ÜNİTE 6 Solunum Sistemi Bu üniteyi çalıştıktan sonra, Amaçlar Üst solunum yollarını, Alt solunum yollarını, Akciğerleri, Gögüs boşluğunu öğrenmiş olacaksınız. İçindekiler Üst Solunum Yolları: Burun Yutak (Pharynx) Alt Solunum Yolları Larynx Trachea Akciğer (Pulmo) Göğüs Boşluğu, Mediastinum ve Pleura Özet Değerlendirme Soruları Sözlük ve Kavram Dizini Öneriler Lise yıllarında görmüş olduğunuz anatomi ders notlarını gözden geçirmeniz, konuyu anlamanızı kolaylaştıracaktır. Ünite sonundaki soruları lütfen yardımcısız cevaplamaya çalışınız. Eğer cevaplayamıyorsanız üniteyi tekrar çalışınız.
1. SOLUNUM SİSTEMİ Solunum sistemini oluşturan organlar içerisinde, burun (boşluğu), pharnyx, laraynx, tranchea, bronchus'lar ve her iki akciğer vardır. Bu sistem aşağıdaki gibi ikiye ayrılır. Üst solunum yolları = Burun (boşluğu) Pharynx (Yutak) Alt solunum yolları = Larynx Trachea Bronchus'lar Pulmo (Akciğer) Solunum, dışarıdan alınan hava içindeki oksijen ile, vücuttaki karbondioksitin karşılıklı olarak değiştirilmesidir. Bu değişim akciğerlerin alveollerinde meydana gelir. Dışarıdan alınan hava, geçmiş olduğu yollar içinde ısıtılır, temizlenir ve gereği kadar da nemlendirilerek akciğerlere kadar gelir. Ancak; bu solunum yolları içerisinde yer almış bir organ daha vardır ki (larynx), aynı zamanda sesin oluşumu ile ilgili önemli bir yapıyı da oluşturur. Öte yandan, burun boşluğu ise sadece dışarıdan alınan havanın ısıtılması veya temizlenmesi ile ilgili olmayıp, aynı zamanda koku alma işleminin de yapıldığı yer olarak fonksiyon görür. Ağız boşluğu (cavum oris) sindirim sisteminin bir başlangıcı olmasına rağmen, aynı zamanda insanlarda solunum sisteminde de faydalanılan bir organdır. Ayrıca konuşma fonksiyonunu, bir başka deyişle sesin oluşması görevini üstlenen bir organdır.? Solunum sistemini özetleyin. 2. ÜST SOLUNUM YOLLARI 2.1. Burun (Nasus) Burun dış yüzden; burun kökü (radix nasi), burun sırtı (dorsum nasi), burun ucu (apex nasi) ve burun kanatları (alae nasi) olmak üzere ayrılarak incelenir. Burun iskeletinin bir bölümü kıkırdak, diğer kısmıda kemik yapıdan oluşmuştur. Burun boşluğu önde armut şeklindeki bir açıklık ile dışarıya irtibatlıdır. Apertura piriformis - 116 -
denilen bu açıklık, üst çene kemiğinin (maxilla) frontal çıkıntıları tarafından (processus frontalis) alttan ve yanlardan oldukça güzel bir şekilde kuşatılmıştır. Bu şekilde oluşan açıklığı, yukarıdan burun sırtını oluşturan burun kemikleri (os nasale) tamamlar ve bir bütün haline getirir. Burun sırtının bir kısmı, burun ucu ve burun kanatları kıkırdak yapıdan oluşmuştur. Böylece burun boşluğu, önemli bir bölümü itibariyle, üç taraftan kıkırdak yapılar ile çevrilmiş olur. Burnun dış yüzünü döşeyen deri, burun ön kenarlarından içeriye doğru bükülür ve burnun iç ve ön kısmında bulunan küçük bir çukur alana kadar (vestibulum nasi) devam eder. Bu kısımda oldukça sık bir şekilde ve kişiden kişiye değişen sayı ve yapıda kıl bulunur. Burun boşluğu orta kısımdan bir bölme ile iki yarıya ayrılır. Bu bölmeye septum nasi adı verilir. Septum nasi, arka-üst ve alt kısımlardan kemik, ön kısımdan büyükçe bir bölüm halinde ise kıkırdak yapıdan oluşmuştur. Burun boşluğunun tabanı sert damak (palatum durum) tarafından meydana getirilir. Boşluğun dış duvarının iç yüzünde ve her iki burun yarısında olmak üzere, üst üste lokalize olmuş kemik çıkıntılar bulunur. Conchae nasales adı verilen bu kemik