ULUSLARARASI İNANÇ TURİZMİ VE ESHAB-1 HF SEMPOZYUMU 20-22 Eylül 2012 KAHRAMANMARAŞ
EDiTÖR Seydihan KÜÇÜKDAGLI Serdar YAKAR YAYlN KURULU A. Turgay İMAMGİLLER Seydihan KÜÇÜKDAGLI Prof. Dr. Mehmet ÖZKARCI Yrd. Doç. Dr. Hamza KARAOGLAN Ertuğrul KAZANCI BelmaGEMCİ ÖkkeşGÖKÇE ISBN: 978-605-86188-4-8 BASKI Öncü Basımevi 0312 384 31 20 TASARlM NoyaMedya İLETiŞiM ADRESi: İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü GMK Bulvan Atatürk Parkı Sabancı Kültür Merkezi 1 Kahramanmaraş Tel: +90 344 235 15 00- Faks: +90 344 235 15 Ol iktm46@kultur.gov.tr www.kabramanmaraskulturturizm.gov.tr Birinci Basım: Ekim 2013 Bu eser İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü tarafından hazırlanarak, Doğu Akdeniz Kalkınma Ajansı finansı ile bastırılmıştır. 2
"KLASiK islami KAYNAKLAR IŞIGINDA, ESHAB-1 KEHF'İN YAŞADI Gl BÖLGENİN MUHTEMEL KOORDiNATLARI" Yrd. Doç. Dr. Yunus Emre GÖRDÜK* ÖZET Eshabı-Kehfkıssası, Kur'an nassıyla sabit olmakla beraber, hadisenin nerede geçtiği net olarak belli değildir. Dünyanın ve özellikle Anadolu'nun çeşitli yerlerinde, Eshab-ı Kehf'e isnat edilen mekanlar bulunmaktadır. Bu rnekanlardan biri de, Kahramanmaraş ili Afşin ilçesi sınırlarında bulunmaktadır. Bu bildirinin amacı, Klasik İslami kaynaklan göz önünde tutarak, Eshab-ı Kehf'in bulunduğu mekanın muhtemel koordinatlarını ortaya koymaktır. Anahtar Kelimeler: Eshab-ı Kehf, Yedi Uyurlar, Kahramanmaraş, Afşin. ABSTRACT Story of Ashab-al-Kahf is one of The Holy Qur'an's story and The Qur'an's stories are absolutely truth for Muslims. However, according to The Holy Qur'an, not clearly where they lived and slept. There are various parts of the world and especially in Anatolia, spaces attributed to Ashab-al-Kahf. One of those places is nearthe city ofkahramanmaraş province "Afşin". The purpose of this paper, keeping in mind the classical Islami c sources, to determine their whereabouts. Keywords: Ashab-al-Kahf, Seven sleepers, Kahramanmaraş, Afşin. *Dicle Üniversitesi İlahiyat Fakültesi,Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Eğitimi Bölümü Öğretim Üyesi yunusemre.gorduk@gmail.com 117
20-22EYLÜL2012KAHRAMANMARAŞ-------------------------- Kur'an Kıssalan'nın en önemlilerinden biri "Kehf' ismiyle anılan sürede yer alan "Eshab-ı Kehf' kıssasıdır. Arapça olan "Eshab-ı Kehf' ifadesi, "mağara sahipleri", "mağara arkadaşlan" gibi anlamlar ifade eden bir tamlamadır. Halk arsında "Yedi Uyurlar" diye de anılan bu mürnin gençlerin başlanndan geçen barikulade halleri, aynı zamanda tarihl bir hadise olarak nakleden ilk ve en sahih kaynak Müslümanlar için Kur'an'dır: İlk kaynaktır, çünkü İslamiyet Kur'an'ın nüzülüyle ortaya çıkmıştır; en sahlh kaynaktır, çünkü bütün zaman ve mekanlan görüp gözeten Raldb ve Müheymin olan Alah'ın gönderdiği mesajdır. Eshab-ı Kehf hadisesi Kur'an'ın nassı ile kat' i ise de olayın nerede geçtiğine dair bir kesinlik söz konusu değildir. Nitekim Kur'an kıssalannın gayesi, yer ve zaman kaydıyla tarihi bilgiler vermekten ziyade mürninler için ders ve ibret görevi yapmaktır. Bununla beraber hadisenin nerede vuküa geldiği ve Eshab-ı Kehf'in bulunduğu mekan her zaman merak konusu olmuştur. Özellikle Orta Doğu' da, ülkemizin üzerinde kurulduğuanadolu coğrafyasında ve Dünya'nın değişik bazı yerlerinde, Eshab-ı Kehf'e izafe edilen bölgeler, mekanlar, makamlar, dağlar ve mağaralar bulunmaktadır. Her ne kadar Tarsus bölgesinin bu açıdan büyük itibarı olsa da, konuyla ilgili çok önemli bir yeri olanafşin'in şimdiye kadar yeterli ilgiyi görmeiliği, hatta biraz da ilimale uğradığı anlaşılmaktadır. Şimdi başta tefsir ve tarih kaynaklan olmak üzere, bazı klasik İslami eserlerdeki veriler ışığinda, Eshab-ı Kehf'in yaşadığı bölgenin muhtemel koordinatlannı tespit etmeye çalışacağız. Tefsirlerin Verdiği Bilgiler Rivayet tefsirlerinin en meşhuru olan Camiu'l-Beyan'da Taberi (310/ 922) "i~'c:u..