Doç. Dr. Fahri GÖKCAN

SA)İD İBN CtiBEYR VE TEFSİRİ (H. 45-95) Doç. Dr. Fahri GÖKCAN Fakilı, mukri ve müfessir olan Sa'ıid tbn CiiJbeyr e1~bsedi el-kôfi (1) Tabiin'in en rneşhurlarındandır.künyesi«ebu MuJ;ıammed» veya «(Bbu 'Ahdillah»dır. Kaynaklar O'nun aslen Habeşli olduğunu, H. 45/665 yılrada -dünyaya geldi~ni, cildinin siyah ol<1uğ'mü ittifakla zikretmekted1rler. (2) Beni' Esed kabilesinden Valibe İihn e}~ I:;Ia.ri.t'in kölesi olduğundan,_o. na ni&betle Esedi adıyla da şöhret kazanmıştlx (3). Beni Esed kabilesiyle olan yakınlığını hizzat kendisi şöyle nakletmektedir: «Bir gün hana ıbn 'Abbas (ö 6&/687) kimlerden olduğumu sordu» «Ben de Beni Esed'den olduğumu ooy- (1) Sa'id 11;1n CÜ!l~eyr'ın tercemesine yer veren ıbaşlıca ka',yilaklar şunlardır: EbU Nu'ayın ei-lşbahani, I:;Iilyetü'ı~Bv.ıiya ve Taba.t<atu'l~Aşfiya, (Beyrut 1967) - IV. 272-309; İbn Sa'd, T a,biı.t<ftt (Beyrut 1957)- VI. 256-267; - İbn I:Iacer el-'as.t<aıani, Teh~ib et-teh~ib, (Haydarabat 13Q5/ 1907) IV. 11-14; İbn ]ja1likan, Vafeyatu'l-A'yfm, (Beyı:-u! 1969) II. o 374; e~-zehebi MU~lanınıed l;iüseyn, et-tefsır ve'i-müfessirui1, (.Kahite 1381 1961) I. 102-103; Şemseddin. Sfunl, l).amusu'i-aja.m (lstao.bul 1311/1894), IV. 2578; İbnu'l-Etir, el-kamil fi't-tantı (Beyrut 1965) IV. 579-580; Sezgin, Fuat Geschichte Des Ara,bischeo Schrift tums (Leiden 1967) Band 1. 28-29; EbU ls1)ajı; ~-Şırazi, Tab~atu'l-Fu ~ah.a (Beyrut 1356/1956) s. 61-62; e~-ıehebi, Te~kiretu1-l;I uff~ (Hayadarabat 1376/1956) 1. 76-77; İbn Kuteybe, el-ma'arif, (MıSlt 1969) s. 445-446; Dr. Mul)ammed. İbn Mugamme<! Ebu Sehbe, -el-isriilliyyat ve'i.mevı;lu'at fi kütübi't-tefsir (Kahire 1973) s. 94-95~ ed-davüdi, Mu 1)ammed İbn (Ali İbn A1)med, Tabaş,itu'l.Müfessirin, (Kahire 1972) i. 181-182; ez-zirikli, ljayruddın, el-a'j.am (t.y) III. 145. (2) İbn ijallikan, Vafeyat,II~ -:m; e~-ıehebi, Te~kiratu1-i:Iuffa?, i. 76; Zirikli, III. 145; e~-ıehebl, et-tefsir ve'i,müfessiıı1n, i. ld2. (3) ıbn l;iacer, Teh~ibu't-Teih~ib IV. 11; ZinkIl, III. 145. 1