oluşumlar, sanki bir dondurma külahı gibi bükülmüş tarzda yapı gösterirler. Üzerleri burun mukozası ile döşenmiş haldedir. Bu yapılar; concha nasali superior, media ve inferior olmak üzere (üst, orta ve alt) adlandırılır. Bazen en üstte dördüncü bir konkaya daha rastlanır ki, bunada o zaman concha nasalis suprema denir. Üst ve orta konkanın kemik yapısı, burun sırtının arka ve derinliklerinde yer alan, çok küçük boşluklu kemik yapıdaki os ethmoidale'nin yan bölümlerine aittir. Halbuki en alt konka ise, müstakil bir kemik yapı halinde burun içerisinde yer bulmuştur ve önde maxilla arkada ise palatin kemiklerin iç yüzlerindeki kemik çıkıntıya tutunmuştur (crista conchalis). Birbirlerinin üstünde yer bulmuş olan bu konkaların aralarında ise dar geçitler oluşur. Bu geçitlere ise meatus nasi superior, medius ve inferior isimleri verilir. Geçitlerden en alttakine gözyaşı kanalı (ductus nasolacrimalis) açılır ve göz yaşı bu yol ile, burun boşluğunda buraya kadar nakledilir. Orta açıklığa (meatus nasi medius) ise, sifonoid kemiğin ön ve orta bölüm boşlukları (sinüs) ile, sinüs frontalis ve sinüs maxillaris açılırlar. Üst açıklığa da, sinüs sphenoidalis'in arka hücreleri açılır. Burun boşluğunu döşeyen ince örtü (mukoza) burun ile ilişkili bütün boşluklara da uzanır ve buraları da döşer. Bu bakımdan burundan kaynağını alan bazı iltihabi vakalar, rahatlıkla sinüslere kadar ulaşabilir. Burun boşluğunun çevresinde, burası ile yakından komşulukta bulunan kemiklerin içinde yer almış birtakım önemli boşluklar (sinüs) bulunur. Bunlara paranasal sinüs adı verilir (sinüs paranasales). Bu boşlukların hacimleri, hem aynı kişide ve hemde değişik kişilerde farklılıklar gösterir. Bunlar aşağıdaki adları alırlar. Bu adlandırmalar, ilgili oldukları kemiklere göre yapılır. - 117 -
Sinus maxillaris Sinus frontalis Sinus ethmoidalis Sinus sphenoidalis Burun boşluğunu döşeyen ince örtü, çok katlı yassı epitel yapısındadır. Hücreler aynı zamada titrek tüylüdürler. Özellikle alt konka bölümünde zengin bir damar ağı bulunur. Örtüyü meydana getiren hücreler arasında çok sayıda çanak şeklinde salgı hücreleri de vardır. Damar (ven) ağının bu derecede yoğun olması nedeni ile, burada meydana gelen iltihabi bir durum kısa sürede sinüslere kadar yayılabilir. Çeşitli hastalıklarda buradaki damarların şişmesi ile burun boşluğu daralır ve bu bakımdan nefes alma işlemi ve aynı zamada koku alma olayı da son derecede kısıtlanır. Burun boşluğunun üst kısımları, burun tavanından hemen hemen orta kısımlara kadar, ayrı yapıda bir epitel ile döşenmiştir. Bu bölüm koku ile ilgilidir ve burada koku almakla görevli hücreler bulunur. Bu bakımdan buraya regio olfactoria adı verilir. Halbuki burun boşlugunun diğer bölümleri solunum ile ilgili olduğu için bu bölümlere regio respiratoria adı verilir. Solunum ile ilgili bölümde, yukarıda da belirtildiği gibi, dışarıdan alınan hava temizlenir, ısıtılır ve gereği kadar nemlendirildikten sonra akciğerlere kadar sevkedilir. Burun boşlukları en arkada geniş bir açıklık ile yutağa bağlanır. Buraya ise chonae adı verilir. 