~\.:1ic.,1u...c:yylj~~ü_.jyj.j~r-~yc.ı31 rc.ı'tc.:?k::.ıl.jf t~yl" 2 ayetinde geçen "Eshab-ı Kehf' ve "Raldm" ile ilgili birçok nakil yapar: "Raldm" bazı müfessirlere göre yer ismidir. Diğer bir kısım müfessirler ise "Raldm"i, Eshab-ı Kehf'in isimlerinin yazılı olduğu kitabe şeklinde tarif etmiştir. İlk görüşe sahip olanlarm ekseriyetine göre "Raldm", Eshab-ı Kehf'in bulunduğu vadidir. Bazılan Usfan veeyle arasında, Filistin'in alt tarafında bir vadi olduğunu da söylemiştir. İbn Abbas' a dayandınlan ri vayete göre "Raldm", Eshab-ı Kehf' in ve niağaralannın bulunduğu dağdır. 3 Bu dağın adı "Bencelüs" 4, "Bencalüs" veya "Benaclüs", mağaranın adı ise "cc.:?jr Hizem"dir. 5 Eshab-ı Kehf'in Dakyanus'un şerrinden kaçtıklan şehrin adı ise "Efuıüs" 6 veya ''Efsüs"tur. 7 Taberi, Tarih'inde ise şehrin adını ''Defsüs" olarak kaydeder. 8 Sonradan gelen birçok müfessir, Kehfve Raldm hakkındaki bu rivayetleri aynen tekrarlamıştır. *Yrd. Doç. D1:, Dicle Üni. ilahiyat Fak. Din Kültürü ve Alıfak Bilgisi Eğitimi Bl. 1 Kehf, 1819-26. 118
İbn Ebi Hatİnı (3271939), Taberi'nin verdiği bilgilere ek olarak, mağaranın iki dağın arasında olduğunu söyler. Keza Semerkandl (373/ 973), İbnAbbas'a dayanan bir nakil ile Eshab-ı Kehf'in bulunduğu kentin "Efsüs" olduğunu teyit eder. 10 Maverdi (450/1059) 11 ve Hazin (741/1340)'e 12 göre de Eshab-ı Kehf Şehri "Efsüs"tur. Sa'lebl (427/ 1036), diğer müellifier gibi Eshab-ı Kehf şehrinin "Efsüs", mağaranın bulunduğu dağın "Bencelüs", mağaranın adının ise "tr.?.jr Hlrem" olduğunu bildirir. Bazı rivayetlerde şehrin adı "Defsüs" olarak geçtiğini belirten Sa'lebl, bunun yanında İbn Abbas'tan, "Raklm"in Gatafan ve Ey le arasında bir vadi olduğunu ve Eshab-ı Kehf'in orada bulunduğunu nakleder. Ka'bu'l-Ahbar ise "Raklm"in onların karyesi olduğunu söylemiştir. 13 İbn Atıyye (542/ 1147) hicri 504 tarihinde Endülüs Bölgesi'nde Gırnata Şehri taraflarında "Lüşe" diye bir karyeyi gezdiğini, hadisenin geçtiği yer olarak ziyaret edilen bu karyede, Eshab-ı Kehf ile ilgili çeşitli belirtiler gördüğünü bildirir. Burası "Dikyus" diye isimlendirilen eski bir şehrin kalıntılarını da içine alan bir beldedir. Bu arada Şam Bölgesi 'nde de aynı amaçla ziyaret edilen bir mağaranın olduğunu, üstünde "Raklm" ismi verilen bir mescidin bulunduğu belirtir. Ebu Hayyan (745/ 1345) İbnAtıyye'nin Endülüs ile ilgili verdiği bilgileri naklettikten sonra, Hristiyanlığın en çok yayıldığı ve çoğaldığı yerlerden biri olması hasebiyle Endülüs bölgesinin, Eshab-ı Kehf için gayet uygun ve doğru olduğunu belirtir. 16 Bağavi ( 5 ı 0/ ı ll 6), şehrin adını "iı. uıı.ju" Eksüs" olarak kaydeder. 17 Razi (606/ ı209), bu şehrin günümüzde "Tarsus" adı verilen şehir olduğunu belirtir. 18 Keza Beydavl (685/ 1286) 19 ve Nesefi (7ıO/ 1310) 20 de bu şehri "Tarsus" olarak zikreder. Bursevl (1 ı27/ ı 7ı5) Tarsus'un eski adının "Efsüs" olduğunu; 21 Şevkani (1250/ ı835) de benzer bir şekilde bu şehrin sonradan Tarsus adı verilen ".:ı~0-3uııjdeksüs" olduğunu ifade eder. 22 Hadis Şerhlerinde Eshab-ı Kehf Fethu'l-Bari müellifi İbnü'l-Hacer el-askalaru (852/ ı448) Eshab-ı Kehf'in yeri konusunda ihtilaf olduğunu belirterek bir nevi özet yapar: "Haberler onların Bilad-Rum'da olduğunu göstermektedir. 