T.C. DOKUZ EYLÜL ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ İKTİSAT ANABİLİM DALI GENEL İKTİSAT PROGRAMI YÜKSEK LİSANS TEZİ İMKB DE FAALİYET GÖSTEREN YABANCI ORTAKLI FİRMALARIN ETKİNLİK ANALİZİ: İMALAT SANAYİ ÖRNEĞİ (9962004) Ayça ARAT Danışman Prof. Dr. Recep KÖK 2008
YEMİN METNİ Yüksek Lsans Tez oalark Sunduğum İMKB de Faalye Göseren Yabancı Oraklı Frmaların Eknlk Analz: İmala Sanay Örneğ (9962004) adlı çalışmanın, arafımdan, blmsel ahlak ve geleneklere aykırı düşecek br yardıma başvurmaksızın yazıldığını ve yararlandığım eserlern bblyografyada göserlenlerden oluşuğunu, bunlara aıf yapılarak yararlanılmış olduğunu belrr ve bunu onurumla doğrularım. Tarh.../.../... Ayça ARAT İmza
YÜKSEK LİSANS TEZ SINAV TUTANAĞI Öğrencnn Adı ve Soyadı : Ayça ARAT Anablm Dalı : Genel İksa Programı : Uygulamalı İksa Tez Konusu : İMKB de Faalye Göseren Yabancı Oraklı Frmaların Eknlk Analz: İmala Sanay Örneğ (9962004) Sınav Tarh ve Saa : Yukarıda kmlk blgler belrlen öğrenc Sosyal Blmler Ensüsü nün.. arh ve. sayılı oplanısında oluşurulan jürmz arafından Lsansüsü Yönemelğ nn 8. maddes gereğnce yüksek lsans ez sınavına alınmışır. Adayın kşsel çalışmaya dayanan ezn. dakkalık süre çnde savunmasından sonra jür üyelernce gerek ez konusu gerekse ezn dayanağı olan Anablm dallarından sorulan sorulara verdğ cevaplar değerlendrlerek ezn, BAŞARILI OLDUĞUNA Ο OY BİRLİĞİ Ο DÜZELTİLMESİNE Ο* OY ÇOKLUĞU Ο REDDİNE Ο** le karar verlmşr. Jür eşkl edlmedğ çn sınav yapılamamışır. Öğrenc sınava gelmemşr. Ο*** Ο** * Bu halde adaya 3 ay süre verlr. ** Bu halde adayın kaydı slnr. *** Bu halde sınav çn yen br arh belrlenr. Tez burs, ödül veya eşvk programlarına (Tüba, Fulbrgh vb.) aday olablr. Tez mevcu hal le basılablr. Tez gözden geçrldken sonra basılablr. Tezn basımı gerekllğ yokur. Eve Ο Ο Ο Ο JÜRİ ÜYELERİ İMZA Başarılı Düzelme Red... Başarılı Düzelme Red...... Başarılı Düzelme Red.
ÖZET Yüksek Lsans Tez İMKB de Faalye Göseren Yabancı Oraklı Frmaların Eknlk Analz: İmala Sanay Örneğ (9962004) Ayça ARAT Dokuz Eylül Ünverses Sosyal Blmler Ensüsü İksa Anablm Dalı İksa Programı İmala Sanay frmaları üzernden, hsse seneler İMKB de koa olan doğrudan yabancı sermaye yaırımlarının eknlk bağlamında frma performansı üzerndek eklernn oraya konulmasının hedeflendğ bu çalışmada, yabancı orağı bünyelernde barındıran ve yabancı orağı olmayan alı farklı endüsrye a muhelf frmaların performansları kıyasa ab uulmuşur. Bu nokadan harekele, öncelkle eknlk analz çn nonparamerk yönemlerden Ver Zarflama Analz seçlmş, yabancı orak payı ve eknlk skorları arasındak lşknn yön ve kuvve ayn çn Spearman ve Pearson Korelasyon esler kullanılmışır. Çalışmanın uygulama bölümünden elde edlen bulgulara göre, eknolojk değşmes en yüksek frmalar yabancı oraklı ken, süper eknlk, eknk eknlk, eknk eknlkek değşme ve TFV ndek en yüksek değerlere sahp frmalar yerl frmalar çıkmışır. Korelasyon es sonuçlarına göre, yabancı orak payı ve eknlk düzeyler arasında br lşk yakalanamamışır, dolayısıyla ezn amaç fonksyonunda belrlenen Türkye de İMKB ölçeğnde kaynak kullanımının yleşrme sürec ncelendğnde, Doğrudan Yabancı Yaırımlara açık olan, şbrlğ yapan ve/veya oraklık (merger) kuran frmalar dğerlerne göre daha ekndr hpoez reddedlmşr. Anahar Kelmeler: ) Eknlk, 2) Çok Uluslu Şrkeler 3) Ver Zarflama Analz, 4) Doğrudan Yabancı Yaırımlar 5) Frma Performansı v
ABSTRACT Maser Thess Effcency Analyss of The Companes Tha Have Foregn Parnershp n İsanbul Sock Exchange Marke: An Applcaon of Manufacurng Indusry (9962004) Ayça ARAT Dokuz Eylül Unversy Insue of Socal Scences Deparmen of Economcs Economcs Program Amng pu forward he effecs of foregn drec nvesmens on performances of manufacurng ndusry frms of whch shares regsered n İsanbul Sock Exchange Marke, n erms of effcency, for consderaon, n hs sudy, he performance of he frms wh foregn parner and he ha of he frms wh no foregn share holders n dfferen sx ndusry are o be compared. Wh ha objecve, prevously among he nonparamerc procedures Daa Envelopmen Analyss was chosen for effcency analyss, hen, n he case of a relaonshp beween effccency scores and foregn shares, for he drecon and srengh, Spearmen and Pearson Correlaon es were used. Accordng o he fndngs n he emprcal secon of he sudy, whle he frms wh hghes echnologcal changes are he ones ha have foreng parners, he frms wh he hghes values n supper effency, echncal effency and Toal Facor Producvy are he ones whch have hundred percen domesc shareholders. Accordng o he causaly es and correlaon es no relaon beween he proporon of he foregn shares of frms and effency levels can be found. Correlaon es fndngs also verfy hs resul. Key words: Effency, 2Mulnaonal Frms 3 Daa Envelopmen Analyss, 4 Foregn Drec Invesmen 5 Frm Performance v
İÇİNDEKİLER YEMİN METNİ... TUTANAK... ÖZET...v ABSTRACT...v İÇİNDEKİLER...v KISALTMALAR...x TABLOLAR LİSTESİ...x ŞEKİLLER LİSTESİ...xv EKLER LİSTESİ...xv GİRİŞ...xv BİRİNCİ BÖLÜM VERİMLİLİK ve ETKİNLİK OLGUSUNA İLİŞKİN DARALTILMIŞ TEORİK ÇERÇEVE.. Ürem Fonksyonu ve Vermllk İlşks....2. Vermllk ve Eknlk Olgusunu Açıklamaya Yönelk Termnoloj...3.2.. Vermllk Tanımı ve Tarhsel Gelşm Sürec...3.2... Vermllk Kavramı ve Ölçüm Türler...5.2... Vermllk Tanımı ve Önem...5.2...2. Toplam Fakör veya Kama Değer Vermllğ Ölçümü...6.2...3. Kısm Vermllk Ölçümü...7.2..2. Vermllk le Rekabe Gücü Arasındak İlşk...8.2.2. Eknlk Kavramı ve Tarhsel Gelşm Sürec...9.2.2.. Eknlk Olgusu ve Ölçme Yönemler...0.2.2.2. Eknlk Türler....2.2.2.. Ekn Ürem Sınırı Bağlamında Teknk ve Tahss Eknlk Olgusu....2.2.2.2. Ekonomk Eknlk Olgusu...20 v
