F. Ü. Fen ve Mühendislik Bilimleri Dergisi, 16(4), 668-678, 2004 Keban Baraj Gölü Ova Bölgesinde Balıkçılığın Durumu Murat PALA ve Tekin MENGİ* DSİ IX. Bölge Müdürlüğü Keban Barajı Su Ürünleri Şube Müdürlüğü, Keban-Elazığ. * Fırat Üniversitesi Su Ürünleri Fakültesi, Elazığ. Özet Bu çalışmada, Keban Baraj Gölü Ova Bölgesindeki 7 kooperatifte 1995-96 avlanma sezonunda kullanılan ağlar, bu ağlarla bölgede uygulanan avcılık yöntemleri, avlanan balık türleri, balık miktarları, avlanan balıkların pazarlanması ve ekonomik değerleri ile toplam balık istihsali araştırılmıştır. Araştırmada, balık yakalama aletlerinden multifilament fanyalı ağların tifana tipi ve monofilament galsama ağların kullanıldığı belirlenmiştir. Keban Baraj Gölü Ova Bölgesi ndeki kooperatiflerde kullanılan bu ağlar ile iki farklı şekilde avcılık yapıldığı saptanmıştır. Ova Bölgesi nde bir avlama sezonunda sezon başında fanyalı ağlar daha fazla kullanılırken, sezon ortasında ise fanyalı ağlarla birlikte galsama ağların da kullanımının arttığı tespit edilmiştir. Ova Bölgesi ndeki kooperatiflerde yapılan avcılıkta, avlanan balık türlerinden Capoeta trutta sezon başında en fazla (%50.01), sezon ortası ve sezon sonunda da en fazla (%66.38 ve %74.60) avlanan balık türünün Chalcalburnus mossulensis olduğu belirlenmiştir. Bir avlama sezonunda 7 kooperatifin balık avcılığında kullandığı fanyalı ve galsama ağlarla istihsal ettiği toplam balık miktarının 720 ton/yıl olduğu belirlenmiştir. Anahtar Kelimeler: Keban Baraj Gölü, Balıkçı kooperatifi, Avcılık yöntemleri, Fanyalı ağ, Galsama ağı. The Situation of Fisheries in Ova Region of Keban Dam Lake Abstract In this study, total fish production with economical values, marketing, amounts and species of fish catching, methods of fishing applied, nets used by 7 fishing cooperatives in Ova region of Keban Dam Lake was investigated, during a fishing season 1995-1996. According to the results, it was determined that tifana type of multiflament trammel nets and monoflament gill nets were used from fishing gears. Two different fishing have been carried out with these nets used in Ova region of Keban Dam Lake. It was observed that trammel nets were commonly used at the beginning of fishing season but gill nets were used together with trammel nets in the middle of fishing season. Fish species caught in cooperatives in Ova region, Capoeta trutta was most common species (%50.01) at the beginning of season, but Chalcalburnus mossulensis was common species (%66.38 and %74.60) in the middle of and of the season. During a fishing season, 720 tons/year fish have been caught with trammel nets and gill nets used by 7 fishing cooperatives. Keywords: Keban Dam Lake, Fishing cooperative, Fishing methods, Trammel net, Gill net. 1. Giriş Keban Baraj Gölü nün kurulmasıyla birlikte, yörenin verimli toprakları baraj gölü altında kalmıştır. Dolayısıyla tarımsal geliri yok olan çevre halkı, balıkçılığa yönelmeye başlamıştır. Başlangıçta balıkçılığa uzak olan bu insanlar, eldeki imkanlarıyla bu işi yapmaya başlamışlardır.