2 Kelıf, 18/9: ''Yoksa sen Eshab-ı Kehfve Rakfm 'in şaşılacak iiyetlerimizden olduğunu mu sandm?" 3 Taberf, Camiu '!-Beyan, XVIL 602-603. 4 Taberf, Camiu '!-Beyan, XVIL 608-609.. 5 Taberf, Camiu '!-Beyan, XVIL 603. 6 Taberf, Camiıi'l-Beyan, XVJJ, 609. 7 Taberf, Camiu '!-Beyan, XVIL 627, 630-633, 635. 8 Taberf, Tarih, VJIL 269. 9 İbn Ebf Hatim, Tejsfnt '!-Kur 'an, VII, 2351. 1 O Semerkandf, Bahru 'l-uliim, II, 336. 12 Maverdf, en-nüket ve '1-Uyı/n, lll 287. 13 Hazin, Lübiib, III, 153. 14 Sa'lebf, el-keşfve'l-beyan, VI, 146-157. 119
20-22EYLÜL2012KAHRAMANMARAŞ,------------------------ Taberi İbnAbbas'a dayanan zayifbir isnadla 'Eyle'ye yakın olduğunu söyler. Tarsus yakınlarm da, E yle ve Filistin arasında, Zeyza yakınında ve Endülüs 'ün Gımaüı. bölgesinde olduğuna dair çeşitli rivayetler vardır." 23 Umdetu'l-Kan müellifi Ayni (855/ 1451) de Askalaru'nin özetine benzer bir şekilde şunları söyler: "Eyle ve Filistin arasında, Eyle'ye yakın, Nineva topraklarmdaa ve Belka da olduğuna dair rivayetler bulunmaktadır. Rüm bölgesinde olduğunu ifade eden birçok haber vardır ki doğru olan da budur: Tarsus yakınlarında oldukları, "kşd.. > W<,?ı.J İlistin" yakınında olup Efsüs şehrinde yaşadıklan şeklinde haberler vardır. Bu şehir Kostantıniyye 'ye altı fersah 24 uzaklıktadır. İçinde bulunduklan mağaranın adı 'Mancelüs'tur." 25 Tarih ve Coğrafya ile İlgili Eseriere Göre Eshab-ı Kehf Bin iki yüz yirmi yıl önce vefat eden büyük İslam tarihçisi İbn Hişam (213/ 828), es-siretu'n-nebeviyye adlı meşhur eserinde Hz. İsa'nın havarilerinin gittiği beldeleri sayarken, "1u<->".J<->" Efsüs" adlı şehrin Eshab-ı Kehf gençlerinin karyesi olduğunu söyler. 26 Yaklaşık on iki asır önce vefat eden İbn Hurdazbih (280/ 893), ".b.jt3<->"'-:?<->" Tarksis" bölgesindeki Rüstaku '1-E vas!' de bulunan "i-....9<->"'-:?<->" Efsis" adındaki şehrin Eshab-ı Kehf şehri olduğunu belirtir. 27 Mes'üdi (346/ 957), Eshab-ı Kehf'in Efsis Şehrinde, Rum Dağları'ndan "ti.j<->" ı.l".jj<.s Doğu Havis" diye bilinen bir dağda olduğunu belirterek 28 Efsis'in otuzsekizinci paralelde olduğunu söyler. 29 Bu ilginç aynntıya nazaran paralel ve meridyen haritasına bakıldığında, Eshab-ı Kehf ile meşhur olan iki ilçemizden Tarsus'un 37. paralelde, Afşin'in ise 38. paralelin biraz üstünde olduğu görülmektedir. Makdisi (355/ 966), Eshab-ı Kehf'in bulunduğu şehrin "Efsüs" veya "Tarsus" olduğunun söylendiğini belirtir. Mağaranın bulunduğu dağın ismini ''Naclüs", mağaranın ismini ise "<:J.Jr Hezüm" olarak kaydeder. 30 İbnü'l-Ad1m (660/ 1262) İbn Hurdazbih'in verdiği bilgileri nakledip 31 değişik bazı rivayetlerden de bahsettikten sonra "tj :-l<->".j<->" Arbsüs" diye bir şehri ziyaret ettiğini, Kehf Süresi 'nde bahsedilen yerin bura olduğunu, Eshab-ı Kehf mevkiinin üzerine, ziyarete gelmek isteyenler için büyük bir mescit 14 Klasik eserlerde geçen "Şam" bölgesi ile, Hicaz, Irak, Suriye, Filistin gibi ülkelerin bulunduğu coğrafya ve Türkiye 'nin bu coğrafyaya miicdvir güney ve iç bölgelerini de içine alan oldukça biiyük bir alan kastedilmektedir. Buna kısaca "Ortadoğu da" denebilir. Günümüz Türkçesinde "Şam" adı verilen Suriye 'nin başkenti Arapça da "Dımaşk >tj->3 ", İngilizce de ise "Damascus" olarak ifade edilmektediı: 15 İbn Atzyye, MulıaıTeı; lll, 511. 16 Ebii Hayyan, el-balıru '1-Mulıft, VII, 143. 17 Bağavf, Mealimu 't-tenzfl, lll, 173. 18 Riizf, Mefatflı, XXI, 446. 19 Beydavf, Envaru't-Tenzfl, IIL 276. 20 Nesefi, Medarik, IL 292. 21 Bursevf, Riilıu'l-Beyan, V, 229. 22 Şevkiinf, Fetlıu '1-Kadfı; lll 327. 23 Askalanf, Fetint '1-Barf, VI, 503. 120