.2.2.2.3. XEknszlğ Olgusu...23.2.3. Frma Performansına Yönelk Geleneksel Eknlk Ölçme Yaklaşımları...26.2.3.. Malmqus Toplam Fakör Vermllğ Endeks Yaklaşımı...26.2.3.2. Ver Zarflama Analz...28.2.3.3. Sokask Sınır Yaklaşımı...32.2.3.4. Eknlk Ölçümüne Yönelk Yen Br Yaklaşım: Hperbolk Eknlk Olgusu...34.2.3.4.. Hperbolk Malmqus Vermllk Endeks Ölçümü...36.2.3.4.2. Teknolojk Hperbolk Mesafe Ölçümü...38 İKİNCİ BÖLÜM DOĞRUDAN YABANCI SERMAYE YATIRIM TEORİLERİ VE BELİRLEYİCİ UNSURLARINA YÖNELİK KAVRAMSAL ÇERÇEVE 2.. Yabancı Sermaye Yaırımlarının Tanımı ve Ayrışırılması...46 2... Porföy Yaırım...47 2..2. Doğrudan Yabancı Yaırım...49 2..2.. Çok Uluslu Şrkelern Oluşum Sürec ve Önem...50 2..2.2. Doğrudan Yabancı Yaırımlar (DYY) ve Çok Uluslu Şrkeler (ÇUŞ) İlşks...5 2..3. Doğrudan Yabancı Yaırımlar le Porföy Yaırımlarının Karşılaşırılması...54 2.2. Doğrudan Yabancı Sermaye Yaırımlarını Açıklamaya Yönelk Temel Teorler...55 2.2.. Tam Rekabe Koşullarını Esas Alan Yaırım Teorler...56 v
2.2... Farklı Ger Oranları Teors...56 2.2..2. Porföy Çeşlendrmes Teors...57 2.2..3. Pyasa Büyüklüğü Teors...58 2.2.2. Eksk Rekabe Koşullarını Esas Alan Yaırım Teorler...58 2.2.2.. Ürünün Haya Devreler Teors...59 2.2.2.2. Eklekk Paradgma...60 2.2.2.3. Endüsryel Organzasyon/Tekelc Avanajlar Teors...60 2.2.2.4. Pyasaların İçselleşrlmes Teors...62 2.2.2.5. Olgopolsk Tepk / Lder İzle Teors...62 2.3. Doğrudan Yabancı Sermaye Yaırımlarının Belrleycler...63 2.3.. Yabancı Sermayey Gerçekleşrecek (Gelşmş) Ülkeler Açısından Belrleycler...63 2.3... Ev Sahb Ülkede Temel Ekonomk Belrleyenler...64 2.3... Doğal Kaynaklara Yönelk Yaırımlar...65 2.3...2. Pyasaya Yönelk Yaırımlar...66 2.3...3. Eknlk Ölçüünü Referans Alan Yaırımlar.67 2.3..2. Ev Sahb Ülkede Polk ve Yaırım Oramına İlşkn Fakörler...64 2.3.2. Yabancı Sermaye İhyacı Duyan (Gelşmeke Olan) Ülkeler Açısından Belrleycler...69 v
ÜÇÜNCÜ BÖLÜM DOĞRUDAN YABANCI YATIRIMLARIN FİRMA PERFORMANSINI ETKİLEMEYE YÖNELİK ETKİNLİK ANALİZİ: İMALAT SANAYİ ÖRNEĞİ (9962004) 3.. Türkye de Doğrudan Yabancı Yaırımlara Yönelk Tarhsel Bakış ve Bemsel Bulgular...73 3... Cumhurye Önces Dönem...73 3..2. Cumhurye Sonrası Dönem...75 3..3. Doğrudan Yabancı Yaırımların Sekörel Dağılımına Yönelk Bemsel Bulgular ve İMKB İçndek Yer...79 3..4. Doğrudan Yabancı Yaırımların Ülkelere Göre Dağılımı ve İMKB İçndek Yer...8 3..5. Leraüre Yönelk Analk Bulgular...82 3.2. Türkye de Doğrudan Yabancı Yaırımların Frma Performansı Üzerne Eklern Açıklayan Analk Çerçeve...84 3.2.. Uygulamanın Amacı ve Kapsamı...84 3.2.2. Uygulamanın Yönem...85 3.2.3. Verlern Tanımı ve Düzenlenmes...86 3.3. Uygulamadan Elde Edlen Analk Bulgular...87 3.3.. İMKB de Faalye Göseren Frmaların Sekör / Endüsr Grubuna Göre Eknlk Analz...87 3.3... Kağı ve Kağı Ürünler, Basım ve Yayın Endüsrsnde Eknlk Analz: 9 Frma Örneğ...89 3.3..2. Kmya, Perol, Kauçuk ve Plask Ürünler Endüsrsnde Eknlk Analz: 5 Frma Örneğ...93 3.3..3. Meal Ana Sanay Endüsrsnde Eknlk Analz: 9 Frma Örneğ...95 3.3..4. Meal Eşya, Makne ve Gereç Yapım Endüsrsnde Eknlk Analz: 0 Frma Örneğ...98 3.3..5. Taş ve Toprağa Dayalı Sanay Endüsrsnde Eknlk Analz: 6 Frma Örneğ...0 x
3.3..6. Gıda, İçk ve Tüün Sanay Endüsrsnde Eknlk Analz: 3 Frma Örneğ...04 3.3.2. Pearson ve Spearman Korelasyon Tes Sonuçları...07 SONUÇ...0 KAYNAKÇA...6 EKLER...26 x
KISALTMALAR ARGE: AraşırmaGelşrme BCC: Banker, Charnes ve Cooper CCR: Charnes, Cooper ve Rhodes CRS: Consan Reurns o Scale (Ölçeğe Göre Sab Ger) ÇUŞ: Çok Uluslu Şrke DPT: Devle Planlama Teşklaı DYY: Doğrudan Yabancı Yaırım ED: Eknlkek Değşme GOÜ: Gelşmeke Olan Ülke IMF: Inernaonal Moneary Fund (Uluslar arası Para Fonu) ISIC: Inernaonal Sandar Indusral Classfcaon (Uluslararası Sandar Organzasyonu) ISO: Inernaonal Sandar Organsaon (Uluslararası Sandar Organzasyonu) İMKB: İsanbul Menkul Kıymeler Borsası KVB: Karar Verme Brm MC: Margnal Cos (Marjnal Malye) ME: Malmqus Endeks MRS: Margnal Rae of Subsuon (Marjnal İkame Oranı) MRTS: Margnal Rae of Techncal Subsuon (Marjnal Teknk İkame Oranı) OECD: Organsaon for Economc Cooperaon and Developmen (Ekonomk Kalkınma ve İşbrlğ Teşklaı) P x /P y : Prce of X/Prce of Y ( X malının fyaı/y malının fyaı) SE: Süper Eknlk TE: Teknk Eknlk TED: Teknk Eknlkek Değşme TD: Teknolojk Değşme TFV: Toplam Fakör Vermllğ UNCTAD: Uned Naons Conference on Trade and Developmen (Brleşmş Mlleler Tcare ve Kalkınma Konferansı) VRS: Varable Reurns o Scale (Ölçeğe Göre Değşken Ger) x
VZA: Ver Zarflama Analz W/R: Wage/Rae (Ücre/Kar düzey) YOP: Yabancı Orak Payı YOPF: Yabancı Orak Paylı Frma YOPOF: Yabancı Orak Payı Olmayan Frma x
TABLOLAR LİSTESİ Tablo: Doğrudan Yabancı Yaırımlar le Porföy Yaırımları Karşılaşırılması...55 Tablo 2: Doğrudan Yabancı Yaırımların Ekonomk Belrleycler...64 Tablo 3: Doğrudan Yabancı Yaırımların Polk ve Yaırım Oramına İlşkn Belrleycler...68 Tablo 4: Yabancı Sermayenn Terch Nedenler...69 Tablo 5: Osmanlı İmparaorluğu nda doğrudan yabancı yaırımların sekörlere ve ülkelere göre dağılımı (94)...74 Tablo 6: Cumhuryen lk yıllarında yabancı sermayel frmaların sekörlere göre dağılımı (923)...76 Tablo 7: Cumhuryen lk yıllarında Türkye de doğrudan yabancı sermaye yaırımları (926933)...77 Tablo 8: Yıllar İbaryle Uluslar arası Sermayel Şrke Sayısı...79 Tablo 9: Uluslar arası Doğrudan Yaırım Grşlernn Sekörlere Göre Dağılımı...80 Tablo 0: Doğrudan Uluslararası Yaırım Grşlernn Ülkelere Göre Dağılımı...8 Tablo : Kağı ve Kağı Ürünler Endüsrsnn Tahmn Edlen Grd Eksenl Eknlk Düzeyler...90 Tablo 2: Grd Eksenl Malmqus Endeks (VRS)...9 Tablo 3: Kmya, Perol, Kauçuk ve Plask Ürünler Endüsrsnn Tahmn Edlen Grd Eksenl Eknlk Düzeyler...94 Tablo 4: Grd Eksenl Malmqus Endeks (VRS).....95 Tablo 5: Meal Ana Sanay Endüsrs Tahmn Edlen Grd Eksenl Eknlk Düzeyler......96 Tablo 6: Grd Eksenl Malmqus Endeks (VRS)...97 Tablo 7: Meal Meal Eşya, Makne ve Gereç Endüsrsnn Tahmn Edlen Grd Eksenl Eknlk Düzeyler...99 Tablo 8: Grd Eksenl Malmqus Endeks (VRS)...00 Tablo 9: Taş Ve Toprağa Dayalı Sanay Endüsrsnn Tahmn Edlen Grd Eksenl Eknlk Düzeyler...02 Tablo 20: Grd Eksenl Malmqus Endeks (VRS)....03 x