2.2. Pharynx (Yutak) Pharynx yanlardan ve arkadan kapalıdır. Önden ise yukarıdan burun boşluğu, aşağıdan da ağız boşluğu ile bağlantılı organdır. Kas ve zarlardan yapılmıştır. Esas olarak iki önemli fonksiyonu vardır. Buna göre; hem solunum sisteminin ve hem de sindirim sisteminin bir bölümü olarak fonksiyon görür. Yukarıda ve önde burun ve ağız boşlukları ile bağlantılı olan bu yapı, aşağıda ise doğrudan doğruya sindirim borusu (özofagus) ile devam eder. Ancak, aşağıda ön tarafta, solunum sisteminin bir bölümü olan larynx ile de bağlantılıdır. Diğer bir deyişle, pharnyx içinde sindirim ve solunum yolları birbirlerini çaprazlayan bir durum gösterirler. Yukarı kısımlarda solunum sistemini oluşturan bölüm, sindirim sistemini arkadan öne doğru çaprazlar ve öne geçer. Bu durumda pharynx'in (yutak) devamı olan yemek borusu da (özofagus) artık solunum yollarının arkasında olmak üzere aşağıya doğru devam eder. Pharynx bütünlüğü içinde üç önemli bölüme ayrılır. Bu ayırım, pharynx'in komşuluk yaptığı organlara göre aşağıdaki şekilde adlandırılır. - 118 -
Burun bölümü (pars nasalis) Ağız bölümü (pars oralis) Larenks bölümü (pars laryngea) 2.2.1. Burun bölümü (Pars nasalis) Bu bölüm chonae adı verilen açıklıklar aracılığı ile önde burun boşluğu ile bağlantı kurar. Alt sınırı yumuşak damaktır. Bu bölümde pharynx'in yan duvarlarına, orta kulağın bağlatı kanalı (Östaki borusu = tuba auditiva) açılır. Böylece orta kulak ile dış ortam hava ilişkisi sağlanmış olur. Bu bölümün arka, üst duvarında ise, limfoid bir organ olan bademcikler (tonsilla pharyngea) bulunur. Küçük çocuklarda bazen bu yapı oldukça büyür ve bu bakımdan nefes alma da zorluklar ortaya çıkar. 2.2.2. Ağız bölümü (Pars oralis) Bu bölüm, yumaşak damaktan larynx'e kadar olan kısımdır. Önde ısthmus faucium denilen açıklık ile, ağıza irtibat sağlar. Pars oralis'in başlangıç kısmına yakın olmak üzere yan taraflarda, kendilerine ait küçük boşluklarda (fossa tonsillaris) oturan bademcikler (tonsilla palatina) yer almıştır. Bu yapı bir bakıma vücudun hastalıklara karşı, kapısı durumundadır. Bademciklerin şişmesi ve aşırı derecede büyümesi, nefes almada zorluk doğurduğu gibi, gelişim sırasında yüz ve çenenin normal anatomik sınırlar içinde yapılaşmasını da engeller. Bu bakımdan önemli organlar olarak görülürler. 2.2.3. Larenks bölümü (Pars laryngea) : Bu bölüm, önden laraynx ile yakın arkadaşlık halindedir ve yemek borusunun başlangıç kısmını oluşturur. Bu bölümde solunum ve yemek yolları birbirlerini çaprazlar. Yemeğin buradan geçmesi sırasında larenks öne ve yukarıya doğru yükselir ve bu sırada larenksin kapağı da açıklığı kapatır. Böylece, gıda maddeleri hava yollarına kaçmadan, arkadaki yemek borusuna nakledilir. Pharynx'in uzunluğu boyunca yan taraflarında ve arka kısmında, gevşek bağ ve yağ dokusu ile doldurulmuş, içinden değişik damar ve sinirlerin geçtiği önemli boşluklar vardır (spatium parapharyngeum ve spatium retropharyngeum). Bu boşluklar üzerinden, çevreden kaynağı-nı alan iltihap etkenleri thorax'da arka boşluğa (mediastinum posterior) kadar ilerleyebilir. - 119 -
? Üst solunum yollarını özetleyin 3. ALT SOLUNUM YOLLARI 3.1. Larynx Solunum yollarının en önemli kısmını oluşturan ve fonksiyonel olarak çok kompleks bir yapıya sahip bulunan larynx, üçü çift, üçü de tek olmak üzere dokuz kıkırdaktan meydana gelmiştir. Bu kıkırdaklar birbirleri ile birtakım bağlar (ligament) ve kaslar ile bağlantılı olup, ses apereyi olarak fonksiyon görürler. Yukarıya doğru larynx, yassı ve geniş bir ligament (bağ) ile hyoid kemiğe tutunmuştur. Bu sıkı ilişkiden dolayı, yutma hareketinde, hyoid kemik ile birlikte larynx'de yukarıya doğru hareket eder. Larynx'in yapısında yer alan kıkırdaklardan bazıları diğerlerine göre oldukça büyük ve kuvvetli bir yapıya sahiptir. Büyük larynx kıkırdakları şu adları alırlar. Cartilago cricoidea Cartilago thyroidea Cartilago arytaenoidea Epiglottis 3.1.1. Cartilago cricoidea (Yüzük şeklinde kıkırdak) Şövalye yüzük şeklinde oluşmuş bir yapıya sahiptir. Yüzüğün halka kısmı önde, taş kısmı ise arkada olmak üzere, larynx bütününde yerini alır. Oldukça kuvvetli bir yapıdadır. Bu kıkırdağın taşsı kısmı üzerine larynx'in önemli küçük kıkırdakları oturarak birbirleri ile eklem yaparlar. 