yapıldığını söyler. Keza bir rivayete göre de Eshab-ı Kehf şehrinin Rum Bölgesindeki Rustaku'l-Evasi'de olduğunu, mağaranın ise "Bancelüs Dağı"nda bulunduğunu ifade eder. 32 Arbsüs'un batısında Bancelüs Dağı'nda olan bu mağara, konum itibariyle Şam bölgesinin son hududunda yer almaktadır. 33 İbnü'l-Adim bu kente "iyl>"l>" Ebsis", "k._ğl>"l>" Efsis" ve "i..jy L>"JL>" Erbsüs" denildiğini de belirtir. 34 Fas'lı coğrafya ve harita bilgini Şerif el-idris1 35 (560/ 1165), "Afşin"e son derece benzer olan "iuı.j-"<.,?c.j Efsm" adıyla bahsettiği kentle ilgili şunlan söyler: Efsfn Bölgesi 'nde dört adet kale bulunmaktadır. Efsfn Şehri Rüsttiki 'l Ewisf'de bulunmaktadır. Efsfn için Eshab-ı Kehf'in şehri denmektedir. Eshab-ı Kehf Amiiriye ile Nfkıya arasında bulunan Rüstak mağarasında bulunmaktadır. Bu mağara, yüksekliği bin zira 'dan 36 daha az olan bir dağdadır. Yer seviyesinden, Eshab-z Kehf'in bulunduğu bölüme çıkan merdiven gibi bir tünel bulunmaktadır. Dağın zirvesinde, kuyuya benzer bir mağara vardır. Kayalardan oyulmuş sütunlar üzerinde revaklar bulunan bu kısım üç yüz adım kadar bir mesafeyle tünel kapısına kadar iner. Bu kısımda çeşitli (beytler) odalar bulunur. Bu odalardan birinin eşiği bir adam boyu kadar yüksektir ve taştan oyulmuş kapısı vardır. Bu odada Eshab-ı Rakfm bulunmaktadır. Yanları üzere uyur vaziyette ve yedi kişiden ibarettir. Fiinf olan cisimleri öd, mür ve kiifurla kaplanmıştır. Ayak uç/arında, kıvrzlarak oturan köpeklerinin sadece kafası çürümemiştir. Buna rağmen hiçbir parçası kaybozmaksızın bütün kemikleri mevcuttur.37 el-idris! bu açıklamayı yaptıktan sonra İbn Atıyye'nin de bahsettiği, Endülüs'te Eshab-ı Kehf'in makamı zannedilen başka bir yerden daha söz eder. Ancak daha önce bahsettiği Efsm'deki dağ ve mağaranın Eshab-ı Kehf'e izafesinin daha salıili olduğunu belirtir. 24 Fersalı, üç mil uzunluğu ifade etmektedil: Bkz. Halil b. Ahmed, Kitabu '1-Ayn, IV; 332. 25 Ayni, Umde, XVI, 49. 26 İbn Hiştim, es-siretu 'n-nebeviyye, IL 608. 27 İbn Hardtizibe, el-mestilik, s. 106. 28 Mes'iidi, et-tenbilı, s. 115. 29 M es 'iidf, et-ten bi/ı, s. 116. 30 Makdisf, el-bed'u vd-tari/ı, III, 129-130. 31 İbnii'l-Adim, Buğyetu't-Taleb, L 330. 32İbnii 'l-adim, Buğyetu 't-taleb, L 334. 33 İbnii'l-Adim, Buğyetu't-Taleb, L 470. 34 İbnii'l-Adim, Buğyetu't-Taleb, L 330. 35 el-idrisi'nin coğrafya ve harita ilmi yanında, eczacılık, tıp, botanik, edebiyat ve şiir alanında da saygm bir yerinin olduğu bilinmektedil: Bkz. Şerif el-idrisi, Niizlıetii '1-Miişttik, s. 1-8. (Eserin mukaddimesi) 36 Zira': Kolun, dirsekten 011a parmak ucuna kadar olan uzunluğu, arşı11. Çeşitli yer ve alanlara göre 58 cm. ile 80 cm. arasmda değişebilmektedil: 3 7 Şerif el-idrisi, Niizlıetii 'l-miişttik, IL 802-803. 38 Şerif el-idrisf, Niizlıetii '1-Miişttik, IL 803_ 39 İbn Astiki1; Tarilıu Dımaşk, LVIIL 70. 40 el-cevzi, Niizlıetu'l-A 'yun, L 561; el-mımtazam, IX, 67. 41İbnii'l-Esfl; el-kiimil, V, 327. 121