ledim. Arab mısın Mevali misin dedi. ArabIardan değil, Mevalilerdenim, dedim. Bunun üzerine bana, Beni Esed kabilesinden Allah'ın nimetine mazhar olanlardanım,diye söyieyesene».dedi (4). Hayatının büyük bir kısmını Küfe'de geçirdiği için Sacid'e Küfeli denilmişdir. Sa'id İbn Ctibeyr'in ailesi hakkında fazla bir bilgiye saıh.ip değiliz. Hele babası için, hiç bir malümata raslamamız mümkün olmadı. Annesiilin adının «Ummü. Duharna?» olduğu, İbn Sa'id'in naklettiği şu haberden anlaşılm:aktadır: «,Bir gün Kme ehlinden bir grup, İbn <Abba,sa.gelip sual sormak istedikl~rinde, İbn <Abbas onlara», aranlljda Ümmü Duhama)'nın oğlu, yani Sa'id İıbn CÜlbeyr varken bana sual sormağa niye geliyorsunuz» decli.(5). Şu haberden de Sa'id tbn Cübeyr'in Kıne'de annesiyle birlikte oturduğu ve flnnesine karşı daima saygılı olduğu anlaşılmaktadır. Asıbağ İıbn Zeyd'in nakline göre, «Sa'id İbn Cübeyr'in bir harozu vardı. O öttüğü zaman saba:h namazına kalkarıdı. Gecelerden bir gece, homz ö'tmedi ve Sa'id de namaza kalkama'dı_ Sa'id, «ne o1du bu homza Allah onun sesini kessin» dedi. Bunun üzerine horoz bir daha ötmedi. Annesi de Sa'id'e «hiçbir şey hakkında 'bundan höyle beddua e.tme» dedi (6). Başka bir haberde de Sa'id tbn Cübeyr, annesiyle aralannda geçen bit hadiseyi şöyle nakletmektedir: «ıbir gün beni akrep sokmuştu. Annem «seni mutlıaka afsuniatacağım» diye yemin etti. Bunun üzerine ben de annemin yeminini bozmamak için afsun yapana, akrebin Sa'kmadığı elimi uzattım (7) demektedir (8). Annesi hakkında ıbiize ulaşan ha!berleroen sonra, iki oğlu ve hayatının sonuna doğru da bir kızı olduğu,'kaynaklarda zikredilrnekteıdir. Yezid Ebü (Aibdullaıh, Sa'~din 'kızı hakkında «Şa'id İbn CÜlbeyr, Haccık (ö. 95/713)'ın emriyle Melle'de tutu'klanıp KCıfe'ye getirtldiğinde, Haccle'a teslim edilmeden 'bir müddet için evinde 2 (4) İbn Sa'd, VI. 256. (5) İbn Sa'd, VI. 257; ZirikE, III. 145; Teh~ult-Teh~ib, IV, 12; I:lf1ye, IV. rl3. (6) J:Iilye, IV. 274'; Teh~ıbu't-Teb~ib, IV. 12. (7) Tehzibu't-Tehıib, IV. 27'5. (8) Sa'1d İbn Cii!beyr'in afsun gibi şeylere inanmadığını gösteren başka bir delil de BbU ŞiMb Musa l'bn Nafrden gelmektedir. Ebu Şihab «Birgün Mekke'de Sa'id İbn Cübeyr'in yanına girdiğimde, O'nun şiddetli bir baş ağnına tutulmuş olarak gördüğünü, yanındak-i bır adamın da O'na "başağnsını giderecek bir afsuncu getireyim mi? diye sorduğunu, Sa'id'in de «bayır benim afsuncuya ihti)"acım yoktur~ dediğini. bize nakletmektedir. Şüye, IV. 280.

ailesinin yanına gelmesine müsaade edildi. Bunu duyen Kille uleması, evine gelerek <munla sehlbet etmeğe!başladılar. Sa'in kucağında küçük 'bir kız çocuğu olduğu halde gülüyordu. Krizı ba:basınm ayağının hağılı olduğunugörünce ağlamağa başladı» demektedir (9). <A:bdullah İbn Sa'id ve <Abdulmelik tbn Sa.id adlanndaki iki oğlu ise (10) babaları kadar şöhret bulmasalar da, İsliim aleminde, bilhassa hadis ve fıkjjh ilminde isimlerini duy'..ırrnuşlar, Bubarı, Bbu DavCı.d ve Tirmi~i, bu iki kardeşten hadis rivayet et- -- mişler (1.1). en Nesaı <Ahduliah İibn Sa'~d'in t~a olduğunu, et Tirmi~i de babasından daha efdal olduğunu söylemektedir (12). (Abdullah ve <Abdulmelik kardeşler ilk öğr,enimlerinibabaları Sa'id İbn Cübeyr'den görmüşler ve babalarından hadis rivayet etmişlerdir (13). Sa'id İbn Cübeyr'in talebesi 'Ata' İ!bn es-sa'ib (ö. 137/ 754) in ri'vayetine göre' Sa'id, «Ben çocuklarım için daima dua ederim» demektedir (14). Dkutup yetiştirıdiği çocuklarının, muteber hadis mecmualannda tiı.ca olamk kabul ediwlğine ve onlar için daima dua ettiğine göre, Sa'id'in iyi bir aile reisi olduğu anlaşılmaktadır. Sa'id İbn Cübıeyr'in diğer aile fertleri ve nesebi hakkında,bir bilgi, kaynaklarda görülmemektedir. Bunda, Said'in Halbeş. li ve mevali olmasının, büyük bir rolü olması muhtemeldir. Sa'id İ-bn Cübeyr'in geçimini ne ile sağl3jdiğı, bir gelir kaynağının bulunup bulunmadığı da bizce meçhuldür. Bildi~imiı: en mühim husus, <Abdullah İbn ~tbe İbn Mes'ud Kille kadısı iken, Sa'ıd İbn CÜJbeyr'in O'nun katipliğini yaptığı, sonra da Ebu Bürde ıbn Mes'fı.d'un katipliğini yapmağa başladığıdır (15). Yaptığı bu işin, O'nun j;çin daimi bir geçim kaynağı olması mümk;ün değildir; zira ileride tekrar bahsedeceğimiz «IDeyru'l-Cemadm» olayına adı karıştı~ı için, ailesi Kille'ne oturmakta iken, kendisi ölünceye kadar çeşitli memleketlerde firarda 'kalmıştır. Sa'ın!bn Cii,beyr'in aile si hakkında yeteri derecede bilgiye sahip olmasak da O'nun ilmi hayatı, fazileti tefsir, hadis ve fıkıh (9) İbn Etir, el-k~ fi"t"tclrib, IV. 580;!:Iilye, IV. 27~275. (lo) İbn ~uteybe, el-me'clrif, s. 446. (ll) İbn!:Iacer" Teh~ibu't.Teh~lb, VI. 394. (12) a.e, V. 236. (13) a.e, IV. 12. (14)!:Iilye, IV. 275. (15) el.isniiliyym ve'1-mevçimt, s. 95; ]jallikan, ]il. 372; el-ma'arif, s. 445. 3