Keban Baraj Gölü Ova Bölgesinde Balıkçılığın Durumu DSİ nin önderliğinde Keban Baraj Gölü Su Ürünleri ilk defa, 1976-1977 yılında kiraya çıkarılmıştır. Baraj Gölü nde suyun toplanmaya başlandığı yıllardan itibaren, kooperatif kurulması yolunda gayretler sarf edilmiştir. Ancak geçen süre içerisinde, kuruldukları günkü düzeyde kalmışlar ve kooperatifi; bulundukları yöredeki avlak sahasına sahip olabilmenin veya kiralayabilmenin aracı olarak kullanıldıkları izlenimini vermişlerdir. Bu şekilde baraj gölünde toplam 15 adet su ürünleri balıkçılık kooperatifi kurulmuştur [1]. Keban Baraj Gölü nün alan bakımından en büyük sahasını oluşturan ova bölgesi de, bu kooperatifleşmede sayısal bakımdan (7 kooperatif) en önemli yeri almıştır. Bölgedeki balıkçılar, ilk zamanlarda, tek tip ağlarla (galsama ağı) balıkçılık yapmaya başlamışlardır. Balık avcılığında ise, ahşap tekneler ile lastik şişme botları kullanmışlardır. Yakalanan balıkların satışından iyi gelir elde eden yöre halkı, balıkçılık ile yakından ilgilenmeye başlamıştır. Başlangıçta birkaç üye ile kurulan balıkçılık kooperatiflerinin üye sayısı, her geçen gün artarak devam etmiştir. Zamanla gelişen teknolojiyle beraber bölgede kullanılan av araç ve gereçlerinde de gelişmeler kaydedilmiştir. Galsama ağlarla birlikte fanyalı ağlar da kullanılmaya başlanmıştır. Avcılıkta kullanılan kürekli teknelerin ve şişme botların yerini de motorlu tekneler almıştır. Keban Baraj Gölü nde avcılık yapan 430 balıkçı mevcuttur. Balıkçılıkla geçimini sağlayan insanların aileleri ile birlikte toplam nüfusları 3000 civarındadır [2]. 1975 yılında Keban Baraj Gölü ve Hidroelektrik santralinin devreye girmesiyle, DSİ baraj gölü ve gölde yaşayan balıklar hakkında çalışmalara başlamıştır. Keban Baraj Gölü balıkları hakkında yapılan ilk araştırma, Ekingen ve Sarıeyyüpoğlu [3] tarafından yapılmıştır. Bu çalışmada, baraj gölünden yakalanan balıkların; özellikleri ve tanı anahtarları verilmiş ve 6 familyaya ait 13 tür ve 9 alt tür belirlenmiştir. DSİ Genel Müdürlüğü tarafından 1982 yılında, Keban Baraj Gölü Limnolojik Etüd Raporu yayınlanmıştır [4]. Bu etüd de Keban Baraj Gölü nün fiziksel, kimyasal yapısı ile birlikte, planktonu, bentozu ve balıkları belirlenmeye çalışılmıştır. Baraj Gölü nde birçok araştırmacı, gölde yaşayan balıkların gelişme, büyüme, yaş tayini, üreme biyolojileri ve biyoekolojik özelliklerinin açıklığa kavuşturulması için çalışmalar yapmışlardır [5-7]. Çalışma alanında önceden yapılan araştırmalar şunlardır : Duman [8], Keban Baraj Gölü nün ova bölgesi yüzey sularında bazı kimyasal analizleri, Çalta [9], Haringet Çayı nın Keban Baraj Gölü ne döküldüğü bölgenin bazı kirlilik parametrelerini, Harlıoğlu [10], Haringet Çayı nda kanalizasyon artıklarının meydana getirdiği bazı kirlilik parametrelerini, Balin [11], Keban Baraj Gölü Ova Bölgesi zooplanktonunun incelenmesini, Yılmaz [12], Keban Baraj Gölü nde yaşayan Barbus rajanorum mystaceus (Heckel, 1843) un besinini oluşturan organizmaların mevsimsel değişimi ve fitoplanktonların bu açıdan önemini belirten çalışmaları yapmışlardır. Keban Baraj Gölü nün, balıkçılığını ve sosyo-ekonomik yapısını ortaya çıkartan çalışmalar da mevcuttur [1,13]. Yapılan bu çalışmada ise, Keban Baraj Gölü nde balıkçılık ve kooperatifleşmenin en yoğun olduğu ova bölgesindeki 7 adet su ürünleri kooperatifinin (Koçkale, İçme, Şeyhhacı, Uzunova, 669