20-22EYLÜL2012KAHRAMANMARAŞ-------------------------- İbnAsakir (571/ 1176) Eshab-ı Kehf'in yaşadığı şehrin ismini, müfessir Bağavi gibi "iıju.ıı.ju" Eksüs" olarak kaydeder. 39 Ebü'l-Ferec el-cevzi (597/ 1201), Mukatil'den yapmış olduğu rivayette şehrin adının "Efsüs" olduğunu belirtir. 40 İbnü'l-Esir (630/ 1233) naklettiği çeşitli rivayetlerde hem "Efsüs" 41 hem de "Efsis" 42 adlannı zikreder. el-kazvini (682/ 1283) 43 İbnü'l-İberi (685/ el-herevi (611/ 1215) "iyju.ııü(,?0 Eblistin" şehrinin, Dakyanus'un harap kenti Ebsus yakınlannda olduğunu, burada eski yapılann, acaip eserlerin bulunduğunu ve Eshab-ı Kehf'in beldenin batı tarafında olduğunu belirtir. 49 Keza İbn Şernail (739/ 1339) "Ebsus"un Eblistln yakınlannda harap bir kent olduğunu ve Eshab-ı Kehf'in orada olduğunun söylendiğini belirtir. 50 Yakut el-hamevi (626/ 1228) şehrin ismini "iyu.ııu.ıı Ebsis" olarak kaydetrniştir.51 Diğer bir kavle göre "iuu...ju.ıı Ufsüs" olarak zikrettiği beldenin Tarsus kıyılarında olduğunu ve buraya Eshab-ı Kehf şehri dendiğini bildirir. 52 İbn Şernail (739/ 1339) de Hamevi'nin naklettiği aynı bilgileri verir. 53 Makrizi (845/ 1442) Dakyanus'un Eshab-ı Kehf'i Şam bölgesindeki "yjıji~> Belka"dan çıkardığını nakleder. 54 İbnü'l-Aceınl (884/ 1479) Dakyanus'un şehrini "Tarsus" olarak bildirir. 55 el-hımyeri (900/ 1495) de, kendinden önceki müelliflerin verdiği, bizim de bir kısmını üstte belirttiğimiz bilgileri naklederek, "k...su"':?u.ıı' Efsis", " k...su.ıır(,?u.ııefsınls" veya "iwı.>"y':?0 Efsbin" adlanyla anılan şehrin Eshab-ı Kehf şehri olduğunu ifade eder. 56 Son devir müelliflerinden 1933'de vefat etmiş olan el-gazzi (IJtJ':?), Maraş Livası'nın Elbistan Kazası bölgesinde bulunan yerlerden biri olarak saydığı "Efsüs" şehri hakkında şu bilgileri verir: "Şu anda 'Barnüz' (YI.JY.JJ) adı verilen küçük bir beldedir. Roma'nın meşhur imparatoru Dakyanus'un başkenti olan bu belde, hicretten önce 1628'de kurulmuştur. Eshab-ı Kehfmakamının bulunduğu 'Benahllüs' (Yult':?J.Ju.ıı) Dağı'na ve ondan yanın saatlik mesafe de bulunan Eshab-ı Raklm'e çok yakın olan bu beldenin eski adı 'İbsüs' (JYU".JU")'tur." 57 42 İbnii '1-Esfl; el-kamil, I, 296. 43 Kazvfnf, Asiint '1-Biliid, s. 498. 44 İbnii '1-İberf, Tiirfhu Muhtasari 'd-diivel, I, 129. 45 ed-diimeyrf, Hayiitu'l-Hayeviin, II, 390, 393. 46 İbn Haldun, Tarih, II, 173. 47 İbnii'l-Verdf, Tarih, I, 54. 48 Niiveyrf, Nihtiyetu '1-Ereb, XXII, 133. 49 el-herevf, el-işiiriit, s. 56. 50 İbn Şemiiil, Meriisıdu '1-Ittıla ',I, 15. 51 Yakııt el-hamevf, Mu'cemu'l-Biildiin, I, 75. 52 Yakııt el-hamevf, Mu 'cemu '1-Biildiin, I, 231. 53 İbn Şemiiil, Meriisıdu'l-Ittıla', I, 18, 101. 54 Makrfzf, es-siili1k, IV, 229. 55 İbnii '1-Acemf, Kiim1zii 'z-zeheb, I, 128. 56 Hımyerf, er-ravdu'l-muattiiı; s. 49. 122
el-gazz1, Mu'cemu'l-Büldan'da Elbistan bölgesinin Eshab-ı Kehf ve Eshab-ı Raldrn'i içine aldığının söylendiğini de belirtir. 58 el-hamev1 söz konusu eserde "1WU..' Ebsus"u anlatırken şöyle demektedir: "Rum Bölgesi 'nde, i~u Eblistin' yakınlarında, harap olmuş bir kentin adıdır. Eshab-ı Kehfve Rakiın, Dakyarrus 'un şehri olan bu beldede bulunmaktadır. Harabiyeti ile birlikte ilginç eserleri ihtiva etmektedir." 59 Görüldüğü gibi el-hamev1 (626/ 1228)'nin "Eblistin" diye zikrettiği bölgenin "Elbistan" olduğu anlaşılmaktadır. 