3.1.2. Cartilago thyroidea (Kalkan şeklinde kıkırdak) Bu kıkırdak, yanlarda bulunan ve dört köşeli olan iki kıkırdak lamina ile karakterizedir. Oldukça düzgün yapıdaki bu kıkırdak plaklar, önde birbirleri ile, açıklığı arkaya bakan bir açı yapacak şekilde birleşirler. Bu birleşme yerinin ön ve ortalarında ileriye doğru meydana gelen çıkıntıya ise "Adam elması" (prominentia laryngea) adı verilir. Bu çıkıntı, kişilere göre yapısal farklılık gösterir ve hatta erkeklerde kadınlara göre biraz daha belirgindir. Deri altı- - 120 -
ndan göz ile rahatlıkla görülebilir. Cartilago thyroidea'nın yan kıkırdak plakları (lamina dextra ve sinistra) arkada birbirleri ile birleşmezler ve bir açıklık bırakırlar. Herbir laminanın yukarıya ve aşağıya doğru birer boynuz şeklinde çıkıntıları vardır ile (cornu superius ve cornu inferius). Bu büyük larynx kıkırdağı, larenksin bütünü içinde, kuvvetli yapıya sahip olan krikoid kıkırdak üzerine oturur ve aşağıya doğru uzanan alt uzantılar (cornu inferius) sanki bir özengi gibi krikoid kıkırdağı heriki yandan sararak eklem oluşturur. Bu birleşme gerçek oynar bir eklem yapısındadır ve burada horizontal bir eksene göre baskül hareketleri ile, kısıtlı miktarda öne ve arkaya doğru kayma hareketleri ortaya çıkar. Bu kıkırdağın yan laminalarının dış yüzünde aşağıya uzanan çıkıntılı (kabarık) kısma (linea obliqua) larenksin önemli kasları tutunurlar. Laminaların üst kenarlarından başlayan ve yukarıya doğru yükselen kuvvetli bir membran, yukarıda hyoid kemiğin alt kenarına tutunarak sonlanır. Yan taraflarda bu membran üzerinde görülen küçük deliklerden ise, larenks'in önemli sinir ve damarları geçer. 3.1.3. Cartilago arytaenoidea Bir çift kıkırdak olup tepeleri yukarıda ve tabanı aşağıda olmak üzere, krikoid kıkırdağın arka taraftaki laminası üzerine oturarak eklem oluştururlar. Bu kıkırdakların sivri üst uçlarına ise daha küçük yapıda sanki, bir kapşon şeklinde görülen diğer bir çift kıkırdak oturur (cartilago corniculata). Bu konumları ile üç yüzlü ve üç çıkıntılı bir durum ortaya koyarlar. Yukarıya doğru olan çıkıntı, kıkırdağın tepesini meydana getirir (apex cartilaginis). Önde içe doğru olan çıkıntılara Processus vocalis, arkada birbirlerine doğru meydana gelen çıkıntılara ise, pocessus muscularis adı verilir. Processus vocalis'ler sesin oluşumu ile ilgili bir bölüm olarak önem kazanırlar. Bu çıkıntıya ligamentum vocale adı verilen bağ tutunur. Çıkıntı elastiki kıkırdaktan yapılmış olup, hiçbir zaman kemikleşmez. Bu özelliği ise sesin oluşması bakımından önemlidir. Cartilago arytaenoidea'ların ön çıkıntılarından (processus vocalis) başlayan bağlar, öne doğru uzanarak kalkan şeklindeki büyük kıkırdağın (cartilago thyroidea) içi kısmına tutunarak sonlanırlar. Bu ligamentlerin üzeri mukoza örtüsü ile döşenmiştir. Aynı zamanda bu mukoza örtüsü içinde, musculus vocalis adı verilen ses kası da yer almıştır. Buna göre, rima glottis denilen ve havanın geçmesine yarayan açıklığın bir bölümü kıkırdak arasında, daha büyük kısmı da kas ve bağın bulunduğu yerden (plica vocalis) meydana gelmiş olur. Larynx'in iskeletini oluşturan kıkırdaklar, etraftan değişik kas ve bağlar ile birbirlerine bağlanmışlardır. Aynı zamanda bu bağlantı diğer komşu yapılar ile de mevcuttur. Bu saye- - 121 -