Tablo 2: Gıda, İçk ve Tüün Sanay Endüsrsnn Tahmn Edlen Grd Eksenl Eknlk Düzeyler...05 Tablo 22: Grd Eksenl Malmqus Endeks (VRS)...06 Tablo 23: YOPFTE, YOPFSE, YOPFTD, YOPFTED, YOPFTFV ve YOP Arasındak İlşk 08 Tablo 24: YOPF ve YOPOF Eknlk Gösergeler Arasındak İlşk... 09 xv
ŞEKİLLER LİSTESİ Şekl : Grd Eksenl Ölçüm...3 Şekl 2: DF I DebreuFarrell Grd Eksenl Teknk Eknlk Ölçümü...5 Şekl 3: Çıkı Eksenl Ölçüm...5 Şekl 4: DF I DebreuFarrell Çıkı Eksenl Teknk Eknlk Ölçümü...6 Şekl 5: Grd Eksenl Ölçüm...7 Şekl 6: Çıkı Eksenl Ölçüm...9 Şekl 7: Farrell Ayrışırması...20 Şekl 8: Malye ve Hasıla Eknlğnn Grd Eksenl Ayrışımı ve Ölçümü...2 Şekl 9: Malye ve Hasıla Eknlğnn Çıkı Eksenl Ayrışımı ve Ölçümü...22 Şekl 0: Teknolojk Hperbolk Uzaklık Fonksyonu...39 Şekl : Ürem Seler P w (x) ve P S (x)...43 Şekl 2: Yabancı Yaırımların Ayrışırılması...47 xv
EKLER LİSTESİ Ek : 954979 Yılları arasında Türkye ye Gelen Doğrudan Yabancı Sermaye... 26 Ek 2: Türkye de Yabancı Sermayenn Yıllara Göre Dağılımı... 27 Ek 3: İzn Verlen Yabancı Sermayenn Sekörel Dağılımı... 28 Ek 4: Sekörlere Göre Türkye de Yabancı Sermayel Kuruluşlar... 29 Ek 5: Türkye'de Faalyee Bulunan Yabancı Sermayel Kuruluşların Ülkelere Dağılımı... 3 Ek 6: İMKB de İmala Sanay Kapsamındak Frmalar... 34 Ek 7: Uygulamada Kullanılan Verler... 36 Ek 8Tablo A: Yabancı Orak İçermeyen Frma Gösergeler 5 Ek 8Tablo B: Yabancı Orak İçermeyen Frma Gösergeler (Devamı) 52 Ek 9Tablo A: Yabancı Orak İçeren Frma Gösergeler...53 Ek 9Tablo B: Yabancı Orak İçeren Frma Gösergeler (Devamı)...54 xv
GİRİŞ 980 lerden bu yana, özellkle de son yıllarda, gerek dünyada, gerekse Türkye de doğrudan yabancı yaırımlara olan lg büyük br arış gösermşr. Özellkle bu dönemde oraya çıkan kürelleşme kavramı, br dönüşüm sürecn fade emekedr. Küreselleşmeyle beraber ulusal ekonomlern büünleşerek yaygın care alanları oluşurduğu son yıllarda, sermaye akımları da kolaylaşmış ve hız kazanmışır. Gelşmş ülkeler daha çok sermaye hraç ederken, gelşmeke olan ülkeler de uluslar arası sermayey kullanarak kalkınma çabası çne grmşlerdr. Bu durum, gelşmeke olan ülkeler küresel rekaben hem br sonucu hem de br belrleycs olan doğrudan yabancı yaırımlardan daha fazla pay elde edeblme doğrulusunda yen polkalar uygulamaya yönelmşr ve aynı zamanda ülkelern eknoloj ransferndek elde eme yollarından br olan doğrudan yabancı yaırımların eknooj ransferndek eksn ön plana çıkarmışır. Bu çalışmanın amacı, hsse seneler İMKB ye koa olan frmaların faalye göserdğ sekörlere göre yıllar baryle eknlk düzeylern oraya koymak, yabancı sermayey bünyelerne aşıyan yerl frmaların bu sıralamadak yern esp ederek Doğrudan Yabancı Yaırımların (DYY) ve/veya yabancı sermaye le oraklığın frma performansı üzerndek eksn İMKB örneğn (9962004) referans alarak araşırmakır. Üç bölümden oluşan çalışmanın lk bölümünde vermllk ve eknlk olgusuna lşkn daralılmış eork çerçeve yer almakadır. Bu bölümde vermllk ve eknlk olgularından söz edlmş, ölçüm ürler ele alınmış, frma performansına yönelk geleneksel ölçüm yönemlerne ek olarak yen br yaklaşım olan Hperbolk eknlk olgusuna yer verlmşr. Çalışmanın knc bölümü, doğrudan yabancı yaırımlar kavramının ncelenmesne ayrılmışır. Bu bölümde doğrudan yabancı yaırımların arhsel gelşm çerçevesnde son gelşmeler rdelenmşr. Son bölümde se, doğrudan yabancı yaırımların frma performansı üzerne ekler amprk olarak analz edlmş ve amaç çerçevesnde belrlenen emel hpoez es edlmşr. xv
BİRİNCİ BÖLÜM TEORİK ÇERÇEVE.. Ürem Fonksyonu ve Vermllk İlşks İksa eorsnde herhang br grd se le üreleblecek en yüksek ürem mkarını sağlayan hpoek ürem fonksyonu ncelenr (Holls, 949; 507). Temel olarak ürem fonksyonları homoek ve homoek olmayan ürem fonksyonları şeklnde kye ayrılmakadır. Bu ayrımı belrleyen krer se, frmaların uzun dönemde sahp oldukları genşleme yoludur. Eğer genşleme yolunun eğm sabse, yan genşleme yolu fakör oranlarından eklenmyorsa bu p fonksyonlar homojen ürem fonksyonları olarak adlandırılır. Homojen ürem fonksyonları olarak, sab ve bre eş kame esneklğne sahp CobbDouglas p ürem fonksyonu, sab ancak brden farklı kame esneklğne sahp CES (sab esnekl ürem fonksyonu) ürem fonksyonu ve kame esneklğnn sab değerden sapmalı olarak hesaplandığı ve değşğ VES (Ölçeğe göre değşken gerl) ürem fonksyonu yer almakadır (Heahfeld ve Wbe, 987; 4). Bunların yanı sıra ürem fonksyonlarının genşleme yolunun eğm sab değlse, yan br eğrsellk söz konusu olduğu durumlarda Homoek olmayan ürem fonksyonları bulunmakadır. Bunların arasına, Translog ürem fonksyonları, Box Cox p ürem fonksyonları grmekedr. CES, CobbDouglas p ürem fonksyonunu da çne alan özel br fonksyon ürüdür. CES ürem fonksyonunun brc dereceden homojenlk(ölçeğe göre sab ger) ve sab kame esneklğ şeklnde k emel özellğ vardır. V P P µ / P = γ ( δl + ( δ ) K ) (.) δ,emek yoğun eknolojnn derecesn, µ ve p homojenlk ve kame paramerelerdr. CobbDouglas ürem fonksyonu se, önce Wcksell arafından anımlanmışır (Kazgan, 99; 69).