M. Pala ve T. Mengi Yolüstü, Örencik ve İlemi) kullandıkları ağlar, bu ağlarla bölgede uygulanan avcılık yöntemleri, avlanan balık türleri, pazarlanması, ekonomik değerleri ve toplam balık istihsali araştırılmıştır. 2. Materyal ve Metod Bu çalışma, Mart-1995 ve Nisan-1996 tarihleri arasında yapılmıştır. Araştırmanın materyalini, Keban Baraj Gölü nün Ova Bölgesi nde 7 ayrı sahada (Şekil 1) avcılık yapan 7 adet su ürünleri balıkçılık kooperatiflerinin kullandıkları ağlar ve bu ağlarla avlanan balıklar oluşturmuştur. Çalışmada, Keban Baraj Gölü Ova Bölgesi ndeki kooperatiflerden; İlemi, Koçkale, İçme, Şeyhhacı, Uzunova, Yolüstü ve Örencik kooperatifinde kullanılan ağların tipleri, avcılıkta kullanılan uzunlukları, ağlarla bölgede uygulanan avcılık yöntemleri, avlanan balık türleri, kg miktarları, avlanan balıkların pazarlanması, ekonomik değerleri ve bir avlanma sezonunda istihsal edilen toplam balık miktarları araştırılmıştır. Şekil 1. Keban Baraj Gölü Ova Bölgesi ndeki su ürünleri balıkçılık kooperatifleri. Bölgede kullanılan ağların av verimlilikleri, avlama sezonu içerisinde (ekim-nisan) sezon başı (ekim, kasım), sezon ortası (aralık, ocak ) ve sezon sonu (şubat, mart) olmak üzere her kooperatife üçer defa gidilerek, her defasında bizzat avlanan balıkların tür ve miktarları alınarak tespit edilmiştir. Keban Baraj Gölü nde balık avcılığı, Su Ürünleri Avcılığını Düzenleyen Sirküler e [14] bağlı olarak 20 Ağustos ile, 1 Nisan tarihleri arasında kalan, 7 aylık periyot içerisinde yapılmaktadır. Çalışmanın yapıldığı 1995-96 avlama sezonunda balık avcılığı, havaların sıcak olması ve avlanan balıkların çabuk bozulması nedeni ile eylül sonunda başlayıp, 1 Nisan da sona ermesi gerekirken 15 gün uzatılarak 15 Nisanda sona ermiştir. Çalışmada avcılık ile ilgili 670
Keban Baraj Gölü Ova Bölgesinde Balıkçılığın Durumu veriler (kullanılan ağ miktarı, avlanan balık miktarı, avlanan balık türleri) bu tarihler arasında toplanmıştır. 3. Bulgular Keban Baraj Gölü Ova Bölgesi ndeki kooperatiflerde yapılan bu çalışmada iki çeşit ağ kullanıldığı tespit edilmiştir. Bunlar; multiflament fanyalı ağlar ve monoflament galsama ağlardır. 3. 1. Bölgede Kullanılan Fanyalı ve Galsama Ağlarla Avcılık Keban Baraj Gölü Ova Bölgesi nde kullanılan fanyalı ve galsama ağlarla iki farklı şekilde avcılık yapıldığı tespit edilmiştir. 1 Bırakma yöntemiyle avcılık 2 Voli yöntemiyle avcılık 3. 1. 1. Bırakma yöntemiyle avcılık Bırakma yöntemine bazı yörelerde döneğe bırakma yöntemi denilmektedir. Bu yöntemde, ağlar akşam vakti genellikle akşam tanı zamanında şamandıra halatları vasıtasıyla suya bırakılmakta ve sabah, şafak (sabah tanı) vaktinde sudan toplanmaktadır. Döneğe bırakma yönteminde; balıklara herhangi bir ürkütme işlemi yapılmamakta, balıklar kendi doğal hareketleri sonucu su içinde kurulu ağlara takılıp yakalanmaktadırlar. Ağların çoğunlukla her iki ucunda da ağırlık ve şamandıra bulunmaktadır. Bazı ağlarda ise yalnızca bir şamandıra kullanıldığı da tespit edilmiştir. Keban Baraj Gölü Ova Bölgesinde kullanılan fanyalı ve galsama ağlar, 100 ve 200 m uzunluğunda tek parça halinde kullanıldıkları gibi 2-5 tanesinin birleştirilerek kullanıldığı da görülmüştür. 