günahtan sakınan, faziletli bir 'kimse olduğunu, el~ütüjbü'fs-sitte sajıipleı:inin, Onun. ti~a olduğunu, ittifakla kabul ettiklerini» (31) söylemektedir. I>:atade de demiştir ki: «Tabiinı>in en ilimi dört zattır: Mehasik'de, (Ata İbn Ebi Rebah.; tefsirde Şa'id İlbh elineyr; siyerde İkrime, mev'izede helal ve hararnda da Hasan el~ba'sri'dir (32). Maymun İıbn Milinm, «Sa'id İibn Cülbeyr öldü, ama yer )ri.i+iinde onun ilmine muhtaç olmayan kimse yoktur» (33) dedi. Gerçekten Sa'id İbn Cübeyr, ilme ve ilim adamlarına çok önem verirdi. «İnsanIann he1aka uğramasının Mameti nedir? diye _soran Hilal İhn Ha'bbab'a «ulen;ıa'sının o me.rnlekeıtten gitmesi veya ölmesidir» (34) diye cevap vermiştir. Sa'id İbn Cübeyr'in ilmi, fazileti ve takvasıyla halkın üzerinde olan tesirlerini ve halkın Ona olan güvenini, Ebu Şihab, şahid _olduğu bir hadiseyle bize şöyle nakletmektedir: «Sa'id tbn Cübeyr'i tavaif ederken p<lipucunun bir tekinin ipinin koptuğunu,.diğer tekini de kendisinin çıkardığını gördüm.. Halk Onun papuıçsuz, yalınayak tav.af ettiğini :görünce, onlar da papuçlarını çıkardılar» (35) demektedir. Velhasıl Sa'id tbn Cübeyr, her yönüyle mükemmel bir insandır. Ne yazık ki bu ilim ve fazilet aıbidesi, Emevilerin Irak Vali'si I;Iaccac'a (ö. 95/713)'ın zulmüne, genç yaşında kui1ban gitmiştir. Sa'ıd tbn Cübeyr'in şahsiyetini,-ilmini- ve I;1accac'a karşı verdiği mantıki cevapları göstermek için, şehit edilme hadisesini burada zik1'etmeyi, uyıgun gördök. Şehit Edilme Hadisesl : I;1accac, Mul:ıammed İbnu'l-E,ş(a!!'ı kırkbin kişilik bir orçiu ile Türkmenistan tarafına göndermiş ve Sa'id İbn Cü'beyr'i de Ordunun i~şesine memur etmiştir. lbnu'l1eış'as gördüğü Itizum üzerine emrindelci kuvvetlerle birlikte- I;Iaocac'a karşı isyan etmiş; fakat «IDeyru'l-Cem :cim) denilen yerde I;Iaccac'ın ordusuna yenilerek Türkistan taraflanna kaçmıştı. TaraftarlarınınIbir kısmı idam edilmi~, bir kısmı da çeşitli yerlere dağılmıştı. İşte Sa'id İbn eülbeyr de (~1) a.e, I, 103.. (32') t.sraiuyyat, s. 95; Taşköprü Zade, II, 74. (33) Um Sa'd, VI.2U6; Şilye, IV, 273-; Teh?;ibu't-Teh~ib, IV, 12. (34) İlbn Sa'd, VI, 262; Şilye, VI, 276.. (35) I:filye, IV. 282. 6