Tek değşkenl formu wl = βpq 0<β< (w=ücre, p=fya) (.2) şeklndedr. Bu fonksyon şu şeklde de fade edleblr (Chang, 986; 396398) AK α L β = Q 0 ( A, K, L, Q 0 > 0 ) (.3) Burada α ve β sermayenn ve emeğn çıkı esneklğn göseren paramerelerdr. A sab se br eknlk parameresdr yan eknoloj durumunun br göserges olarak düşünüleblr. Kmena (967) arafından keşfedlen ranslog fonksyonu lk olarak Bernd ve Chrsensen (973) ve Chrsensen, Jorgenson ve Lau (975) arafından amprk çalışmalarında kullanılmışır. Translog fonksyon formu yıllar boyu en populer esnek fonksyon formu olarak kalmayı başarmışır (Greene, 2000; 228). Ürem fonksyonu, Y = F( X, T) ken Y çıkı düzey, X, bleşenler X ( =,2,,n) olan grd vekörünü ve T se eknk değşmey ölçmede kullanılan zaman endeks kabul edldğnde, bu fonksyonun ranslog formu şu şeklde göserlmekedr (Km, 992; 548): lny = α + Σα ln X 0 + / 2Σ Σ β ln X T j j ln X + δ T + Σγ ln X T + / 2δ T TT j T 2.4) Burada β j = β j ( j) olduğu kabul edlr ve bu ranslog ürem fonksyonu nonhpoekr ayrıca ürem eknolojs üzernde herhang br kısı yokur. İk fakörlü ranslog ürem fonksyonu se şu şekldedr (Chrsensen vd, 973; 28 45): 2
ln (Q) = A() α L ln L + α K ln K + 0.5α LL (ln L) 2 + 0.5 α KK (ln K) 2 + α LK (ln L ln K) (.5) Bu form homojen olmayan br ürem fonksyonudur. α LL + α LK = 0 α KK + α LK = 0 α L + α K = sınırlamaları dkkae alınırsa fonksyon şu yen haln alır: ln (Q/L) = A()+ α K ln (K/L)+ 0.5 α KK (ln (K/L)) 2 (.6) Ekonomerk ahmnleme boyuu le de CobbDouglas (loglog) ürem fonsyonu, ln(y)= b0 + bln(x) + b2ln(x2) + u Translog ürem fonksyonu, ln(y)= b 0 + b ln(x ) + b 2ln(x 2) + b 3ln(x ) 2 + b 4ln(x 2) 2 + b 5ln(x x 2)+ u (.7) şeklnde anımlanablmekedr..2. Vermllk ve Eknlk Olgusunu Açıklamaya Yönelk Termnoloj Frma performansını ölçmede kullanılan brbrne çok yakın olarak değerlendrlen eknlk ve vermllk olguları, gerek nelksel gerekse ncelksel bağlamda brbrlernden çok farklı şekllerde fade edlmekedr. Leraürde eknlk, vermllk (ürekenlk) kavramları sıkça brbrnn yerne kullanılmakadır. Ancak vermllk çıkıların grdlere oranı olarak anımlanırken, eknlk grdlern ve çıkıların car değerlernn opmal değerlerne oranını gösermekedr..2.. Vermllk Tanımı ve Tarhsel Gelşm Sürec Geçmşen günümüze kadar pek çok vermllk anımına raslamak mümkün olmuşur. Franços Quesnay (694774) Ekonomk Teorlern Tarhsel Bakış Açısı adlı esernde vermllğ, zraaa gerçek refahın kaynağı olarak anımlamış, 3
Adam Smh (723790) Ulusların Refahı adlı esernde şgücüşbölümü lşksn analz emş, vermllğ modern dünyanın uygulayableceğ br kavram olarak önermş, Karl Marx (89883) se; mala şlemelerndek şgücü, malzeme ve eçhza arasındak vermllk sorunlarını arışmışır (Köroğlu, 993; 23). Klask anlamda vermllk, çıkının grdye oranı olarak anımlanmaka olup, performans değerlendrmede kullanılan en öneml gösergelerden brsdr. Br dğer deyşle, ürem fakörlernn ne ölçüde başarıyla kullanıldığını oraya koyan br kavramdır. Ürem sürec sonunda elde edlen çıkıların mkar ya da değerlernn, bu ürem gerçekleşrmek amacıyla kullanılan grdlern mkar veya değerne bölünmesyle oraya çıkan oranlar vermllk düzeynn göserges olarak kabul edlmekedr (Arıkbay, 990; 9). Seydoğlu na göre vermllk; emek, sermaye veya oprak gb üremde kullanılan br brm grd başına ürelen mal veya hzme mkarını fade eder (Seydoğlu, 999; 670). Oyeran se, vermllk kavramının özünde ürem eorsne ve onun emeln oluşuran ürem fonksyonuna dayandığını savunmuş, bu bağlamda en genş anlamıyla vermllğ ürelen mal ve hzme oplamı le bu üremde kullanılan fakör oplamı arasındak oran olarak anımlamışır (Oyeran, 2000; 3). Snk e göre, genel br anımla vermllk, br ssemden elde edlen çıkı le bu çıkıyı sağlamak çn kullanılan grdler arasındak lşkdr. Grdler genellkle şgücü, sermaye, enerj, malzeme ve sseme grlen dğer grdlerdr. Bu grdler, mal ve hzme gb çıkılara dönüşürülür. Snk arafından yapılan br başka anıma göre, vermllk verlen br zaman dlm çnde ssem arafından ürelen mkarın ve aynı zaman peryodunda bu çıkıları üremek veya yaramak çn ükelen kaynakların mkarı arasındak lşkdr (Snk, 985; 3). 4
Kurosawa ya göre vermllk, nsanoğlu çn yararlı mallar üremnde doğayı kullanırken doğru br şeklde endüsryel faalyee öncülük eden br lkedr (Kurosawa, 99; 70). En yaygın kullanılan vermllk kavramı, ürem mkarının, çalışma saalerne bölünmesyle elde edlen şgücü vermllğ anımıdır. Ancak belrmek gerekr k bu vermllk yalnızca ş gücünün üreme kakısından oluşmamakadır; daha ekn maknelerle çalışan br nsan daha fazla ürem yapar. O bakımdan, frmalar, endüsrler veya ülkeler arasında vermllk karşılaşırmaları yaparken, sermaye donaımındak farklılıkları göz önüne almak gerekr (Sezer ve vd, 2002; 97)..2... Vermllk Kavramı ve Ölçüm Türler Çağımızda açıklanması ve çözümü güç görünen pek çok olayın kaynağında ekonomk sorunlar yamakadır. Ekonomk kalkınma çabası, az gelşmş ülkelerde yoksullukan kurulma, gelşmş ülkelerde se güçlern koruyarak geleceklern güven alına alma yönünde büyük önem kazanmışır. Çağdaş dünyanın ekonomk sorunlarını çözümleyecek anahar kavramlarından br "vermllk" r. Gerçeken de vermllk, günümüzde kalkınmanın, kalkınmış ülke ya da oplum olmanın en öneml ölçülernden br olarak kabul edlmekedr. Vermllk brçok kaynaka farklı kaegorlere ayrılmasına karşın, üç emel kaegorde nceleneblmekedr..2... Vermllk Tanımı ve Önem Toplam vermllk olgusunun anımında araşırmacıların hemen hemen heps aynı görüşü paylaşmakadır. Bu anıma göre oplam vermllk çıkılar ve bu çıkıları yaramak çn kullanılan üm grd kalemler arasındak lşkdr (Sumanh, 998; 6 ve Hlmola, 2005; 53). Toplam vermllk ölçümünün lk yazarlarından br olan Davs, oplam vermllğ şu şeklde anımlamakadır: En yaygın kelmelerle vermllk, harcanan kaynaklar çn elde edlen sonuçların değşm ya da ükelen kaynaklarla elde edlen değşmdr (Davs, 99; 5567). 5
.2...2. Toplam Fakör veya Kama Değer Vermllğ Ölçümü Vermllke meydana gelen arışların br ekonomnn ürem poansyeln büyük ölçüde açıkladığı düşünüldüğünde, başa emek ve sermaye olmak üzere ürem sürecnde kullanılan grdlernn ek ek ele alınması yoluyla hesaplanan vermllk düzeylerne çoğu zaman bar edlememekedr. Zra, ekonomnn ürem poansyelndek değşm, üremde kullanılan üm grdlerdek brleşk vermllk değşmelernn ölçülmes le mümkündür. Kama değer, saış gelrlernden dışarıdan saın alınan mallar veya hzmelern çıkarılması olarak anımlanır ve ne çıkıya dayanır (Saner, 997; 227). Kurosawa (99) kama değer, frma dışından saın alınan br değere kaılan ek br değer olarak anımlamakadır. Toplam fakör vermllğ, oplam üremn ek ek grdlere oranlanması yerne, üreme kaılan grdlern oplamına oranlanmasıyla elde edlr. Böylece brden çok kısm vermllk oranı yerne üremde kullanılan fakörlern eknlk derecesn göseren ek br vermllk oranı elde edlmş olur. Toplam fakör vermllğ en bas şeklyle aşağıdak gb fade edleblr: (Felpe, 997; 4) P Q = T a. L + b..9) K Ürem düzey (Q), emek (L) ve sermaye (K) grdsnn kama değer (A) le lşklendrlmes sonucu br eşlk elde edlr. Bu fonksyonel lşk; Q = A. f (L, K) şeklnde göserlr. Bu fonksyondak oplam değşmey ölçmek amacıyla oplam dferansyel alınıp ve akabnde gerekl dönüşümler yapıldığında, ^ ^ ^ ^ A = ToplamFakörVermllğ = Q θ L L+ ( θ L ) K (.0) eşlğne ulaşılmakadır. 6