3. 1. 2. Voli yöntemiyle avcılık Voli yönteminde ağ, çoğunlukla su derinliği yüksekliğinde, zaman zaman da su derinliğinden daha az mesafelere suya çevirme şeklinde sürü (balıklar) çemberlenerek kurulmaktadır. Avcılık genellikle, kıyıya yakın yerlerde gerçekleştirilmektedir. Bu yöntemde kullanılan ağlarda şamandıra ve mazalya (ağırlık) genellikle tek tarafta bulunmakta, özellikle gece avcılığında bir uçta şamandıra bulundurulurken öteki uçta ağın yerini belirlemek için bidon gibi fenerliğin içerisine yerleştirilmiş bir fenerin kullanıldığı da tespit edilmiştir. Voli yöntemiyle avcılıkta tekne kürek ile hareket ettirilirken, kıç üstüne istif edilmiş ağlar suya bırakılmakta ve belirli bir bölge bu şekilde çevrilmektedir. Çevrilen alan içerisinde kalan tekne, daha sonra motorunu çalıştırmak suretiyle ve sac olan bu teknenin balıkçılar tarafından bir demir parçasıyla vurulması suretiyle balıkların ürkütülmesi sağlanmakta ve ürken balıklar kaçarken önünde kurulu bulunan bu ağlara takılıp yakalanmaktadırlar. Bu işlem bir gece içerisinde ağların çekilip balıkların temizlenmesi ve tekrar ağların atılması şeklinde gece de birkaç defa tekrarlanmaktadır. 671
M. Pala ve T. Mengi 4. Keban Baraj Gölü Ova Bölgesinde Avlanan Balık Türleri Keban Baraj Gölü Ova Bölgesi ndeki bütün kooperatiflerde avlanan balıklar, Cyprinidae ailesine mensup 8 tür ve alttür balıktır. Bu balıklar, balıkçılar tarafından aşağıdaki mahalli isimlerle belirtilmektedir. Karabalık...Capoeta trutta Küpeli balık...barbus rajanorum mystaceus Aynalı sazan ve pullu sazan...cyprinus carpio Bıyıklı balık...barbus esocinus, B. xanthopterus Tatlı su kefali...leuciscus cephalus orientalis Tahta balığı...acanthobrama marmid Gümüş balığı...chalcalburnus mossulensis Kababurun...Chondrostoma regium 1995-96 avlanma sezonunda kooperatiflerde avlanan balık türleri, her kooperatife avlanma sezonunda 3 farklı zamanda gidilerek elde edilmiştir. 1995-96 avlanma sezonunda, söz konusu bölgedeki kooperatiflerde avlanan balık türleri,tablo 1 de gösterilmektedir. Tablo 1. Kooperatiflerde avlanan balık türleri, balık miktarları (kg) ve % oranları. Balık Miktarı (kg) Topla Balık Türleri Sezon Başı Sezon Ortası Sezon Sonu m kg % kg % kg % Aynalı Sazan (C. carpio) 1819 19.11 325.5 2.43 24 0.18 2168.5 Pullu Sazan (C. carpio) 300.5 3.16 82.5 0.61 7.5 0.06 390.5 Karabalık (C. trutta) 4759 50.01 1939 14.48 564.5 4.33 7262.5 Küpeli balık (B.r.mystaceus) 2347 24.67 986.5 7.37 112.5 0.86 3446 Bıyıklı balık (B. esocinus,b. xanthopterus) 149 1.57 15.5 0.12 164.5 Tatlı su kefali (L. c. orientalis) 116 1.22 18.5 0.14 134.5 Gümüş balığı (C. mossulensis) 25 0.26 8890 66.38 9734 74.60 18649 Tahta balığı (A. marmid) 268 2 1660 12.72 1928 Kababurun (C. regium) 866 6.47 946 7.25 1812 Toplam 9515.5 100 13391.5 100 13048.5 100 35955.5 672