de, larynx'in boru şeklindeki formunun devamı sağlanmış olur. Larynx dıştan ve içten değişik kaslar ile kuvvetlendirilmiştir. Dış kaslar, larynx'i kaldırır, indirir veya fikse ederler. Çünkü, yukarılarda da açıklandığı gibi, larynx kıkırdakları birbirleri ile önemli eklemler yaparak çeşitli hareketleri oluştururlar. Bu bakımdan serbest hareket yapabilecek bir yapıya sahip olması larynx için şarttır. İç kasların esas görevi ise cartilago arytaenoidea'nın hareketini ve bu vasıta ile, sesin oluştuğu aralığın (rima glottis) daraltıp-açılmasını sağlamaktır. Larynx kıkırdakları içinde bir diğer büyük kıkırdak ise epiglottis'tir. Karşıdan görünüşü sanki bir bisiklet selesine benzer veya bir tenis raketine de benzetilebilir. Sap kısmı aşağıya doğru inip, kalkan kıkırdağın arka iç yüzüne tutunur. Buna karşılık geniş olan bölümü ise, yukarıya doğru dil köküne kadar devam eder. Epiglot'un üzerinde çok sayıda küçük deliklere de rastlanır ki, bu deliklerden damar ve sinirler geçer. Bu kıkırdak elastiki fibröz yapıdadır ve yaşlanma ile kemikleşmez.? Alt solunum yollarını özetleyiniz. 3.2. Trachea (Hava Borusu) Yaklaşık olarak 10-12 cm kadar olan trachea, larynx kıkırdaklarından olan cartilago cricoidea'nın alt kısmından başlar. Aşağıya doğru uzanışı sırasında yemek borusunun önünde yer alır. Aşağıda ise, yeri zaman zaman değişmekle birlikte, ortalama olarak 4. - 5. göğüs vertebrası hizasına kadar devam eder ve burada iki önemli kola ayrılır (bifurcatio tracheae). Bu ayrılma yerinden itibaren her kol ( bronchus), daha da ilerleyerek ve de ayrılarak daha küçük hava yolları oluşturur. Ayrılma yeri sırtta iki kürek kemiğinin (scapulae) yaklaşık olarak üst iç köşelerini, birleştiren çizgiye (linea interscapularis) uyar. Tracheanın yapısında yarım ay (veya atnalı) şeklinde kıkırdak yapılar bulunur. Sayıları 16-20 arasında olan bu hyalin kıkırdak yapısındaki oluşumlar, tracheanın lümeninin devamlı açık olarak bulunmasını sağlar. Atnalı şeklindeki bu kıkırdakların açık olan (eksik) kısımları trachea'nın arka yüzüne isabet eder ve bu kısımda ise bağ dokusu ve düz kas liflerinden meydana gelmiş bir membran bulunur. Kıkırdaklar arasındaki boşlukları elastik liflerden zengin sağlam bir bağ örtüsü kapatır ve aynı zamanda bu tabaka trachea'nın dış tabakasını meydana getirir. Trachea'nın lümeni hem enine ve hemde uzunluğuna açıktır. Bu durum, fonksiyonu için önemlidir ve bu da duvar yapısının özelliği ile sağlanır. Havanın kolayca solunum yoluna girmesi ve akciğerlere kadar ulaşması bu yolun devamlı açık kalmasını zorunlu kılar. - 122 -
Trachea, uzunluğu içinde iki bölümde incelenir. Birinci bölüm yukarı kısımdır ki, buraya boyun kısmı da denir. Başlangıcından, yaklaşık olarak altıncı boyun omuru hizasına kadar olan kısmı kapsar. Trachea'nın alt kısmı ise göğüs parçası (pars thoracica) olarak adlandırılır ve burasının alt sınırı da ikiye ayrılma yeridir (beşinci göğüs omuru hizası). Trachea'nın ikiye ayrılmasından sonra, sağa ve sola doğru devam eden bronchus principalis dexter ve sinister'lerin durumları klinik bakımdan önemlidir. Çünkü, sağ bronchus sola göre daha dik durumdadır ve aynı zamada daha kısa olup, biraz daha geniştir. Bu nedenle solunum yollarına kaçan cisimler, genellikle sağ bronchus'a giderler (%70-75). Bazı akciğer hastalıkları da yine sağ akciğerlerde yüzde olarak daha fazladır (pneumonie).? Trachea'yı özetleyin. 