarıyla, Karadeniz Teknik Üniversitesi nin özellikle tıp ve yazılım alanındaki AR-GE potansiyeline teveccüh bulunmaktadır. 3. Teknoloji geliştirme bölgelerinin üzerine oturduğu ikinci ayağın, yani özel sektör AR- GE talebinin varlığı sorun olarak görülmekle birlikte, burada iki özel durumun altını çizmek gerekir: Birinci olarak, Trabzon Teknoloji Geliştirme Bölgesi her ne kadar TR90 Bölgesi nde kurulmuş ise de, Türkiye nin bütününe açıktır. Bu nedenle bina inşaatlarının tamamlanması, yeterli tanıtımın yapılması ve cazip bir kira politikasının
izlenmesi, bölgeye talebi çoğaltıcı etki yapacaktır. İkinci olarak, Trabzon Teknoloji Geliştirme Bölgesi ne geleceğe yapılmış bir yatırım olarak bakmamız gerekir. Bir yandan ülkenin ve bölgenin sektörel yapısındaki değişmeler diğer yandan KTÜ nün AR-GE potansiyelindeki gelişmeler, Trabzon Teknoloji Geliştirme Bölgesi nin performansını zaman içinde arttıracaktır. Bu nedenle Trabzon Teknoloji Geliştirme Bölgesi nin emekleme döneminin nisbi olarak uzun sürecek gibi görünmesine karşın, ayağa kalktığında hızlı yol alacağını öngörebiliriz. 6.Genel Değerlendirme ve Sonuçlar Bu bildirinin ulaştığı genel değerlendirme ve sonuçlar şöyle sıralanabilir: 1. 4691 sayılı Teknoloji Geliştirme Bölgeleri Kanunu; bütüncül amaçları, öğretim elemanları için getirdiği esnek çalışma şartları, hem öğretim elemanları hem de girişimciler için sağladığı vergi muafiyetleri, yabancı sermaye ve yabancı tecrübeye verdiği önem nedeniyle, Türk bilim politikası bakımından, devrim niteliğinde açılımları ifade etmektedir. 2. Türkiye de kurulan teknoloji geliştirme bölgelerinin genellikle sanayi tabanı derin ve rekabetçi, bu nedenle de AR-GE talebi şiddetli olan coğrafi bölgelerimizde yoğunlaştığı görülmektedir. Dolayısıyla gelişmiş bölgelerde kurulan teknoloji geliştirme bölgeleri, özel sektör finans desteği nedeniyle, inşaatlarının tamamlanmasında prensip olarak güçlükle karşılaşmamaktadırlar. Buna karşılık, sanayi tabanı zayıf ve rekabetçi olmayan bölgelerimizde kurulan teknoloji geliştirme bölgelerinin inşaatlarının tamamlanmasında Sanayi ve Ticaret Bakanlığı nın mali desteğine olan ihtiyacı aşikardır. Bu nedenle Trabzon Teknoloji Geliştirme Bölgesi gibi sanayi tabanı zayıf ve rekabetçi olmayan bölgelerde kurulan teknoloji geliştirme bölgelerine, 4691 sayılı yasanının 8. maddesinin uygulanmasında öncelik verilmesi uygun olacaktır. 3. Bir yandan ülkenin ve bölgenin sektörel yapısındaki değişmeler diğer yandan KTÜ nün AR-GE potansiyelindeki gelişmeler dikkate alındığında, TR90 Bölgesi gibi görece geri bir yörede Trabzon Teknoloji Geliştirme Bölgesi nin kurulmuş olmasının israf olmayıp, geleceğe yapılan bir yatırım olduğu görülecektir. Bu nedenle bina inşaatlarının tamamlanması, yeterli tanıtımın yapılması ve cazip bir kira politikasının izlenmesi, Trabzon Teknoloji Geliştirme Bölgesi ne yönelen AR-GE talebini arttıracaktır. YARARLANILAN KAYNAKLAR 1. 4691 Nolu Teknoloji Geliştirme Bölgeleri Kanunu 2. Doğu Karadeniz Bölgesel Gelişme Planı (DOKAP), Nihai Rapor, Cilt VIII: Proje Raporları, Nippon Koei Co.,Ltd., Recs International Inc., Ankara, 2000. 3. Sanayi ve Ticaret Bakanlığı, Teknoloji Geliştirme Bölgeleri, http://www.sanayi.gov.tr/webedit/gozlem.aspx?.menusec=202&sayfano=2535&