Keban Baraj Gölü Ova Bölgesinde Balıkçılığın Durumu 5. Kullanılan Ağ ve Avlanan Balık Miktarları Keban Baraj Gölü Ova Bölgesi ndeki kooperatiflerde kullanılan fanyalı ağlarda, fanya 23 tex X 4-6 ve tor ise 23 tex X 2, 3, 4 ve 6 numaralı PA multiflament ipliklerden, galsama ağlarının ise 0.16, 0.18, 0.20 ve 0.22 mm çapındaki PA monoflamentlerden yapılmış oldukları saptanmıştır. Bu ağlarda kullanılan mantar, kurşun ve peçe yakalarının materyali de PP olup, çapları ise 2.5-5 mm arasında belirlenmiştir. Ağların donatılmasında kullanılan donam ipliklerinin de 23 tex X 6, 9 ve 12 numara olduğu tespit edilmiştir. Araştırma bölgesindeki kooperatiflerde incelenen fanyalı ağların fanya göze genişlikleri 140-250 mm arasında dağılım gösterirken bu ağların tor göze genişlikleri de 14-70 mm olarak ölçülmüştür. Fanyalı ağların yüksekliğine göze sayısı 3.5-13.5 göze, tor ağlarındaki göze sayısı da 29-105 göze dir. Galsama ağlarında ise göze genişliği 22-40 mm arasında belirlenmiştir. Ağların göze yüksekliklerinin ise 49.5-52.5 göze arasında değişim gösterdiği tespit edilmiştir. İncelenen fanyalı ağlarda fanya/tor oranı 0.50-.082 arasında bir dağılım göstermiştir. Fanyalı ağlarda tor ağın donam faktörü 0.42-0.67, fanyada ise 0.40-0.70 arasında bulunmuştur. Galsama ağlarında da donam faktörü 0.44-0.68 arasında dağılım göstermiştir. Çalışma bölgesinde kullanılan fanyalı ve galsama ağlarında, yüzdürücü olarak çap ve kalınlıkları 40x20, 50x25 ve 60x30 mm olan yuvarlak, içi boş ve ortası delikli plastik yüzdürücülerin, batırıcı olarak ise oval şekilli, 4-5 cm boyunda ve 40-50 gr ağırlığında kurşunların kullanıldığı saptanmıştır. Kooperatiflerde1995-1996 avlama sezonunda kullanılan ağ miktarları balıkçıların ifadelerinden alınmıştır. Balık miktarları da, balıkçıların avını teslim ettikleri yerlerde gözlemlenerek ve kooperatiflerin kayıtlarına bakılarak tespit edilmiştir. Bunun için balıkçıların avdan dönüş saatinde avını, kıyıya çıkardıkları yerlerde bulunularak avladıkları balıkların, kg miktarı türlere göre kaydedilmiştir. 1995-1996 avlanma sezonunda kooperatiflerde kullanılan ağ miktarları, avlanan balık miktarları ve 100 m ağa düşen kg balık miktarları Tablo 2 de gösterilmiştir. Buradaki ağ ve balık miktarları, her kooperatifte üç defa alınan değerlerin toplamıdır. Burada verilen toplam ağ uzunlukları birim ağ ile avlanan balık miktarlarının hesaplanması, göz önüne alınarak verilmiştir. Kooperatiflerde kullanılan ağın toplam miktarı ile ilgisi yoktur. Özellikle kooperatiflerde, sezon ortasında kullanılmaya başlanan fanyalı gümüş ağı uzunlukları ve bu ağlarla avlanan balık miktarı, ayrı olarak kaydedilmiştir. Bu ağların toplam uzunlukları ve avlanan balık miktarları ile 100 m/gece ağa düşen kg balık miktarları da Tablo 3 te verilmiştir. 673
M. Pala ve T. Mengi Tablo 2. Avlanma sezonunda kooperatiflerde kullanılan ağ uzunlukları, avlanan ve 100 m/gece ağa düşen kg balık miktarları. Kullanılan Kooperatifler Ağlar Avlanma Toplam ve Avl. Balık Sezonu İlemi Koçkale İçme Şeyhhacı Uzunova Yolüstü Örencik Miktarı S.Başı 978,5 567 227 151 441,5 256 545 3166 Fanyalı Ağ S.Ortası 61 275 74 32 124,5 79 358 1003,5 x 100 m S.Sonu 16 86 15 12 130 6 157 422 S.Başı -- -- 124 46 8 8 20 206 Sade Ağ S.Ortası 16 33 69 85 24 56 24 307 x 100 m S.Sonu 24 28 49 26 12 16 8 163 Fanyalı + S.Başı 978,5 567 351 197 449,5 264 565 3372 Sade Ağ S.Ortası 77 308 143 117 148,5 135 382 1310,5 x 100 m S.Sonu 40 114 64 38 47 22 165 490 Avlanan S.Başı 1675 1834,5 