60 Aynı şekilde el-herev1 (611/ 1215) ve İbn Şernail (739/ 1339)'in de, yakınlarında Eshab-ı Kehf'in bulunduğu belde diyerek anlattıkları yer bugünkü Elbistan'dır. Bu cümleden olarak el-aylli (855/ 1451 )'nin Eshab-ı Kehf ile ilgili üstte zikrettiğimiz, "(lı,ş~u) İlistin (veya Eylistin) yakınında olup Efsfıs şehrinde yaşadıkları şeklinde haberler vardır'' 61 diyerek yaptığı nakildeki "lı,ş~u" ve İbn Haldün'un zikrettiği "l~u Eblism" 62 ifadeleri ile de "Elbistan" bölgesinin kastedildiği anlaşılmaktadır. Sonuç Sonuç itibariyle aksi bazı rivayetler bulunmasına rağmen, hem tefsir hem de İslam tarihi ve coğrafyasıyla ilgili temel kaynaklardaki hakim görüş, Eshab-ı Kehf'in "Efsfıs" adlı şehirde yaşamış oldukları ve halen bulundukları mağaranın da bu kentin yakınlarındaki bir dağda olduğu yönündedir. Dolayısıyla Eshab-ı Kehf'in muhtemel koordinatları açısından, "Efsfıs" diye anılan kentin günümüzde nereye tekabül ettiği, kanaatimizce en önemli noktadır. Eshab-ı Kehf'in yaşadığı söylenen ve kaynakların kahir ekseriyetinde "Efsfıs" diye anılan şehrin Afşin olduğunu ifade eden birçok kaynak bulunmaktadır. Afşin'in 1944'e kadar Efsfıs adıyla anılmış olduğu elimizdeki bilgiler arasındadır. Eski isimlerinden birinin "Efsfıs" olması, bu beldenin Eshab-ı Kehf' e ev sahipliği iddiasını teyit eden çok önemli bir husustıır. Bunun yanında M es 'fıdl'nin 38. paralelde olduğunu söylediği ''Efs1s" ve Şerif el-idrisl'nin etimalajik olarak "Afşin"e son derece benzeyen "Efsm" adıyla bahsettiği şehir doğrudan Afşin'i gösterir niteliktedir. Yakut el-hamev1, el-herev1, İbn Şemail, İbn Haldün ve el-aylli'nin; Eshab-ı Kehf'in, günümüzde Elbistan olduğu anlaşılan bölgede yaşadığına dair naklettikleri bilgiler deafşin' e işaret eden diğer önemli karineler olarak dikkat çekmektedir. 57 el-gazi, Nehru'z-Zelıeb, L 450; IIL 604: 58 el-gazi, Nehm 'z-zelıeb, L 449. 59 Yakut el-hamevf, Mu'cemu'l-Biildan, L 73. 60 Bir çok kaynakta Elbistan 'ı ifade ettiği anlaşılan "iyj..,...:,.ş.:ı" isminin kullanıldığı göriilmektedb: Bkz. İbnii'l-İberf, Tarih, s. 267; İbn Tağrıberdf, en-niici1mu'z-zahire, XIL 17; XIIL 106; XlY, 22; XV. 1 04; XVI, 172; Havadisu 'd-dulıi1r, L 275; ll, 339; el-ayni, Ikdu '1-Cenıan, L 143, 149; İbnii '1-Adim, Buğyetu't-Taleb, I, 373; es-safedi, el-vafi, XXIV, 157; Makrfzi, es-siiliik, III, 230; VI, 263, 269; VII, 306; Kalkaşandi, Sublıu 'l-a 'şa, VIL 352. 61 Ayni, Umde, XVI, 49. 62 İbn H aldı/n, Tarih, VIII, 558. 123
20-22EYLÜL2012KAHRAMANMARAŞ-------------------------- Geçtiğimiz asırda yaşamış olan el~gazz! gibi bazı müellifterin direkt olarak, "Maraş Livası'nın Elbistan Kazası'ndaki Efsus" şeklinde verdikleri bilgiler de geçmiş asırlarda yaşayan bilginlerden bize ulaşan bu önemli verilere dayanmaktadır. Kaynakça Kur'an-ı Kerim el-ayni, Ebu Muhammed Mahmud b. Ahmed b. Musa b. Ahmed el-hanefi Bedrüddin (v. 855/ 1451), Umdetü'l-Kdrf Şerhu Sahfhi'l-Buhdrf, (I-XXV), Daru İhyai 't-türasi'1-arab!, Beyrut ts. ------------, Ikdu 'l-cemdn fi Tarfhi Ehli 'z-zemdn, y.y., ts. el-bağav!, Ebu Muhammed el-hüseyin b. Mesud b. Muhammed b. el-ferra (v. 510/ 1116), Medlimu't-Tenzilfi Tejsfri'l-Kur'dn, (I-V), thk. Abdürrezzak el-mehdi, Daru İhyai't-Türasi'l-Arab!, Beyrut 1998. el-beydav!, el-kad1nasırüdd1neb1 SaidAbdullah b. Ömer b. Muhammed eş Şiraz! (v. 685/ 1286), Envdru 't-tenzfl ve Esrdru 't-te 'vf! (Tejsfru 'l-beyddvf), (I-V), thk. Muhammed Abdurrahman el-mar'aşll, Daru İhyai't-Türas, Beyrut, 1997.. Bursev!, İsmail Hakkı b. Mustafa el-istanbull el-hanefi el-halvet! (v. 1127/ 1715), Ruhu '!