Toplam fakör vermllğ eşlğnn elde edlme sürecnde bu vermllk özdeşlğ kullanılarak ürem arışı oranından ( ^ Q ) kend paylarıyla ağırlıklandırılmış fakör arış oranları oplamı çıkarıldığında oplam vermllkek değşme br arık değer olarak bulunur. Çıkıdak değşmeye ( ^ Q ) yan büyümeye ek eden emek ve sermaye fakörünün kakılarını ayrışırarak ger kalan  değerne eknolojk gelşmey göseren arık değer veya düzeysel olarak oplam fakör vermllğ denmekedr. Günümüzde se bu arık değern eknoloj le lşksnn mevcu olmadığı, elde edlen değern büyüme sürecnde olduğu gb kaynaklarına ayrışırılarak büyüme üzerndek eksnn gözlenmes gerekllğ vurgulanmışır. Br başka deyşle arık aslında kaynak gelşrmenn, eğmn, yaparak öğrenmenn (Arrow, 962; 57), ölçeğe göre gernn, endüsryel asarımın, araşırmagelşrme faalyeler gb benzer fakörlern eklern aşımakadır (Bosworh ve Collns, 2003; 90). Frma düzeynde oplam vermllk formülünü veren lk yazarlar olan Crag ve Harrs (973) e göre vermllk, dönüşürme sürecnn eknlğnn br ölçüsüdür ve oplam çıkının oplam grdye oranı olarak anımlanır. Frmanın oplam vermllğ yukarıda fade edlenden braz farklı olarak şu şeklde fade edleblr(crag ve Harrs, 973; 329): Q P = L + C + R + Q (.8) Burada; P : Toplam vermllk, L : İşgücü grd fakörü, C : Yaırım grd fakörü, R : Hammadde ve saın alınan malzemeler grd fakörü, Q : Dğer çeşl mal ve hzme grdler fakörü, Q : Toplam çıkıyı gösermekedr..2...3. Kısm Vermllk Ölçümü Vermllk ölçümünde bell br ürünü veya çıkıyı elde emek çn shdam edlen fakörlerle ürelen çıkı mukayese edldğne göre, çıkı ya onu üreen ek br 7
faköre karşı ölçüleblr k, buna kısm fakör vermllğ, ya da onu üreen üm fakörlere karşı ölçüleblr k, buna da oplam fakör vermllğ denlmekedr (Kök, 99; 37). Mll Prodükve Merkez nn yapığı anıma göre, kısm vermllk ölçümü, çıkı ve br grd kalem arasındak lşky ölçer. Kısm vermllk, ürem faalye sonunda elde edlen oplam çıkının bu üremde kullanılan grdlerden herhang brne oranlanmasıyla hesaplanır. Kısm vermllk ölçümü konusunda yapılan çalışmalarda genellkle şgücü vermllğ üzernde durulmakadır. Kısm vermllk ürem sürecnde kullanılan grdlern oralama vermllklerndek değşm gösermeke olup basçe çıkı le grdnn büyüme oranları arasındak fark olarak anımlanablr (Maddson, 987; 649). Yalnız kısm vermllk kasayıları söz konusu fakörden elde edlecek asarrufları ölçmes bakımından öne çıkmakla brlke bell br ürem faalyenden elde edlen vermllk arışlarının ölçüsü değldr. Neden olarak kısm vermllk kasayılarının ürem faalyendek genel vermllk arışlarından ve fakör kamelernden eklenmes şeklnde özeleneblr (McCombe, 200; 269270). Br başka br deyşle, üremn çok sayıda fakör arafından eklenmesne karşın, kısm vermllk analzlernde İksa leraüründe yaygın şeklde kullanılan dğer koşulların aynı kalması (Ceers Parbus) varsayımının yapılarak vermllğ ekleyen dğer fakörlern dkkae alınmaması buna örnek göserleblr..2..2. Vermllk le Rekabe Gücü Arasındak İlşk Frmaların rekabe gücü genellkle üç aşamada değerlendrlmekedr. Bu aşamalar; ürün, süreç ve yapısal bazdan kaynaklanan rekabe güçlerdr. Frmaların özellkle ürün bazında rekabe gücünü belrleyen en öneml fakör eknolojk gelşmedr (Çoban, 200; 28). Vermllk br frmanın rekabe edeblrlğn, kârlılığını ve pyasadak pazar payını ekleyen öneml br fakördür. Vermllkek değşmler, hızlı ekonomk büyüme, yüksek yaşam sandarları, ülkelern ödemeler denges, enflasyon vb. gb çoğu sosyal ve ekonomk olaylar üzernde öneml br ekye sahpr (Hlmola, 2002; 55). Bu bağlamda rekabe gücünün de vermllken doğacak arışlardan kaynaklandığını söylemek yernde olacakır. 8
Rekabe gücü, görel olarak br sekörün dğer ülkelern aynı sekörlerne göre daha yüksek gelr ve shdam yarama gücünü fade emekedr. Dğer br deyşle, br ülkenn üreğ mallarda dğer ülkelern malları le fya, kale, asarım, güvenlrlk ve zamanında eslm gb unsurlarda yarışablr olması demekr. Görel br ölçü olan rekabe gücü, sekörlern veya ülkelern brbrlerne göre mevcu durumlarını oraya koymaya yarar (Demr, 2002; 229). İksad Kalkınma Vakfı nın anımına göre se rekabe gücü, br ülkenn üreğ malların, dğer ülke mallarıyla fya ve kale açısından ulusal ve uluslararası pazarlarda rekabe edeblr düzeyde olmasıdır. Porer, ulusal ölçeke rekabe gücünün vermllkle eş anlamlı olacağını fade emşr (Porer, 990; 6). Br başka görüşe göre se rekabe gücü, yerl br frmanın ulusal ve uluslar arası br pyasada rekabe gücüne sahp olması, lgl frmaların yerl ve yabancı rakplerne karşı fya kale, zamanında eslm ve saış sonrası hzme gb unsurlar açısından hal hazırda ve geleceke onlara eş veya onlardan daha üsün olmasıdır (Kbrçoğlu, 996; 4). İşlemelern rekabe gücü dnamk yapılarına, yaırım kapaselerne, ArGe çalışmalarına ve kullandıkları eknolojlern uygunluğuna bağlı olarak yenlk oluşurma becerler le yakından lgldr. Bu arış; ürem ve hracaa gelşmeye neden olmaka; kârlılığın büyümesne böylece yaırımlarda hızlanmaya ve shdamın gelşmesne ek emekedr (Doğan, 2000; 5)..2.2. Eknlk Kavramı ve Tarhsel Gelşm Sürec İlk bakışa brbr le aynısı gb görünen, leraürde performans değerlendrme ve ölçme konusunda çok yaygın olarak kullanılan eknlk ve vermllk kavramlarının rdelenp brbrne benzer ve farklı nokalarının oraya konulması, hem eor açısından hem de uygulamalı çalışmalarda sorunun anımlanması ve çözüm yönemlerne ulaşılmasına kakı sağlayacakır. 9
.2.2.. Eknlk Olgusu ve Ölçme Yönemler İksa blm ürem ve ükem faalyelern ncelemeke olup, üreclern ve ükeclern mevcu şarlar alında, çıkarlarını maksmum sevyeye nasıl çıkaracaklarını araşırmaka ve bu amaca yönelk olarak lkeler/ yasalar oraya koymakadır. İksa blmnde kı olan kaynakların muhemel kullanım alanları arasında nasıl dağıılacağı araşırılmaka ve bu erchler açıklamak çn modeller gelşrlmekedr. İksaçıların, bu kı kaynaklarla lgl sorunların çözümlenmesnde gelşrdkler yönemlerden brs de eknlk r. Brden çok grd kullanan br ürem brmnn eknlk ölçümü Debreu (95) ve Koopmans ın (95) çalışmasına dayandığını belrmek gerekr. Temel leraür bağlamında, eknlk kavramının ölçümü se Farrell (957) le dernlk kazanmışır. Eknlk pek çok alanda kullanılmakla beraber, anım baryle en az çaba ya da masraf le en çok çıkı elde eme kapases şeklnde fade edlmekedr. Teknk anlamda se eknlk, fl çıkının maksmum çıkıya oranı yan her br ürem fakörü başına çıkı olarak anımlanmakadır. Vlfredo Pareo dan sonra Pareo Opmumu olarak blnen eknlk kuramı, objekf olarak ölçüleblen ksad eknlğ esas almakadır. Modern refah ksadının emeln oluşuran bu kurala göre, mal veya hzmee esas olan grdlern yenden dağılımında ya da ükecler arasında malların yenden dağılımı le br başkasının durumunu köüleşrmekszn, bazı nsanların durumlarını yleşrmenn arık başka br yolu kalmamışsa pareo opmumu sağlanmış demekr (vce versa) (Kök ve Delkaş, 2003; 43). İk mal(x,y), k grd (K,L) ve k ükecl(a,b) br ekonomde eknlğn sağlanması çn gerekl koşullar kısaca aşağıdak gb özeleneblr (Ünsal, 2003; 57). 0