2701,5 569 787 462 1461,5 9490,5 Balık Miktarı S.Ortası 393 2085 404 376,5 363 295 585 4501,5 (kg) S.Sonu 197 1558 570 44 86,5 46 813 3314,5 100 m Ağa S.Başı 1,71 3,24 7,7 2,89 1,75 1,75 2,59 Düşen Balık S.Ortası 5,1 6,77 2,82 3,22 2,44 2,18 1,53 (kg) S.Başı 4,92 13,64 8,9 1,16 1,84 2,09 4,93 Tablo 3. Avlanma sezonunda kooperatiflerde kullanılan fanyalı gümüş ağı uzunlukları, avlanan ve 100 m/gece ağa düşen kg balık miktarları. Kooperatifle Fanyalı Gümüş Ağı (m) Avlanan Gümüş Balığı Miktarı (kg) 100 m Ağa Düşen Balık Miktarı (kg) r S.başı S.ortas S.sonu S.başı S. ortası S.sonu S.başı S.ortası S.sonu ı İlemi 13840 17400 2633 3895 19 22.4 Koçkale 900 1500 180 463 20 30.8 İçme 11300 6700 3111 1462 27.5 21.8 Şeyhhacı 2300 4900 578 1215 25.1 24.8 Uzunova 8100 8300 2065 1703 25.5 20.5 Yolüstü 1100 3500 254 887 23.09 25.3 Örencik 350 650 400 25 123 109 7.14 18.9 27.2 Toplam 350 38190 42700 25 8944 9734 7.14 159.09 172.8 6. Avlanan Balıkların Pazarlanması ve Ekonomik Değerleri Keban Baraj Gölü Ova Bölgesi nde avlanan balıkların pazarlaması, genellikle Diyarbakır ve Batman yöresinde Balıkçı müteahhiti diye adlandırılan şahıslar tarafından yapılmaktadır. Bu işlem akşam saatlerinde, balıkçı müteahhitlerinin kooperatif bölgelerini dolaşarak türlere göre ayrılmış balıkları, kamyonetleri vasıtasıyla toplayıp, gece balıkçı dükkanlarına getirilmesi ve ertesi gün satışa sunulması şeklinde yapılmaktadır. Bunun dışında, bölgede avcılık yapan balıkçıların bir kısmı da, avladıkları balıkları kendisi pazarlamaktadır. 674
Keban Baraj Gölü Ova Bölgesinde Balıkçılığın Durumu Örencik balıkçılık kooperatifinde, avlanan balıkların büyük bir çoğunluğu balıkçılar tarafından Gülüşkür köprüsünde perakende satılırken, Koçkale kooperatifindeki balıkçılarda avladıkları balıkların bir kısmını kendi lokantasında işlemektedirler. Keban Baraj Gölü Ova Bölgesi nde avlanan balık türlerinden, tatlı su kefali, aynalı sazan ve bıyıklı balık çevre halkı tarafından eti çok sevilen balık türleri olup, genellikle Elazığ yöresinde tüketilmektedir. Göl de bol miktarda bulunan balıklardan karabalık ve küpeli balık türlerinin çoğunun pazarlaması da Elazığ, Diyarbakır, Batman ve Siirt illerinde yapılmaktadır. Yine Baraj Gölü nde özellikle sezon ortasında bol miktarda avlanan balıklardan gümüş balığı, tahta balığı ve kababurun gibi balık türleri de Elazığ yöresinde tüketimi fazla olmayan balık türlerinden olup, pazarlaması çoğunlukla Diyarbakır, Batman ve Siirt illerine yapılmaktadır. Genellikle eylül ve ekim aylarında balıkçı tezgahlarında görülmeye başlanan balığa olan talebin müteakip aylarda artması sonucu, fiyatlarında kasım-aralık ayından itibaren tırmandığı gözlenmiştir. Balık fiyatları eylül-ekim i kapsayan sıcak dönem ile kasım-aralık-ocak-şubat ve mart aylarını kapsayan soğuk dönem olmak üzere iki şekilde fiyatlandırılmaktadır. 