-Beyan, (I-X), Daru'l-Fikr, Beyrut ts. el-cevz!, Cemalüddin EbG'l-Ferec Abdurrahman b. Ali b. Muhammed (v. 597/ 1201), el-muntazam fi Tarfhi'l-Ümemi ve'l-müliik, (I-XIX), thk. Muhammed Abdülkadir Ata- MustafaAbdülkadir Ata, Daru'l-Kütübi'l-İlmiyye, Beyrut 1992. ------------, Nüzhetu 'l-a 'yuni 'n-n avazir fi İlmi 'l- Vüciihi ve 'n-nezdir, thk. MuhammedAbdülkerim Kazım er-rıza, Müessesetü'r-Risale, Beyrut 1984. ed-dümeyri, Muhammed b. Musa b. İsa b. Ali Ebfı'l-Beka Kemalüddin eş Şafii (v. 808/ 1406), Haydtu 'l-hayevdn el-kübrd, (I-II), Daru'l-Kütübi'l İlmiyye, Beyrut 2003. Ebu Hayyan, Muhammed Yusuf b. Ali b. Yusuf b. Hayyan Eslrüddin el Endelus! (v. 745/ 1345), el-bahru'l-muhft fi't-tejsfr, (I-X), thk. Sıdkı Muhammed Cemil, Daru'l-Fikr, Beyrut 1999. el-gazz!, Kamil b. Hüseyin b. Muhammed b. Mustafa el-bab! el-haleb! (v. 1351/ 1933), Nehru 'z-zeheb fi Tarfhi Haleb, (I-III), Daru'l-Kalem, Haleb 1998. Halil b. Ahmed, Ebfı Abdurrahman el-ferahld! el-basri (v. 170/ 786), Kitabu'l-Ayn, (I-VIII), thk. Mehdi el-mahzumi 1 İbrahim es-samra!, Dam ve Mektebetü'l-Hilal, yayınyeri yok, ts. el-hamev!, Şihabüddin Ebu Abdullah Yakut b. Abdullah er-rfımi, (v. 626/ 1228), Mu'cemu'l-Bülddn, (I-VII), Daru Sadır, Beyrut 1995. 124
el-hazin, Alaüddin Ali b. Muhammed b. İbrahim b. Ömer eş-şeyh! Ebu'l Hasan.(v. 741/ l340),lübdbu 't-te 'vilfi Medni 't-tenzil, (I-IV), Daru'l-Kütübi'l İlmiyye, Beyrut 1994. el-herev1, Ebu'I-Hasan Ali b. Ebu Bekir b. Ali (v. 611/ 1215), el-işdrdt ild Ma 'rifeti 'z-ziydrdt, Mektebetu 's-sekdfeti 'd-diniyye, Kalıire 2002. el-hımyeri, Ebu Abdullah Muhammed b. Abdullah b. Abdülmün'lın (v. 900/ 1495), er-ravdu '!-Muattdr fi Haberi 'l-aktdr, thk. İhsan Abbas, Müessesetü Nasır, Beyrut 1980. İbnü'l-Aceınl, Alımed b. İbrahim b. Muhammed b. Halil Muva:ffakuddin Ebu Zerr Sıbt (v. 884/ 1479), Küniizü 'z-zeheb fi Tarihi Haleb, (I-II), Daru'l-Kalem, Haleb 1996. İbnü'l-Ad1m,Ömerb.Alımedb.Hibetullahb.Eb1Ceradeel-Ukayl1Kemalüdd1n (v. 660/ 1262), Buğyetu't-Taleb fi Tarihi Haleb,(I-Xli), thk. Süheyl Zekkar, Daru'l-Fikr. İbn Asakir, Ebu'I-Kasım All b. Hibetullah (v. 571/ 1176), Tarihu'd-Dımaşk, (I-LXXX), thk. Amr b. Garame el-umrevı, Daru'l-Fikr, 1995. İbn Atıyye el-endelus1, Ebu Muhammed Abdülhak b. Galib b. Abdurrahman b. Ternam (v. 542/ 1147), el-muharreru'l-vecfz fi Tefsiri'l-Kitdbi'l-Aziz, (I V), thk. Abdüsselam Abdüşşafi Muhammed, Daru'l-Kütübi'l-İlmiyye, Beyrut. 2000. İbn Eb! Ha tim, Ebu Muhammed Abdurrahman b. Muhammed et-tem1m1 er Razı (v. 327/ 939), Tefsiru'l-Kur'dni'l-Azim, thk. Es'ad Muhammed Tayyib, Mektebetü Nizar, Suudİ Arabistan 1998. İbnü'l-Eslr el-cezeri, Cdmiu '!-Usul fi Ehiidisi'r-Resiil, Mecdüddin Ebu's SuMat el-mubarek b. Muhammed b. Muhammed b. Muhammed İbnAbdülketim eş-şeybarn (v. 630/ 1233), el-kdmilfi't-tarih, (I-X), thk. Ömer Abdüsselam Tedmuri, Daru'l-Kitabi'l-Arab1, Beyrut 1997. İbnü'l-Hacer el-askalarn, el-hafız Ebu'l-Fadl Şihabüddin Ahmed b. Ali (v. 852/ 1448), Fethu '!-Bari Ala Sahihi'l-Buhari, (I-XIII), thk. Muhammed Fuad Abdülbaki- Muhibbüddin el-hat1b, Daru'l-Ma'rife, Beyrut 1959. İbn Haldun, Ebu Zeyd Abdurrahman b. Muhammed Veliyyüddln el-hadraınl el-işbill (v. 808/ 1406), Divanu'l-Mübtedei ve'l-haber fi Tarihi'l-Arabi ve'l Berberi Ve Men Aserehüm Zevi '!-Şe 'ni '!-Ekber, (I-VIII), thk. Halil Şehade, Daru'l-Fikr, Beyrut 1988. İbn Hurdazbih, Ebu'I-Kasım Ubeydullah b. Abdullah (v. 280/ 893), el-mesdlik ve'l-memdlik, Dam Sadır, Beyrut 1889. İbn Hişam, Abdülmelik b. Hişam b. Eyyub el-hümeyri el-muafiri Ebu Muhammed Cemalüddin (v. 213/ 828), es-siretu'n-nebeviyye, (I-ID, thk. Mustafa es-seka! İbrahim Ebyan/ Abdülaziz eş-şelebl, Mektebetu ve Matbaatu Mustafa el-bab! el-haleb1, Mısır 1955 125