bu esnada lsfahana sığınmlştl. Sa'id'in,tevkif edilmesi için İ:laccac' tan emir alan lsfa,han Valisi, durumu gizlice ona bildirir ve Sa<td'in Isfa!han<:lan Azarbeycan'a gitmesini sağlar. Orada da rahat edemeyen Sa'id İbn Ctibeyr, (Ömer İbn CAibdi'I-'Azız'in Vali bulunduğu Mekke'ye gider ve kendisi ıgibi mülteciletle birlikte Vali'nin himayesinde ralhat bir hayat yaşamağa başlar (36). Bir müddet sonra. t()mer Thn ca'bdi'l-ltajziz'in yerine HaIiıd İbn CAıbdm~h el~kasri Vali olunca, Ibu yeni Valinin fena bir adam olduğunu ve Mekke'c!en hemen uzaklaşmasının ıgerektiğini Sa'id İbn Cülbeyr'e tavsiye edenler bulundu. Fakat Sa'id bu tansiyeyi kabul etmeyerek «valiahi "ben şimdiye kadar firar edip durdum. Artık Allah Taala'dan haya ediyorum, mukadder"ne ise yerini bulac'ak» demiş.tir. Filhakika, çok geçmeden yeni Vali, Sa'id İlbn CÜJbeYr'i tutuklatıp, bağlı olarak o sırada Vasit'da bulunan J:Iaccac'a" gönderdi. Sa'id İbn Cübeyr, Haccac'ınhuzuruna çıkarken, «:Doğrusu ben;. senden Rahmana sığınınm. Eğer mü'min ve takva sahibi isen, fenalık yapm~sın» (37) ayetini okumuştur. J:Iacca.c. bu muhterem zatı (görünce, Vali ljalid'i kast ederek: «Allah şu nasrani~e dölüne lanet etsin, Bu zatı t'ıtup bana göndermiş ise de ben O'nun kıymetini ıbilmez miyim?» (38) diye kendi kendine söylendi. Sonra Sa'id ]hn Cuôeyr'le aralarında şöyle bir lsıanuşma başladı, I:Iacclc: - Ya Satid, neden bana karş.ı isyan ettin? - Ben müslümanlardan kah hata ve kah isabet' eder bir ferdim; başka bir şey değilim. (39). - Neden İ'bnu'l-Eşca 'a taraftarlık ettin? - Ben Ona verdiğim ibir ahidden dolayı böyle hareket ettim, diye cevap verdi. J:Iaccac pek hidd~tlenerek: (36) tbnu'l'etir, e1"kflmil Fi't-Tfınh, LV. 579;tbn ljillikan, II. 372. (37) Meryem 18. (,38) el-kilınli fi't-tarltı IV. 580. (39) a.e., IV. 580. 7

şejhit etti. Öyle bir zatı ki, ~ryüzündekilerin hepsi de Ona, Onun ilmine muhtac idi (50). ŞEYHL'ERİ Sa'id İbn Cübeyr'in tefs'ir ilmindeki yerini tayin etm,ek için, şıüphesiz Onun yetişmesini sağlayan ve birkısnu Ashabtan olan hocalarını da zikretmek gerekmektedir. Saha:be arasında en çok ilm aldığı hocalan, daha önce zikrettiğimizgibi, (Abdullah, İbn {Abbas (ö. 68/687) ve (Abdullah İbn <ömer (ö. 73/692) dir. Her na kadar Bbu Hureyre (ö.. 57/616), Bbu MUsa el-eş'ari (ö. 44/664), (Ali :bbn 'Ebi Talib (ö. 40/660) ve Hı. (Aişe (ö. 57/676) den hadis rivayet ettiği nakledilmekte ise de, bu doğru değildir, ve bunlardan rivayet ettiği ha,disler de mürseldir. Onun bu murselleri hakkında Yal:ı.ya tbn Sa'id derki «Sa'id'in mürselled, oenoe {Ata'nın mürsellerinden daha makbuldur (51). İibn <Abbas ve tbn ~Ömer'den başka ilm 'öğrendiğ]. \Ce görüşerek feyz ald,ğı Saıhalbe ve Tabiıln'un en meşhurları şunla~d1r: CAdi İbn J:Ia'tim (ö. 67/686), ~Albdunaılıİbn ez-züıbeyr (ö. 73/692), EbüSa'id el-hrudri (ü. 78/1(97), Enes İıbn Maıik (ö. 93/711), Ebu <A:bdirral,ımfm es-sülerrli (ö. 72/691),dir. Sa'id İbn Cüıbeyr, Yukarda adı geçen ıat1ardan başka, Ebü Mes'lid el-enşfu:i, e<;l-j)al:ıj:ıak İbn "f5:.ays ve (Amr İbn Meymun gibi daha hirçokşahıslardan rivayet etmiştir (52). TALEBELERİ (Arbdullah İbn (Arbbas ve 'Abdullaılı 1lbn _'Ömer g1bi ünlü kişiilerin tedris halkasına devam edip kendini, hadrs, fıkıh ve bruhassa te~sir ilminde yetiştiren Sa'id İbn Cübeyr, daha çok Kllfe',de tedrisata devam etmiş ve pek çok talebe yetişjjimliştir. Talehderinden Bbu (Amr tbrn el5aw (,ö. 154/770) oocası Sa'id'den Kur'an ve kıraat dersleri okuduğuilu, (53) Ebu Şiha.b MUsa İbn Nafi< el.esedi de hergün, sabah ve ikindi namazından sonra Ondan ders oku- (50) "e~-2ehebı, re~ıd~atu'i-j:iuffll.?, r. 77; İ'bn ljallimn, II. 374. (51) Teh~ibu't Teh~lib, IV. 14; ed'oovtıdı, TaJba~~tu I.MüfesLSirin, ı. HH. (52) Teh~ibu't-Teh~ib, IV. 11 12. (53) Miftal;u's-Sa<ade, ı. 152; İbn ljallikan, II. 371. 10