MRSA(X,Y) = MRSB(X,Y) = Px/PY => Tam rekabee bölüşümde eknlk koşulu MRTSX(L,K) = W/R = MRTSY(L,K) => Tam rekabee üremde eknlk koşulu MRS(X,Y)=MRT(X,Y)=PX/PY=MCX/MCY => Tam rekabee dağılımda eknlk koşulu.2.2.2. Eknlk Türler Eknlk ermnolojs başlığında anımı yapılan eknlk olgusu, kapsam ve kaynakları bakımından farklı özellkler serglemekedr. Bu başlık alında, ekn ürem sınırı bağlamında grd yönünden (npuorened) ve çıkı yönünden (oupuorened) ahss ve eknk eknlk, ekonomk eknlk le eknk lşklere davranışsal ve çsel öğelern de eklendğ Xeknszlğ kavramları rdelenecekr..2.2.2.. Ekn Ürem Sınırı Bağlamında Teknk ve Tahss Eknlk Olgusu Ekonomk karar alma brmler olan şlemelern amaçlarına mnmum malyele yürümeler rasyonellk lkesnn br gereğdr. İşlemelern genel ekonomk başarısın ölçmek çn brbrleryle lşkl pek çok kavram gelşrlmşr. Br şlemenn mnmum malye düzeynde ürem yapmadak başarısına malye eknlğ denr. Leraürde bu ür br ayrışırma lk kez oplam eknlk (overall effcency) olarak adlandırdığı eknlğ, eknk eknlk ve ahss eknlğne (fya eknlğ) ayrışıran Farrell(957) arafından yapılmışır. Br başka deyşle, şlemelern elnde bulundurduğu grd bleşmn en uygun bçmde kullanarak en çok çıkıyı üremedek başarısına eknk eknlk; grd fyaların göz önünde bulundurarak en uygun grd bleşmn seçmedek başarısına ahss eknlğ denr (Sengupa; 999; 209). Br dğer fades le, brden fazla grd kullanan br ekonomk karar brmnn grd fyalarını göz önünde bulundurarak opmal grd bleşmn seçmedek başarısı da ahss eknlğ olarak anımlanmakadır (Norman ve Soker, 997; ). Tahss Eknlğ, eknk eknlkle
brlke, br şlemenn mnmum malyele ürem yapmadak ekonomk başarısının göserges olarak malye eknlğn belrler. Teknk eknlk, grd bleşmnn en verml bçmde kullanılıp maksmum çıkının elde edlmesdr. Ürem sürecnde kullanılan ürem fakörlernn en deal bleşm eknk eknlk olarak fade edlmekedr. Bu anım aynı zamanda ver grd seyle maksmum hasıla elde edlmes anlamına da gelmekedr. Bu bağlamda eknk ekn olan üm karar brmlernn ürem sınırı üzernde yer alması gerekmekedr. Ürem sınırının alında kalan karar brmlernn se kaynaklarını aıl kullandıkları söyleneblr. Bu nokada referans verlen karar brmler ürem sınırını anımlayan karar brmler ve bunların doğrusal kombnasyonları sonucunda oluşan hpoek karar brmlerdr. Ürem sınırı (ürem fonksyonu veya ekn ürem fonksyonu/froner) eknk ekn olan üm olası ürem bleşmlernn kümes olduğundan ekn sınır olarak da fade edlmekedr (Forsund vd, 980; 525). Teknk eknlğn formel br anımı Koopmans (95) de verlmşr: Eğer herhang br çıkıdak arış en az br dğer çıkıda düşme gerekryorsa veya en az br grdde arış gerekryorsa ve eğer herhang br grddek azalma en az br grdnn arırılmasını veya en az br çıkının azalılmasını gerekryorsa ürecnn eknk olarak ekn olduğu söylenr. Böylelkle eknk olarak ekn olmayan br ürec aynı mkardak çıkıyı en az br grdy daha az kullanarak üreeblr veya aynı grdlerle daha fazla çıkı elde edeblr (Kumbhakar and Lovel, 2000; 43) Teknk eknlk grd ve çıkı eksenl yaklaşımlarla ölçüleblmekedr. Grd eksenllk, çıkı mkarlarının sab uularak grd mkarlarında meydana gelecek değşmlern ncelenmes, çıkı eksenllk se grd mkarlarının sab uularak çıkı mkarlarında meydana gelecek değşmlern ncelenmes olarak anımlanmışır: Grd Eksenl Yaklaşım İk fakör ve ek ürüne bağlı olarak ele alınan am ekn br frmanın üremne lşkn eşürün eğrs Şekl de verlmşr. 2
Şekl : Grd Eksenl Ölçüm X 2 S A P Q B C S 0 X Kaynak: Coell, Rao ve Baese, 998; s.45. Eğer frma, P nokasına denk gelen ürem fakör bleşmn kullanıp SS eşürün eğrs üzerndek Q nokasına ekabül eden mkarda ürem yaparsa, söz konusu frma QP kadar eknszdr. Oran olarak bu durum QP/OP le fade edlr ve büün grdlern aynı oranda azalılableceğ oranı fade emekedr. Teknk eknlk ölçüsü( QP/OP) farkına eş olduğu çn, eknk eknlk şu şeklde anımlanablmekedr: TEI=OQ/OP Bu kasayı frmanın eknk eknlk ölçüsüdür ve sıfırla br arasında değerler almakadır. Eğer kasayı bre eşse bu frmanın am eknlğn, sıfıra yaklaşıkça da eknszlğe sürüklendğnn br zahıdır. Bu oran aslında opmal grd mkarının fl grd mkarına oranlanmasıyla elde edlmekedr. Şeklde Q nokası frmanın am ekn olduğu durumu gösermekedr. Debreu(95) ve Farrell(957) n eknk eknlk mekanzmaları aşağıda göserlmşr. Bu ölçüm (DF I ), onlar arafından, ver çıkı değerlernde grdlerde yapılablecek maksmum azalma şeklnde fade edlmekedr. 3
Ürecnn kullandığı grd kümes ve bu grdlerle üreğ çıkı kümes şöyle anımlanmışır: Grd: n x = ( x, x 2,..., x n ) R + (.) Çıkı: m y = ( y, y2,..., y m ) R + { x : ( y, )} L ( y) = x olanaklı alanı çnde olmak üzere DebreuFarrel grd eksenl eknk eknlk ölçümü şu şeklde göserleblr: { λ : λxl( )} DF I ( y, x) = mn y (.2) Şekl 2: DF I DebreuFarrell Grd Eksenl Teknk Eknlk Ölçümü Kaynak: Lovell, 993; s.2. Shephard (953,970) benzer br ölçüm yönem gelşrmşr. Shephard ın grd uzaklık fonksyonu (npu dsance funcon), D I { : ( x / ) L( )} ( y, x) = max λ λ y (.3) DFI ( y, x) = D ( y, x) I şeklndedr. D I grafk üzernde aynı bçmde göserlr. 4
Çıkı Eksenl Yaklaşım Tek fakör ve k ürüne bağlı olarak ele alınan frmanın ürem sınırı eğrs Şekl 3 e verlmşr. Şekl 3: Çıkı Eksenl Ölçüm Y 2 /X Z E C A B B D R 0 Z Kaynak: Coell, Rao ve Baase, 998; s.59. Y 2 /X Farrell (957) çıkı eksenl ölçüm yönemne göre, eknk eknlk AB mesafesyle ölçülmekedr. B nokasındak ürem düzeyn elde edeblmek çn gerekl olan fakör bleşm le A nokasındak ürem mkarı ürelyorsa, yan aynı grd mkarıyla A nokasında B nokasına kıyasla daha az çıkı mkarıyla yenlyorsa, bu durumda eknk eknlk ölçüsü ((AB/0B) olarak fade edlmekedr. Bu bağlamda eknk eknlk şu şeklde fade edleblr: TEI=0A/0B Çıkı yönünden bakığımızda DFI, ver grd değerlernde çıkılarda yapılablecek maksmum arış şeklnde anımlanır. Yne grd kümes ve çıkı kümes, Grd: n x = ( x, x 2,..., x n ) R + (.4) Çıkı: m y = ( y, y2,..., y m ) R + 5
olmak üzere, ürem eknolojs çıkı kümesyle göserleblr. DebreuFarrell çıkı eksenl eknk eknlk ölçümü şu şeklde göserleblr: { : y P( )} DF O ( x, y) = max λ λ x (.5) Şekl 4: DF I DebreuFarrell Çıkı Eksenl Teknk Eknlk Ölçümü Kaynak: Lovell, 993; s.2. Shepard ın çıkı uzaklık fonksyonu (npu dsance funcon); D O { λ : ( y / ) P( )} ( x, y) = max λ x DFO ( x, y) = (.6) D ( x, y) O bçmndedr ve D 0 aynı bçmde şekl üzernde göserleblmekedr. Shephard ın ölçümündek ek fark, eknszlğn ölçümü olacak λ nın çarpım değl, bölüm olarak anımlanmasıdır. Tahss eknlğ se yukarıda da değnldğ üzere, fakör fyaları ve ürem eknolojs ver kabul edldğnde, br frmanın ve frmanın opmal grd se seçmndek başarısının ölçümü olarak anımlanır.(farrell, 957; 255). Farrell bu makalesnde ahss eknlğ kavramı yerne fya eknlğ kavramını kullanmışır. Fya ya da ahss eknlğ üreme konu olan grdlern edarğnn en deal pazarda 6
ve en ucuz şeklde sağlanması demekr. Bu kavram, hem grd eksenl malye mnmzasyonu, hem de çıkı eksenl hasıla maksmzasyonudur. Grd Eksenl Yaklaşım Grd eksenl eknk eknlk ölçümde kullanılan grafğe eşmalye doğrusu eklenerek ahss eknlğ belrlenmekedr. Büçes sınırlı olan ve k grd kullanan br karar brmnn, bu sınırlı büçenn amamı le grd fakörlernden ne kadar edark edebleceğn eşmalye (I) doğrusu gösermekedr. Bell br ürem mkarını elde emek çn br araya gerlen grdlern çeşl bleşm nokalarının geomerk yer se eşürün eğrs (S) le göserlmekedr. Her ksnn eğe olduğu nokada se, ahss eknlğ gerçekleşmş olur. Söz konusu ürem mkarı, ver fakör fyaı le belrl br büçe le en ucuza üreleblecek ürem mkarıdır. Şekl 5:GrdEksenlÖlçüm X 2 S A P I Q R B C S 0 X Kaynak: Coell, 997; s.25. 7