3.3. Pulmo (Akciğer) Göğüs boşluğunda (thorax) çift olarak bulunan akciğerler, oldukça yumuşak ve yoğurulabilir bir yapı gösterirler. Burada solunum işinin en önemli safhası yapılır ve tamamlanır. Göğüs boşluğunda, sağ ve solda yer alan akciğerlerin, dış görünüşleri itibariyle yapıları, bulundukları boşluğun, duvarlarına uyacak bir durum gösterir. Akciğerlerin tepesi, önde köprücük kemiğinin üzerine doğru taşmıştır. Aynı zamanda 3-5 cm kadarda thorax'ı dışarıya doğru aşar. Buradan akciğerlerin tepeleri kolaylıkla muayene edilebilir. Tabanları ise, konkav bir durum gösterir ve doğrudan diaphragma üzerine oturur. Ön, yan ve arka yüzler, her taraftan göğüs kafesini meydana getiren kaburgalar tarafından kuşatılmıştır. Nitekim bu yüzlerde sıkı şekilde komşuluk yapan ve oturan kaburgaların izlerini de bulmak mümkündür. Akciğerlerin birbirlerine bakan yüzleri, facies medialis adını alır. Bu yüzler arasında kalp oturur. Aynı zamanda medial yüzlerde bu organlara giren ve çıkan oluşumların (damarlar, sinirler ve hava yolları) içeriye sokuldukları geniş açıklıklar bulunur (hilus pulmonis). Akciğerler birtakım derin yarıklar ile loblara ayrılmıştır. Heriki akciğer de, hilus pulmonise kadar uzanan yarıklar ile önce üst ve alt olmak üzere ayrılırlar (lobus superior ve inferior). Daha sonra sağ akciğer, transverse yakın gidiş gösteren ikinci bir derin yarık ile (fissura horizontalis = transversalis) iki loba ayrılır. Böylece sağda üç, solda ise iki akciğer lobu oluşur. Buna göre, sağda lobus superior, lobus medius ve lobus inferior; solda ise sadece lobus superior ve lobus inferior olmak üzere ana bölünmeler meydana gelir. Bu lob yapısına göre - 123 -
bakıldığında, akciğer tabanlarının diaphragma ile olan ilişkisi değişik bir durum gösterir. Solda, her iki akciğer lobu diaphragma ile doğrudan bağlantı kurarken, sağda sadece alt ve orta loblar böyle bir ilişki içindedir. Bu komşuluk dolayısı ile, diaphragmanın altında yer almış olan karın organları ile akciğerlerin ilişkileri ve dolayısı ile iltihap ve tümoral durumlarda, vakanın intikal yerleri değişmiş olur. Ana bölümler halinde oluşan akciğer lobları daha sonra segmental bir durum göstererek tekrar ayrılmalara tabi olur. Böylece akciğerlerde segmental durum ortaya çıkar. Segmentasyonun izlenmesinde asıl ölçü bronşial dallar ve akciğerlerin içerisine giren arterlerin dallanma şekilleridir. Bu segmentasyon özelliği klinik bakımdan son derece önemlidir. Çünkü, herbir segment içinde, dallanan akciğer arter ve hava yolları sadece buraya ait olarak kalırlar ve diğer segment elemanları ile bir birleşme göstermezler. Bu bakımdan akciğerlerin içerisinde oluşan bir hastalık özellikle sadece ilgili segmente has olma özelliğini korur. Bu özellik cerrahide de önemlidir. Büyük kanamalar olmadan ilgili akciğer segmentini çıkarmak mümkün olabilir (bronchopulmonal segment). Yapılan araştırmalara göre herbir akciğer 10 bronchopulmonal segmente ayrılmaktadır. Bronkuslardan itibaren hava yollarının akciğerler içerisinde dallanmaları aşağıdaki sıra içerisinde meydana gelir. Bronchus Bronchiolus Bronchiolus respiratorius Ductulus alveolaris Sacculus