duğunu, bizzat kendisi itiraf etmektedirler (54). Sa'id İbn Cü:beyr, öğrenmek maksadıyla kendisıne sual sorulmasından hoşlanırch. Birgün talebeleııinden {Mfe İıbn es-sa'ib (ö. 137/754}e «nasın en hayırlısı kimdir bilir misin bana gelip böyle sizin sor,duğunuz gibi sual sorandıri> (55),dedi. Hatta idamından biraz önce bile zincirle aya!klan baglı olduğu halde, ziyaretine gelen Kiife alimlerine, tebessüm ederek hadi's rivayet etmiştir (56), Yetiştirdiği talebeleri arasında oğlu 'Ahdu Halı ve 'AbdulmeHk' ten daha önce ba:hsetmiış,tik. Bu iki kardeşten baş:ka, ilirnde şöhrete ulaşmış bazı talebeleri şunlardır: Manşür İbn -elmu'temir (ö. 137/749), Ebu Bişr (ö. 123/740), el <A'meş (ö. 148/715), 'Ata) İJbn es-<sa'ib (ö. 137/754), Sıimak t1>n!:iari> (ö. Ü2/749), Seleme tbn K'efu.il (ö. 121/738), Ebü'z-Zübeyr elmekold (ö. 128/745), Abdul melik İbn Ebi Si.Ueyman (ö. 145/762), Bbu (Amr İbn el 'Aıa? (ö. 154/770), Ebu Şihaıb Musa İbn Nafi.'el-Esedı ve daha pekçok zevat ondan ilim aımış.tır (57). TE F' S İ R1i Sa'id l'bn Ciifbeyr'in hadiste frkııhta ve tefsirde i1ıtisas sahibi olduğunll" bu ilim dallan anısında en çok tefsir ilminde şôhret bulduğu için, Ona müfesısir denildiğini ve tmsirde, İbn 'Aıbbas'ın en iyi talebesi olduğunu, daha önce zikre1trniştik.'süfyan,e -Şevri (ö. 161/777), «Tefsir ilmini,:iıört' kişiden a1ımz, Onlar da $a'id :ijbn CiDbeyr, Mücahid (ö. 103/721), 'İlerime (ö. 107/725) ve l)al;ı.l:,ıak (ö. 105/723) dır» (58) demekle Sa'id'in tefsir ilmindeki ık.udretini beyan etmek istemiş,tir, Kendisi de tefsir ilminin1ehemmiyetini belirtmek için «Kur'an okuyup ta sonra tefsir etmeyen kimse, kör ve <i'rabi gibidir».(59) demektedir. Yazıdığı tefsirin mevcudiyeti kaynaklarda zikredilmekle bera ber,. ne yazık ki biriçok tefsirlergihi zamanımıza,kadar ulaşmamış- (54) tb,n Sa'd, VI. 259. (55) a.e, 259. (56) el-kamil fi't-tarih, IV. 5'BO. (5?} İbn I;Iacer, Teh~ibu't-Telı~ib, IV. 11 12. (58) Taşköprüzade; II. 74; ısrailiyat, s. 95,; Ateş Süleyman, lşari Tefsir Okulu, s. SB: (59) Tefsiru' t Taberi (yeni) ı. BL. 11

tır. Sa'id'in «Halife caıbdu'l-melik için bir tefsir yazmış olduğu söylenir. ibn Bbi l;iatim baıbasından naklettiği bir haıberde, bu hususu teyid eder. Bu -haber~ göre caıbdulmelik :Dbrr Mervan, Sa'ıd İ\bn CÜJreyr'den bir Kur'an tefsiri yazmasını istemişti; Sa'id, istenen bu tefsiri yazmış ve HaUfeye <gpndenriişti. BHa.here, cat.r İbn Bbi Dinar (ö. 126/713) bu tefsirf dirvanda bularak almış ve Sa'id' den rivayıet etmiştir (60). Fuat Sezgin ise, «Sa'ıd İbn CÜJbeyr'in tefsir ilmindeki yerirn tesbit için) temelden bir araştırmaya iihtiyaç var.dır. Onun tef'sirinin, ıkısmen filolojik, kısmen de tarihi olduğu, Taıberi ve diğer kaynaklardan anlaşılmaktadır. Muasırlarının sözlerine göre, Sa'id İbn CÜibeyr, yazdığı tefsiri devaım.lı gözdengeliriyordu» (i61) demektedir. Ne yazıjk ki lmgiün orijinal 'şekli ile,elimizde mevcud değildir. Ancak muajlıhar tefsir1erde ve ihadis ki taplannda, Sa'id'in tefsirine raslamaktayı:z. Hz. Peygamber, Saıha:be, Tabiun ve kendijsine kadar gelen tef Sİr hakkındaki görüşleri sinesinde. toplayan bir an6iklopedi" diyebileceğimiz Tefsinıl Taberi, Mul:ıammed tbn Cenr e!-ta'beri (Ö. 310/922), Sa'ıd'in tefisirinden Ibol böl iıstif~de etmiş ve eserinde hemen hemen bütün surelerde, Onun tefsirinden nakiller yaprmştır. Bu sebeble, Sa'id ıbn Cübeyr'in tefsir ilmindeki yerini tayin etmek niyetiyle vereceğimiz örnekler :için, 'genellikle Taberi. Tefsinne müracaat etmeyi uygun gördülk. (60)' Prof. Dr. İsmail Cerahoğlu, Tef-sir Usulü, s. 261. (61) Prof. Dr. Fuat Sezgin, Band ı. 28. 12