Şekl 5 e A, B ve C nokaları eşürün eğrs üzernde olduklarından ekn sınır nokaları ken, P nokası eknszdr. Çünkü P nokası ürem sınırının dışında kalmakadır. P nokası yerne Q nokasına denk gelen ürem düzeynde faalyee devam edlrse, eknk eknlk sağlanmış olacakır. Faka Q nokası, grd fakör fyaları çerçevesnde belrlenmş ve frmanın mnmum malyele üreme devam edebleceğ I üzernde bulunmadığından, ahss eknszdr. Tahss eknlğn sağlanması çn gerekl noka R nokasıdır faka bu noka da ürem sınırı üzernde bulunmadığından eknk eknszdr. Bu hpoek R nokasından ahss eknlğn ölçülmes bağlamında faydalanılırsa, (Farrell, 957; 26) AE=OR/OQ elde edlr. Bununla brlke, hem ahss hem de eknk eknlğn sağlandığı ek noka B nokasıdır. Çünkü söz konusu noka, hem eşürün eğrs üzernde hem de eşmalye doğrusu üzernde bulunmakadır. Çıkı Eksenl Yaklaşım Çıkı eksenl eknk eknlk ölçümde kullanılan grafğe hasıla eğrs eklenerek ahss eknlğ belrlenmekedr. Ürem sınırının dışında faka hasıla eğrs üzerndek hpoek C nokası çn, fl çıkı OB ken, opmal çıkı mkarı OC dr. Dolayısıyla, ahss eknlğ; AE= OB/OC olarak elde edlr. 8
Şekl 6: Çıkı Eksenl Ölçüm Y 2 /X Z E R C A B B D R 0 Y /X Kaynak: Coell, Rao ve Baase, 998; s.38. Y ve Y 2 gb k malın üreldğ pyasada frmaların sınırı (froner) ve pyasanın karşı karşıya olduğu görel ürün fyaları (hasıla) doğrusuna göre, B nokasının eknlğ Farrell n oplam eknlk olarak adlandırdığı durum dkkae alındığında, bleşenler şu şeklde ayrılablmekedr (Farrell, 957; 255): Toplam eknlk (Eff p ) = OA/ OC şeklndedr. OA/OC< olduğu çn eknszlk söz konusudur. Bu eknszlğn OA/OB kadarı eknk eknszlken, OB/OC kadarı da eknk ekn olsa ble ahss eknlğe ulaşamayacak olmasından, dolayısıyla OB/OC oranında ahss eknlğ olmasından kaynaklanmakadır..2.2.2.2. Ekonomk Eknlk Olgusu Ekonomk eknlk br ekonomde ver eknoloj ve bell kaynak soklarından harekele maksmum hasıla elde eme mkanı olarak anımlanmakadır. Buna göre ekonomk eknlk, Pareo opmumu le lgl şarları da kapsayacak şeklde, hem ürem hem de ahss eknlğnden meydana gelmekedr. Ekonomk eknlk kavramı, aynı zamanda ahss eknlğ (allocave effcency) ve sak eknlk (sac 9
effcency) olarak da anımlanmakadır. Ayrıca, serbes pyasa şalarında eknolojk gelşmelere bağlı olarak opmum kaynak ahssnn sağlanması, kaynak soklarının kale ve mkarının arması sonucu oplumsal refahı maksmze emenn mümkün olduğu durumlarda lgl performans ölçümü, dnamk eknlk olarak adlandırılmakadır (Kök, 99; 4548). Dnamk eknlk, zaman çersnde varolan ürünlern kalesnde veya ürem eknklernde yaşanan gelşmeler fade emekedr (Cabral, 2000; 28). Farrell, ürem eknlğ esasına ourulmuş makalesnde (957), bu eknlk ürünü eknk ve ekonomk eknlk olmak üzere k kısıma ayırmışır. Şekl 7: Farrell Ayrışırması Kaynak: Farrell, 957; 254. Ekonomk eknlk, ahss eknlğ ve eknk eknlğn brbryle çarpımına eşr. RP mesafes malyeek azalma şeklnde fade edlrse, eknk ve ahss eknlğ ölçümler, genel ekonomk eknlk ölçümünün ana unsurları olarak blnr ve şu şeklde göserlr (Kök, 2003; 49): TE x AE = (OQ/OP) x (OR/OQ) = (OR/OP) = EE.Br dğer bakış açısıyla, ürem fonksyonları grd ve çıkı eksenl olarak ncelenrse, 20
Şekl 8: Malye ve Hasıla Eknlğnn Grd Eksenl Ayrışımı ve Ölçümü Kaynak: Lovell, 993; s.6. TE P = OQ/OP AE P = OR/OQ ; Teknk Eknlk (Techncal Effcency) ; Tahss Eknlğ (Allocave Effcency) EE = TE P x AE P EE = (OQ/OP) x (OR/OQ) Effcency) EE = OR/OP ; Eknlk Toplam Eknlk (Effcency Overall 2
Şekl 9: Malye ve Hasıla Eknlğnn Çıkı Eksenl Ayrışımı ve Ölçümü TE P = OP/OQ AE P = OP/OR Kaynak: Lovell, 993; s.6. ; Teknk Eknlk (Techncal Effcency) ; Tahss Eknlğ (Allocave Effcency) EE = TE P x AE P EE = (OP/OQ) x (OP/OR) Effcency) EE = OP/OR ; Eknlk Toplam Eknlk (Effcency Overall Grdeksenl ve çıkı eksenl oplam ekn durumlar, sırasıyla malye mnmzasyonu ve hasıla maksmzasyonunu gösermekedr. Buradan yola çıkan H.O. Fred, C.A. Knox Lovell ve S. S. Schmd, malye eknlğn ve hasıla eknlğn anımlamış ve ekonomk eknlğe eş olduğunu gösermşr (Lovell, 993; 5). Malye eknlğ (CE cos effcency), mnmum malyen gözlenen malyee oranı olarak anımlanırken, hasıla eknlğ (RE revenue effcency), mnmum hasılaın gözlenen hasılaa oranı şeklnde fade edlmekedr. Sonuç olarak grd eksenl bakıldığında, EE = CE = TE x AE 22
Çıkı eksenl bakıldığında se, EE = RE = TE x AE olacakır. Bu değerler fya ağırlıklandırılmış grd ya da çıkı vekörleryle verleblr. Faka yukarıdak her erm, payı ve paydasında aynı fya vekörünü çereceğ çn aslında değerler, grd ve çıkı eksenl analz le aynı olacakır. Sonuç olarak malye ve hasıla eknlğ, eknlk yada oplam eknlk değerler le aynı olacağı çn ayrıca ncelenmesne hyaç duyulmayacakır..2.2.2.3. XEknszlğ Olgusu Eknlk ve eknszlk brbrlern amamlayan kavramlardır. Daha doğrusu, br düzey bemlemede brbrnn yerne kullanılablecek kavramlardır. Eknszlğn yüksek olduğu yerlerde eknlk düşük demekr. Bu yüzden eknlk ve eknszlk uygun anlamları le brlke brbrlernn yerne kullanılırken dkkal olmak gerekmekedr. Öncek bölümlerde kısmen rdelendğ üzere, üremde kullanılan grdlern yerlernn değşmes ürem arırdığında, başlangıç durumunda ahss eknszlğnn var olduğu söylenr. Teknk eknszlk se ahss eknlğ dışında oluşan eknszlkler kapsamakadır. Teknk eknszlk yönem yapısı ve organzasyonundan kaynaklanan eknszlkler de kapsar. Bu ür eknszlğ Lebensen (966) Xeknszlğ olarak adlandırmakadır. Yönem (X) eknlğ İşlern doğru yapılmasıdır.doğru breyn, doğru şe çalışırılması ve şlern doğru yapılmasına yönelk br organzasyondur. Burada dkka edlmes gereken husus, İşlern doğru yapılması na yönec breyn, Doğru şlern yapılması na se, grşmc breyn karar verecek olmasıdır. Rekabeç pyasada X eknlk, monopol pyasasında se Xeknszlk söz konusudur. Lebensen e göre, rekabeç br pyasada kaynaklar dama ekn kullanılmak ve malyeler mnmze edlmek durumundadır. Faka pyasada ek saıcı durumunda olan ve gücünü buradan edark eden ekelc çn kaynakları ekn kullanma gb br endşe hal mevcu değldr (Lebensen, 966; 397). Frmalar ve ekonomler, kaynaklarıyla uyumlu olarak ürem mkanlarının dış sınırında (ouer bound) faalye göseremez. Daha zyade, dış sınırlar çnde y 23