alveolaris Alveoller (alveoli pulmonis) Yukarıda verilen sistem bir ağacın dallanmasına benzer özellik göstererek akciğer dokusu içerisinde dağılır. Bu yapı, akciğer dokusunun kendine has özelliği olarak ortaya çıkar. Akciğer alveolları, içinde elastik lif ihtiva eden tek katlı yassı epitelden meydana gelmiş bir duvara sahiptir. Bu duvar içinde çok zengin kapiller ağı vardır. Bu suretle gaz alış-verişi kolaylıkla yapılabilir. Akciğerlerin limfa damarları ayrı bir öneme sahiptirler. Bunlar, alveollarin duvarında ortaya çıkan ve solunum ile gelen yabancı cisimleri, toz partiküllerini alırlar ve naklederler. Akciğer kapısında (hilus pulmonis) bulunan limfa düğümleri (hilus limfa düğümleri), filtre istasyonu olarak adlandırılır. Torakal hastalıklarda, bu limfa düğümleri, ortaya koydukları değişiklikler ile röntgen resimlerinde açıkça görülürler ve teşhis için önemli rol oynarlar. Bu morfolojik - 124 -
değişim olayı, sadece limfa düğümleri için değil, aynı zamanda damarlar için de söz konusudur. Azalan veya çoğalan damar görüntüleri belirli hastalıklarda önemli işaretler olarak kabul edilir (kalbin rahatsızlıklarında). Alveollarda bulunan havadan dolayı, akciğerlerin özel ağırlıkları, sudan daha azdır. Bu durum, özellikle adli tıpda önem kazanır. Ölü doğmuş bir çocuk daha henüz solunum yapmadığı için, akciğer dokusu ağırdır. Bu özellikten yararlanılarak, bir çocuğun ölü doğupdoğmadığının belirlenmesi için adli tıpda "yüzdürme deneyleri" yapılır. Ölü doğan çocukta akciğerlerden alınan bir parça suya bırakıldığında dibe batar. Canlı doğan ve solunum yapan canlıda ise batmayacaktır.? Akciğer'i özetleyiniz. 4. GÖĞÜS BOŞLUĞU, MEDİASTİNUM VE PLEURA (PLEVRA) Önden göğüs kemiği (sternum), arkadan torakal omurlar, yanlardan ise kaburgalar (costae) ile çevrilmiş ve alttan diaphragma ile kapatılmış olan boşluğa thorax (göğüs boşluğu) adı verilmektedir. Boşluğu çevreleyen duvarları iç yüzden döşeyen ince örtü pleura parietalis, boşluk içindeki önemli organları saran kısım ise pleura visseralis adını alır. Akciğerler göğüs boşluğunun büyük ve önemli oluşumlarıdır. Heriki akciğer arasında ise kalp yer alır. Burada, akciğerleri örten pleura organın her tarafını sıkıca döşedikten sonra, hilus pulmonis'te (akciğer kapısı) bu organa giren ve çıkan oluşumların üzerine atlayarak devam eder. Akciğer lobları arasındaki yarıkların da bu ince örtü ile döşenmesi, solunum sırasında lobların birbiri üzerinden kaymasını ve hareteki kolaylaştırır. Pleura yaprakları arasında kapiller bir boşluk bulunur. Bu boşluk normal olarak seröz bir sıvı ihtiva eder. Sıvının adezyonu dolayısı ile akciğerler göğüs boşluğunda devamlı gergin olarak durumlarını muhafaza ederler. Halbuki akciğerlerin elastik lifleri bu durumun aksine fonksiyon görürler. Herhangi bir neden ile, pleura boşluğuna hava girecek olursa veya bu boşluktaki sıvı artacak olursa; parietal ve visseral pleura yapraklar birbirlerinden uzaklaşırlar. Bu durum röntgen plaklarında çok güzel görülür. Olayın bu şekilde gelişmesi, solunum üzerinde negatif tesir yapar. Solunum ileri derecede engellenir. Thorax üç esas (primer) boşluğa ayrılır : - 125 -