a) Ayetleri Lugat Yönünden Açıklamasına örnekler:...,..' (, ) ) "-tı...a..-l' '-:-"~ ı ü..; ~ ıj1.iıt..a- V-. -2 ~, ı:.t' -W' i ic;ıj..."; ~ "JJ', i~ (-",Jr, LL-: J~ "";,,,;AJ' ı:.t',.~~...~~, r)ls ı:.t' ~L (J ~~ \,; ~,-:,,', Jl,~, ( 4,)~l.tS~ı:.t' : S Pl 'JH';, l,~,.s~j. ~ ~..ar-- w&-: -) ( cl )..H.iı..{~': ~ L,iJ', i J ~.~~J': '-:-" J...:..:.ı, ;J LI ".' ".,. (7)uY~JJCJj :IJ"J~~~""""'V- -4 (8 )- ~;;': \Jb.ıt~" c..~.j1: c';': Jü' (I) Rahınan, '76. (2) Tefsiru'fr'aberi, XXVII. 163. (3') Mülk, LL. (4) Tefsinı'!-Taberi, XXIX. 6. (5) Rücurat, 13. (6) Tefsiru't-Taberi, XXVI. 139. (7) Vakia, 89. (8) Tefsinı'!"Tabed, XXVII. 212. 13

b J Asılan Arapça Olmayan, Bazı Gariıb KeHmeler üzerindeki Tefsirine Örnekler:,~ ~: J ü ~ ~...t.._-""o 1.;:, ı J Ü i J '...:-ı 0"'!' li..:.j..>, -1 ~ '~-,' 1.fl..:ı.H~'.?r- ıı ~ 0-1 ~..- ~,~~, ~ : ~-~ \ "j~ ~ ( 1) " ı.:.. ~ Lb.J i -' ~ ~ U ~ ~ -' ~ \:5J'..:.;e L 2 ) -\>'. _Il ı.)--l.t yııl-ji :~i: J\i,..,;;.. ~lb.ji-, ~, ~li ( J) '-'~..ı- ~~ ı.!.~.) J-A~...li.,)!~ ~...l:"- us-.-2-1 ( ı) a~ ı-~~ -,.Al -' i~' ~f J -' -'~' J~ LS,r.J' ( 6) ~.J ~ (..--- -) (1) Nisa, 51. (2) Tefsiru't-Tabed, V. 132; es-suyutı, Celaluddin, el-lt\din fi <Ulümi't I):ur'an:ir: II ı. (3) Meryem, 24. (4) Tefsıru'ç-Taberi,XV i. 70; el-ltkan, II. 112. (5) Taııa, r. (6) eı-ttı:anda Sa'id tbı:ı Cübeyr'in «Taha'ya Nabatca dediği kaydedilmektedir. e1-1t1:>.an, ll. 114 (7) Tefssiru't-Taberl, XVI. 136. (8) Ra'd, 29. (9) Tefisiru't-Taberl, XXIII. 146. 14 (lo) İt~an'da Sa'id İbn Cübeyr'in ( ~;.;,. ) kelimesine Hintce dediği nakledilmektedir. el-1t~an, II. 1~4.

~ ( 1) u,~\;~ )lsj. ~ ~ ~_"-"",,.s. -5 ( 2) 4\-W~ c). lo'ıklıa Ait Tefsir Örnekleri o LbiJI ~-a... ~ ~ ~: Jli i ill'-ı~ ~.".,.- ~..J..>o -1 ~ 0~.J"o--- ~.) l JL. J li i 0\...1.- ~\ ~ eu.j i.j...!; ıy', ~, 0 \i: Jli i A.i:J..e.;: ";li: ~ t ~ r\ u.jb~';..,..,...j' ıy'.., ~I(,-C...JI I.,...:;' j 'j JI u~l j5: Jli t,..h; u Jb : J ~ (4) ()..ill ~~ i j i,. ~ cıj" us' ~-' cı.;' ~ 0-:' ~...-, us' - 2 '>J,; j ~ r-fb,;)}.; ~ \-..ll j I.J" I:.e-J i -' u-:'."ij i \,.ı j' ~-i.." '-r-:- 0 j ~.Gt -~, "..JJb:..l-..-... J w ( 5) LI \i j~ ~,; ~ I<J.:u i j i c..~ ~.,,>-~, J f c..~ 1..~LL)..J..>o i. 0 \::-J j Lı_ltı, : J li ij" \.;j i 'J L.J jji j: J li ~..A.ı!: J li 4 ~ j~ (,) -"" \ LS..iJ' j..ib ~.Jr! ~j' ~ÜJbJ li J~ )i ~ r--r' J ~ 0'..,.i I.S.iH JJb ~~ (6 ).A.:i-~ (1) Furkan,' 39. (2) Tefs>iru't-Taberl, XIX. 16; ıt~an, II. LLO. (3) Bakara, 196. (4} Tefsiru't-Taıberl, II. 209. (S) Ni~, 8. (6) Tefsinı't-Taberl, IV. 263. ts