20-22 EYLÜL 2012 KAHRAMANMARAŞ------------ İbnü'l-İberi, İbn Ehrfin (Harun) b. Tuma el-malat1 Ebu'l-Ferec (v. 685/ 1286), Tarfhu Muhtasari'd-Düvel, thk. Anton Salihani el-yesül, Daru'ş-Şark, Beyrut 1992. İbn Şemail, Abdülmümin b. Abdülhakk el-kutay'1 el-bağdad1 el-hanbell Safiyyuddin (v. 739/ 1339), Meraszdu 'l-ittzla' ala Esrndi 'l-emkineti ve 'l-buka ', (I-ID), Daru'l-Cll, Beyrut 1991. İbn Tağrıberd1, Ebu'l-Mehasin Cemalüddin Yusuf b. Abdullah ez-zahiri el Hanefi (v. 874/ 1470), en-nücumu'z-zahire fi Mülüki Mısra ve'l-kahire, (I-XVI), Vizaretu's-Sekafeti ve'l-irşadi'l-kavm1, Daru'l-Kütüb, Mısır ts. ------------, Havadisu 'd-duhur fi Medyi 'l-eyyami ve 'ş-şuhur, (1-11), thk. Muhammed Kemalüddin İzzüddin, Alemu'l-Kütüb, y.y. 1990. İbnü'l-Verd1, Zeynüddm Ömer b. Muzaffer (v. 749/ 1349), Tarfhu İbni'l-Verdf (I-Il), Darü'l- Kütübi'l-İlmiyye, Beyrut 1996. Kalkaşand1, Ahmed b. Ali b. Ahmed el-fizari (821/ 1418), Subhu 'l-a 'ş d fi,sınaati'l-inşa, (I-XV), Daru'l-Kütübi'l-İlmiyye, Beyrut ts. el-kazvm, Zekeriyya b. Muhammed b. Mahmud (v. 682/ 1283), Asaru 'l-bilad ve Ahbaru '1-İbad, Daru Sadır, Beyrut ts. el-makdis1, el-mazhar b. Tahir (v. 355/ 966), el-bed'u ve't-tarfh, (I-VI), Mektebetu's-Sekafeti'd-Dmiyye. y.y., ts. el-makriz1, Ahmed b. Ali b. Abdülkadir Ebu'I-Abbas el-hüseyni Takiyyüddin (v. 845/1442 ), es-sü!ukli-ma'rifetidüveli'l-mü!uk, (I-VIII), thk. Muhammed Abdülkadir Ata, Daru'l-Kütübi'l-İlmiyye, Beyrut 1997. el-maverd1, Ebu'I-Hasan Ali b. Muhammed b. Muhammed b. Habib el-basri el-bağdad1 (v. 450/ 1059), en-nüket ve'l-uyun, (I-VI), thk. Seyyid b. Abdülmaksud b. Abdürrahim, Daru'l-Kütübi'l-İlmiyye, Beyrut ts. el-mes'ud1, Ebu'I-HasanAli b. el-hüseyin b. Ali (v. 346/ 957), et-tenbfh ve '1- lşraf, Daru 's-savf, Kahire ts. en-nesefi, Ebu'I-Berekat Abdullah b. Ahmed b. Mahmud Hafızuddm (v. 710/ 1310), Medarikü't-Tenzfl ve Hakaiku't-Te'vfl, (1-111), thk. Yusuf Ali Bed1v1, Daru'l-Kelimü't-Tayyib, Beyrut 1998. en-nüveyri, Ahmed b. Abdülvehhab b. Muhammed b. Abdüddaim el-kureş1 et-teyınl el-bekri Şihabüddin (v. 733/ 1332), Nihayetu'l-Ereb fi Fünuni'l Edeb, (I-XXXIII), Daru'l-Kütübi ve'l-vesaikı'l-kavmiyye, Kahire 2002. er-razi, İmam Fahrüddm EbuAbdillah Muhammed b. Ömer b. el-hasan b. el Hüseyin et-teyınl (v. 606/ 1209), Mefatfhu'l-Gayb, (I-XXXII), Daru İhyai't Türasi'l-Arab1, Beyrut 1998. es-safed1, S alahuddin Halil b. Aybek (v. 764/ 1363),Kitabu 'l-vafi bi 'l- Vefayat, (I-XXIX), thk. Alımed el-arnavüt ve Türki Mustafa, Dam İhyai't-Türas, Bey.; rut 2000. 126
es-sa'leb1, Ebu İshak Ahmed b. Muhammed b. İbrahim (v. 427/ 1036), el Keşfve~l-Beyan an Tefsiri'l-Kur'an, (I-X), thk. Ebu Muhammed b. Aşür, Daru İlıyai't-Türasi'l-Arab1, Beyrut 2002. es-semerkand1, Ebu'l-Leys Nasr b. Muhammed b. Ahmed b. İbrahim (v. 373/ 973), Bahru 'l-ulum, (I-III), Yayınyeri yok, ts. Şerif el-idris1, Muhammed b. Muhammed b. Abdullah b. İdris el-:hasam et Talib1 (v. 560/ 1165), Nüzhetü'l-Müştakfi İhtiraki'l-Afak, (I-II), Aıemü'I Kütüb, Beyrut 1988. eş-şevkam, Muhammed b. Ali b. Muhammed b. Abdullah el-yemem (v. 1250/ 1835), Fethu'l-Kadir, (I-VI), Daru'l-Kelimü't-Tayyib, Beyrut 1992. et-taberi, Ebu Cafer Muhammed İbn Cerir (v. 310/ 922), Camiu'l-Beyan Fi Te'vfli'l-Kur'an, (I-XXIV) thk. Ahmed Muhammed Şakir, Müessesetü'r Risale, I. bs. Beynit 2000. ------------, Tarihü'l-Ümem ve'l- Müluk, (I-XIII), y.y., Beyrut 1987 127