Sağ pleura boşluğu (içinde sağ akciğer yer alır) Sol pleura boşluğu (içinde sol akciğer yer alır) Mediastinum Mediastinum kendi içerisinde, ön ve arka mediastin boşluk olmak üzere tekrar ayrılır. Ön boşlukta kalp ve timus; arka mediastinumda ise yemek borusu, damarlar ve sinirler yer alır. Belirtilen organlar arasındaki boşluklar ise gevşek bağ dokusu tarafından doldurulmuştur. Mediastinum'da bulunan organların çok sıkı komşuluklarından dolayı, bir organda ortaya çıkan patolojik değişiklik, komşu oluşumlar ve organlar üzerinde kolayca kendini hissettirir. Bu bakımdan mediastinumda meydana gelen iltihabi bir durum, ağır hastalıklara yol açabilir.? Göğüs boşluğu, mediastinum ve pleura'yı özetleyin. Özet Solunum canlı organizma için önemli olaylardan birisidir. Bu yol ile; bir yandan gaz transportu yapılırken, öteyandan biyolojik oksidasyon sağlanır. Gaz transportunda; oksijenden zengin havanın akciğerlere kadar gönderilmesi ve nihayet oksidasyon sonucu ortaya çıkan zararlı gazların (karbondioksit vb.) dışarıya atılması söz konusudur. Bunun için solunum ile alınan hava, belirli yolları (organları) aşarak akciğerlerde alveollere kadar ulaşır. Burada hava ile gelen oksijen kana, kandaki karbondioksit ise havaya geçer. Gaz transportunu sağlayan organlar, birbirlerini tamamlayan yapılar halinde; burun boşluğu, yutak, larynx, büyük ve küçük hava yolları ve akciğerler tarafından fonksiyonel bir sistem oluştururlar. Buna "Solunum Sistemi" adı verilir. Ancak, bazen ağız yolu ile de solunum yapıldığı ve larynx bölümünde ise sesi oluşturan çok özel mekanizmaların yer aldığı unutulmamalıdır. - 126 -
Değerlendirme Soruları 1. Aşağıdakilerden hangisi üst solunum yollarına (organlarına) dahildir? A) Larynx B) Pharynx C) Trachea D) Akciğerler E) Bronchus 2. Hangisi apertura piriformis'i üstten sınırlar? A) Os nasale B) Os lacrimale C) Maxilla D) Os ethmoidale E) Concha nasalis inferior 3. Hangisi paranasal sinus değildir? A) Sinus frontalis B) Sinus maxillaris C) Sinus ethmoidalis D) Sinus sphenoidalis E) Sinus coronarius 4. Hangisi Pars nasalis pharyngis'te bulunur? A) Tonsilla palatina B) Tonsilla lingualis C) Tonsilla pharyngea D) Epiglottis E) Cartilago cricoidea 5. Trachea hangi seviyede ikiye ayrılır? A) 4. - 5 ci göğüs omurları seviyesinde B) 4. - 5 ci boyun omurları seviyesinde D) 1. - 2 ci bel omurları seviyesinde E) 10. - 11 ci göğüs omurları seviyesinde 6. Hangisi akciğer yapısı içinde bulunmaz? A) Bronchiolus B) Sacculus alveolaris C) Ductulus alveolaris D) Bronchiolus respiratorius E) Regio respiratoria - 127 -
Sözlük ve Kavram Dizini Ala : Kanat Alveolus (alveol) : Küçük oyuk, küçük boşluk Apex : Tepe, uç, zirve Bifurcatio : Ayrılma, çatallanma Bronchus : Hava yollarının akciğer kapısında ikiye ayrılan ana kollarından birisi Diaphragma : Göğüs ve karın boşluklarını birbirinden ayıran kas yapı, bölme. Dorsum : Sırt, sırt taraf Ductus : Boru, kanal, geçit Epiglottis (epiglot) : Larynx'n tek kıkırdaklarından birisi. Gırtlağı kapatan kapak. Hilus : Küçük çökük kısım. İç organlarda damar ve sinirlerin giriş-çıkış yeri. Larynx : Gırtlak Meatus : Yol, geçit Mediastinum : Göğüs boşluğunda her iki akciğer arasında kalan boş alan. Önden sternum, arkadan omurga ve aşağıdan ise diaphragma tarafından kapatılır. Burada önemli göğüs organları bulunur. Oesophagus (özofagus) : Yemek borusu Pleura (plevra) : Göğüs zarı. Göğüs duvarı iç yüzünü ve burada bulunan organları örten ince zar. Pharynx (Farenks) : Yutak Pulmo : Akciğer Radix : Kök Retro : Geride, arkada, arkasında (öntakı) Sacculus : Kesecik Sinus : Boşluk, girinti Spatium : Ara, aralık Tonsilla : Bademcik Trachea : Hava (nefes) borusu Tuba : Boru, tüp Tuba auditiva : Kulak borusu - 128 -