,.ı.,:; ~ v'"'+~\ ~,-, J \j ~ ~ ""':!-"-..:.r -3 ~.J'n- 0 1 ~ü (1 ) H,H~ ".' j..::-j '...~ \;..;. ~ ~,,,;,)~ '.ı...a,j t.:...;' J:.i,i, r)l--~'e';.t'r)l-~v.f'.)' (2) '.r...ı.:..ya ~': J-I;ı..ı.lb'~jı.:..J,j;1 4.l~,.:; ~i ~.. r.a-l;ijj'-, ~ f V"'~ ~, vs' ~ ~ ~---- ~ -4 ( 4) lrt ltl.:;..~.l.als;" u,.:;~: JI; (j).. 0 ~. d) N.eaha Ait ÖrnekJ.er: ~~~: J li.j.e..>. '.,..,1 J u.j L:...t ~..ı...- li.:..b -1 -,,~~...: : Jli ~ u"'f ~..a- VS"~W' ü-t.~ ı:j ~ 'j. ( 5) " 4";'>':;,r~-i.:' ıl'" ',~ 0"': ~-~ _ (7~ ( 6).. L,-a-, ~, t.;.;llu\ ~ ~ ~.:u' ~,. \.J"'~I.J"f'.:.r'~ ~ ~..:.r -2 j,~,,_.~t,,~,0~:jli (8) it ~-r'~.iıt..u ~,'Lz~),~ 0' '--tj..pj.r.~\ v~.- ı..., ~~, ~,~ ~ ~..~.).J.Ao.t Cıı.j C...,..:-. L.:J"- r j,t Jtltıo\ (9,),...,.,li (1) Nisa, 93. (2)- Tefsİru't- Taberi, v: 218. (3) Bakara. 3. (4) Tefsiı:U t-t~berl. L 104. (5) Bakara, 284. (6)' Bakara, 286.. (7) Tefsiru't-Taberi, III. 145. (8) Bakara, 184. (9) Bakara, 185. (lo) Tefsİru'~-Ttaberi, II. 13'5. 16

e) Selbeb-i Nuzwe Ait Örnekler: ~,.:.r ( ~~ U;; Ili ( r-..ib'j"!' ıj-' "-:' ~ ~.J..>. -.1 ~ ~ ~ ~,.;..ı,i ; ~ ıj-'..ar-.:.re.,.:.., ~.~l ~,..w~,..ı'.sj~":'..ı :J-J'...u' ~,,~l.rp.t..aj 'Ü"f,,~..ı J \i,. ~,,;.:a. ~ J.:ı!.J ~ ts': J li (1) e'...u\ U ts',,~~ ".J'" W;: Jü 'e.\.,;j ıj-'''~ ü-t~...j1,~ J"-J ~\ ~,.)6.".- CfS'..ı ',..:..i-t ~) w, ji\.; ~.J" "..., ~,..ı".l;l; e,~: Jli e rj-, ~ 41J' ~ ill\ -.. (2 ) ~-~, 6.J..Ib ~ ~ e r-~~ ~, ~ (),5:. "'"..ı' ~\S:.J\.; ~ ()-! ~"""'.:.r... -2 ~~e (,~)li.,.jb l.;',: ~ JÜ)..Ll, ~~.A.t U\S ~,~~, l...ü: Jlie";.J~..a.l, y ~()L.,j.,Jlı...::.J ~ \' ~~~F u..fı :J\.At~' ~\ii,~ ~ J\:; ( ),,~_.ıi.j\ \J'..ı...:.",J' ~.u uıt.ljl ~ "}' ~.~-~, ( 4) ~,j~..i.ı ~} Lo:. ~, "r ü ' ~ ~,.t.: ~. ~, ~',, ;J-t.P'..aJ' "~.: Jli ~ V't~""'- ı:r -).. ~ ~ ~.:-ü, ~'- rji'.a.f rj-, ~ 4.LJ 'c~...u' J"-J ~, r.aj: J litt) '-.J...,~ ',j..lb 4.U"" : :~,..aa...- ~ :J \i,; : Jli~ JL; ~ ~ ~ "'Iıw 'ıt,.:.~,.:. e' lı 4.LJ~ ~., jl;~.:;a 6~ L;'~~ ~,~ rj,'.:~\r-~' ~:;;, (b) ~-~"J'-T,.,)'( 5) H ~~ (1) Nisa, 100. (2) Tefsiro't-Taberi, V. 238. (3) Bakara, 256. (4) Tefsiro't-Taberi, III. 14. (5) Yasin, 77. (6) Tefsıru't- Taberi, XXIII. 30