derecedek br ürem düzey üzernde çalışırlar. Bu durum da, nsanların ve frmaların normalde yapableceklernden ne daha sıkı ne de daha ekl çalışmıyor olduklarını fade emekedr (Lebensen, 966; 43). X eknszlğ, doğru ürünler yapmakla brlke kaynakların mümkün olandan daha vermsz kullanıldıkları durumlarda meydana gelmekedr. İlk olarak 956 yılında Lebensen arafından oraya konan ve Xeknszlğ adı verlen bu eknszlk; frmanın ekel gücünü elnde uablmek çn pyasaya grş engeller yaraması, ürün farklılaşırması le çok sayıda ürün pyasaya sunması gb çeşl sebeplerle açıklanmakadır (Faul ve Nkpay, 999; 23). Sınır eknlğ yaklaşımında se lk olarak en ekn sınır (effcen froner) belrlenmeke, çeşl nedenlerle (haalar, ürem planlarında geckmeler, belrszlkler gb) sınırdan uzaklaşmalar x eknszlğ (Xneffcency) olarak adlandırılmakadır (Savarek, 2003; 0). Lebensen e göre maksmum vermllk, şbrlğne bağlı olarak oluşan endüsryel lşkler ssemn zorunlu kılmakadır. Buna göre, üremde bulunan frma ya da breylern poansyellernn alında üremde bulunmaları durumu x eknszlğ olarak adlandırılmakadır. Bu durum, lgl brey veya frmaların rekabeen korunmaları ve xeknsz olan frmaların, xekn olan frmalara kıyasla, oralama malyen alında üremde bulunmaları halnde oraya çıkacakır (Alman, 200; 383). Lebensen x eknszlğnn oraya çıkmasının bazı belrlern şu şeklde özelemşr (Lebensen, 975; 604605) :. Olası xeknszlğ, performansa lşkn olarak çevreden ler gelen düşük baskıdan öürü meydana geleblr. Örneğn monopol çn yüksek malyeler ükeclere yansıma olanağı olduğundan malyeler mnmze eme ya da performansı yükselmek çn organzasyon çne baskı yükleme hyacı olmayablr. 2. Düşük rekabe koşullarında ble, söz konusu baskı endüsrye grş yes düşük olan ve endüsrdek mevcu düzeydek malyelerden daha düşük 24
sevyede ürem yapma poansyelne sahp olmayan müeşebbsler sınırlandırablecekr. 3. Bazı frmalar bazı regülasyonlarla hüküme ssem arafından korunablrler. 4. Frmalar üzerndek düşük baskı, alıcı kesmnn ürün yapısını anlama konusunda olası yeerszlklere sebebye vereblr. Örneğn, hasane hzmeler ya da hüküme yöneml bazı hzmeler gb. 5. Çevreden kaynaklanan makul derecede br baskıya rağmen, bazı frmalar performans bağlamında yakılan snyaller açısından organzasyonel yeerszlkler dolayısıyla sıkını yaşayablrler. 6. Eğer çevre müeşebbsler üzernde pyasaya grş konusunda nspeen düşük br movasyon yaraırsa, çok sayıda saıcı olması durumunda ble mnmum malye dengesn beklemek çn br sebep yokur. Lebensen (966) çalışmasında, xeknszlğnn yanında ahss eknszlk konusuyla yakından lglenmş, ahss eknszlğnn genellkle monopollerden ya da uluslar arası caree konu olan kısılamalardan kaynaklandığını fade emşr. Bu her k durumda da kaynaklar ekrar dağıılış olsa dah, sağlanacak fayda son derece küçük olacakır (Lebensen, 966; 392). Ona göre, Tahss eknlğne göre çok daha baskın ve yaygın olarak anımladığı xeknlğnn üç öneml belrleyen bulunmakadır:. Kurum ç movasyon eknlğ 2. Dış movasyon eknlğ 3. Pyasa dışı grd eknlğ Lebensen, sonuç olarak grd brmlernn değşken performans olanağına bağlı olarak x eknszlğnn oraya çıkma sebeplern 3 gerekçeye bağlamışır (Lebensen, 966; 43):. Emeğe lşkn yapılan sözleşmelern eksk olması 2. Ürem fonksyonunun am olarak anımlanmamış ya da blnmyor olması 25
3. Tüm grdlern pazarlanmıyor olması veya pazarlanıyor olsa ble, üm alıcılara eş koşulların sunulmamış olması. Tüm bu sebeplerden öürü, üremde eknlk sağlanması çn, malyelern yanı sıra yönem ve movasyonun varlığı da önem kazanmakadır. Frmanın kalanmak yükümlülüğü çersnde bulunduğu bu malyeler, rekabeç baskı düzey le olduğu kadar movasyona lşkn unsurlarla da yakından lşkldr..2.3. Frma Performansına Yönelk Geleneksel Eknlk Ölçme Yaklaşımları Eknlkek ve oplam fakör vermllğndek değşmelern ölçümüne lşkn leraürde farklı yönemler bulunmakadır. Bunlardan en yaygın olarak kullanılan k yönem, Sokask Ürem Sınır Analz (Sochasc Producon Froner Analyss) ve Ver Zarflama Analz (Daa Envelopmen Analyss) yaklaşımlarıdır. Her k yaklaşım da bazı şlemelern kaynaklarını ekn olarak kullanmadıkları yan kaynakların am ekn olarak kullanıldığı ürem sınırının dışında faalyelern sürdürdükler varsayımından yola çıkılmakadır. Bu yaklaşımlardan paramerk br yönem olan sokask sınır yaklaşımı ekonomerk yönemler kullanırken, paramerk olmayan ver zarflama analz (VZA) se maemaksel (doğrusal) programlama yönemlern çermekedr. Ancak, oplam fakör vermllğndek değşmey ölçmede, her k yönem de Malmqus vermllk endeksn emel aldığından, bu olgu büyük önem arz emekedr..2.3.. Malmqus Toplam Fakör Vermllğ Endeks Yaklaşımı Malmqus Toplam Fakör Vermllğ ndeks konusunda Caves, Chrsensen ve Dewer (982) TFV ndeksnn ölçümü çn VZA emell br eknk gelşrmş, TFV değşmnn eknlk değşm ve eknk değşme bleşenlernn oplamı olarak hesaplanableceğn gösermşr. Uzaklık fonksyonları yardımıyla ndeks kurma fkrn oraya aan Sen Malmqus (953) den dolayı ndekse, Malmqus adı verlmşr. 26
27 Malmqus oplam fakör vermllğ endeks k gözlemn oplam fakör vermllğndek değşmey orak br eknolojye olan uzaklıkların oranı olarak ölçer. Bu ölçüm çn "uzaklık fonksyonu" kullanılmakadır. Uzaklık fonksyonu çokgrdl çokçıkılı ürem eknolojlern, malye mnmzasyonu veya kar maksmzasyonu gb hedefler belrmeden, anımlamada kullanılmakadır. Grd abanlı uzaklık fonksyonu, çıkı vekörü veryken, grd vekörünün mnmum oransal daralmasını dkkae alan ürem eknolojsn fade eder. Çıkı abanlı uzaklık fonksyonu se, grd vekörü veryken, çıkı vekörünün maksmum oransal arışını dkkae alır. Çıkıya göre uzaklık fonksyonu } ) / ( : mn{ ), ( S y y x d = δ δ olarak anımlanır. Uzaklık fonksyonu d(x,y)'nn alacağı değerler, y vekörü S sınırı (ürem sınırı) üzernde se ; y vekörü S çndek eknk ekn olmayan br nokayı anımlıyorsa değernden büyük; ve y vekörü S dışındak mümkün olmayan br nokayı anımlıyorsa değernden küçük olacakır. Fare ve dğerler (994; 6872) referans alındığında, esas alınan s dönem ve zleyen dönem arasındak çıkıya göre (Cng ve Tarım, 2000; 0): m = ), ( ), ( s s s s X Y d X Y d (.7) m + = ), ( ), ( s s X Y d X Y d çıkıabanlı Malmqus vermllk değşm endeksn bu uzaklık fonksyonu çerçevesnde, k endeksn geomerk oralaması olarak aşağıdak gb fade edlmşr. = ), ( ), ( ), ( ), ( ),,, ( s s s s s s s s X Y d X Y d X Y d X Y d X Y X Y m (.8) Yukarıdak eşlk şu şeklde de yazılablr: = ), ( ), ( ), ( ), ( ), ( ), ( ),,, ( s s s s s s s s s s s X Y d X Y d X Y d X Y d X Y d X Y d X Y X Y m (.9)
Bu denklemdek karekökün dışındak oran, ve s yılları arasındak çıkı eksenl eknk eknlkek değşmey ölçer. Kareköklü fade se k dönem arasındak eknolojde meydana gelen değşmey açıklamakadır. Eknlkek Değşme (ED) = d ( Y, X ) s d ( Y, X ) s s (.20) Teknolojk Değşme (TD) = d d s ( Y, X ( Y, X ) d ) d s ( Ys, X ( Y, X s s s ) ) (.2) Burada (ED) ölçeğe göre sab ger alında eknk eknlkek değşme endeksdr. Bu endeks k dönem ( s ve ) arasında her br gözlem çn en y ürem sınırını yakalama eks (cachngup effec) olarak fade edlrken, (TD) endeks froner eks (ürem sınırları eğrsnn kayması veya yenlk) olarak fade edlmekedr. Toplam fakör vermllğndek değşme se eknk eknlkek değşme le eknolojk değşmenn çarpımı olarak fade edlmekedr (Candemr ve Delkaş, 2006; 5): M 0 s, = ED x TD M 0 endeksnn değernden büyük olması, oplam fakör vermllğnn br öncek döneme göre arığını veya yleşğn, bu değern değernden küçük olması se oplam fakör vermllğnn br öncek döneme göre azaldığını gösermekedr..2.3.2. Ver Zarflama Analz (VZA) Ver Zarflama Analz, brden çok ve farklı ölçeklerle ölçülmüş ya da farklı ölçü brmlerne sahp grd ve çıkıların karşılaşırma yapmayı zorlaşırdığı durumlarda, karar brmlernn görel performansını ölçmey amaçlayan doğrusal programlama abanlı br eknkr. VZA, sak br analz şekl olup, ek br dönemde karar brmlernn verlern kullanarak br yaay kes analz yapar (Karacaer, 998; ). 28