f) Kıraat İlmindeki Yerine Ait Örnekler: ;..JtJ!~ t..:; JU'r...1 l:.:; J\,j,~'.?""-' ( 1)'".'...---~I~ ',J ~.:.. _\j &;\~ '-'" ~..r"":-'~ lt;; ( 2) :.Jjü;.j\i. -l;jı ~,0.;;. ~1...AJ ~~ -1,. J..tJ 1 C L;~ "--rj~,, LO "-, ~,~ ı,j-t.1.c.a-. ~. - 2 -->J ~ F"'VS'~ '-'",.5--.1\ ıf~' l -'~LJ\i (3 ) ~'jj..tj'; Jü.i ~~,...:.Jl.-,.l.eıı:'..J ln la.1j ~, ~...,..-;..lt,4».~ - \5- g) Sa'id ıbn CÜlbeyr'den Talberi'nin Tere:iihlerine Örnekler: ~~..-p. ~ J'u, ~\ ~: Jti,,._li.1' ~.J..a" -1 l;.~ -UJ J AJ j ~ ~ ~~~ ~,~~..., vs' i...,.; ~ ) ~;,H ~ Jli.,,)": jjıi, ~~~I LAı.'): Jli ci J ~)oj' d ( 5) ii j JJ\'!J~ ı;,-e,~ ut}j' J i' J:~ ~\ J.,t.l".:Jt, ( & ~ " L-.JI ui v JJ,' J..iiI ; jlj (1) Emım, LOS. (2) TefsilU'ç-Taberi, VIII. 3(J]. (3) İsra, 24. (4) Tefsiru'ç-Taberı. XV. 11. (S) Enbiya, 105. (6) Tefsiru't-Taberi, XVII. 103. r 18

Taberi, bu ayet hakkındaki çeşitli rivayetleri naklettikıen sonra ;... \,..AJ~ ~ ~ J1 ~..~, "j.jl.ı, u-' -,', i ı) ~ ~ ~..._,cıj\j) ı. ~ ~ ıs' şeklindeki sözleriyle mezk:ur rivayetler arasında Sa/id İbn Cübeyr'i tercih ettiğini beyan etmektedir_o ~,' OJ...,s- es ~..>-:i ~i li.:: ~ij, ~"u-:' ~ ~ -2,.-r=;\:; OJ ~- ~, ; ojj' J }j..st ~li.:;' ~ u-= ~... ı;.,$ ~l:ı.) OJ O..U\ ~'. Jü ( 2 J.1...,.. '-"'" ~ \J'" ~\.;.;L, ı.., - J' ( :3) ı"'-~ ~, ~ g';~..-rj ~,...,... '-:-~ \~ rj :. r~ ~~ Taberi'nin çeşitli rivayetler arasında Sa'id'i tercihi; ~ J.J ~ \ f E""'!':' ~,-:-,' ~~ J',;~~i 4";.Aı ~,1,., (4 ). ~ ~ ~--- ı:.r l: ıs' j u.lu J,..It ~.~.;.H ~ ll; nj;\; ( 5),,~eUJ 1 :,..;- '-J,i.lt ~ v't j.ı.t--- ı:r... -3 (6 ) r)l-~' Talberi'nin çeşitli rivayetleri -beyan ettikten sonra, bunlar ara Sa'id'i tercihi: sında ~.a- ı.:.r o:.} j ~..u'j-ı,\:j t.ı.;,.' ~~ dj ~ ıl ~,bj' _~.", (7) ~~ (1) Tefsiru't-Tabert XVII. 104. (2) TUr. 21. (3) Tersıru't-Tabem, :XXVII. 26. (4) Ayın eser, XXVII. ıij. (S) Nisa, 94. (6) Tefs~'t-Taberl. V. 127. (7) Tefsıru't-Taberi, V. 227. 19

Yukarda sözü edilen örneklerde görüldüğü gibi, Taheri Tefsir'inde Sa'id İbn' Cübeyr'den çokca tercihler yapılmıştır. Bununla birlikte, az da olsa Sa'iıd'i tenkid ettiği gt>ııüimekıtedir (62). ' Netice olarak diye biliriz ki Sa'id İ/bn tübeyr'in Tefsiri, şarkta ve garbta bütün İslam Ülkelerinde yayılmış, başta Taberi Tefsiri olmak üzere'hemen hemen bütün muahhar tefsirler, O'ndan nakillerde bu1umnuşıtur. Aynea, KÜitÜJb'Ü~s-Sitte g1bıi -mr.ıteber hadis meemualan da istisnasız Şa'id İbn Cuooyr'i tiı.ca kabul edip, hadis rivayet etmişlerdir. ' Yukarda verdiğimiz örnekler dışı~da, dama pekçok konuda fikirlerini açıkca heyan eden Sa'id İbn Cülbeyr, tefsirde bazı ayet lerin mana ve itrabım izah etmek için eski Arap şiiri ile istişhatta bulunmamış, el-~uru:fu'l~mıulpıga'a hakkında fikirler söylememen çekinmiş, tefsirde İsraili'haberlere hiç yer vermemiştk. Kendisine sorulan sualkr içinde bilmediği oluıısa, açı1kca bilmiyorum demek ten çekinmemiş'tir. Allah Ondan razı olsun. 20 (62) Aynı eser, XXIX. 240.