1995-96 avlama sezonunda kooperatiflerde avlanan balıkların balıkçı müteahhiti tarafından belirlenen kg balık fiyatları Tablo 4 de verilmektedir. Tablo 4. Balık fiyatları. Balık Fiyatları (Kg/TL) Aynalı sazan (C. carpio) Karabalık (C. trutta) Küpeli balık (B.r. mystaceus) Gümüş balığı (C. mossulensis) Kooperatifler Sıcak Soğuk Sıcak Soğuk Sıcak Soğuk Sıcak Soğuk Dönem Dönem Dönem Dönem Dönem Dönem Dönem Dönem İlemi 70000 100000 28000 35000 35000 45000 20000 25000 Koçkale 70000 90000 30000 40000 28000 35000 20000 25000 İçme 70000 90000 30000 40000 30000 40000 20000 30000 Şeyhhacı 55000 65000 28000 35000 30000 40000 20000 25000 Uzunova 60000 80000 30000 40000 40000 50000 20000 30000 Yolüstü 60000 80000 28000 35000 30000 40000 20000 25000 Örencik 60000 80000 30000 40000 45000 60000 20000 30000 Kooperatiflerde avlanan diğer balıklardan, bıyıklı balık ve tatlı su kefali nin fiyatları da, aynalı sazan da verilen fiyatlar gibidir. Tahta balığı ve kababurun fiyatları da gümüş balığına verilen fiyatların aynısıdır. 7. Toplam Balık İstihsali Keban Baraj Gölü Ova Bölgesi nde avcılık yapan kooperatiflerin, 1995-96 avlama sezonunda avladıkları toplam balık miktarı hesaplanarak Tablo 5 te verilmiştir. Bütün kooperatiflere, üç ayrı zamanda, üçer kez gidilmiştir. Bu üç ayrı zamanda da, her kooperatifin avlamış oldukları toplam balık miktarları belirlenmiştir. Bu miktarlar toplam balıkçı sayısına 675
M. Pala ve T. Mengi bölünerek, her sezondaki kg/gün/balıkçı değerleri saptanmıştır. Daha sonra üç sezonun ortalaması tespit edilmiştir. Sonrada balıkçıların 1995-96 avlanma sezonunda 6 ay (180 gün) balık avladığı kabul edilerek, ortalama kg/gün/balıkçı değerleri 180 günle çarpılmıştır. Böylece her kooperatifin bir avlanma sezonundaki toplam balık istihsali tespit edilmeye çalışılmıştır (Tablo 5). Tablo 5. 1995-96 avlama sezonunda kooperatiflerin toplam balık istihsali. Balıkçı Avlanma Sezonlarına Göre Balıkçı Başına Düşen Balık Miktarı (kg/gün) Toplam Balık Kooperatifler Sayısı Sezon Başı Sezon Ortası Sezon Sonu Kg/Gün/Balıkç ı İstihsali (6 ay/yıl)kg İlemi 22 25.38 45.85 62.00 44.41 175864 Koçkale 11 55.59 68.63 67.37 61.82 122404 İçme 10 90.05 117.17 67.73 91.65 164970 Şeyhhacı 5 31.61 63.63 83.93 61.83 55647 Uzunova 14 18.74 57.81 42.61 39.72 100094 Yolüstü 5 38.50 36.60 62.20 43.20 38880 Örencik 15 26.08 15.73 27.94 23.09 62343 Toplam 82 720202 8. Sonuçlar ve Tartışma Keban Baraj Gölü Ova Bölgesi nde yapılan bu araştırmada, balık yakalama aletlerinden multiflament fanyalı ağların 3 kat halindeki tifana şekli ve monoflament galsama ağların kullanıldığı tespit edilmiştir. Mengi [15] ve Brandt [16] fanyalı ağları, balık yakalama aletleri sınıflandırılmasında dolanan ağlar grubunun içerisinde, galsama ağlarını ise ayrı bir ana grup halinde sınıflandırmıştır. T.S.E. 3854 [14] e göre fanyalı ağlar, yan yana iki veya üç kat ağdan oluşan yanlarda bulunan ve fanya denilen ağların gözeleri geniş, ortada bulunan tor adı verilen ağın göze açıklığı daha küçük olan, tor kısmının fanya kısmından daha enli yapıldığı fanya içinden geçen balıklar toru bir torba haline getirerek yakalandıkları, boyutları, göze açıklıkları balık türüne göre değişen ve avlandığı balık türüne göre isimlendirilen dolanan ağlar olarak, galsama ağları da tek kat ve ince materyalden yapılan göze açıklığı balığın başının geçip vücudunun geçemeyeceği genişlikte olan geriye çıkmak isteyince de galsamalarının takılması suretiyle balığın yakalanmasını sağlayan bir uzatma ağı olarak tanımlanmaktadır. Bizim yaptığımız bu çalışmada da fanyalı ağların üç kat ağdan meydana geldiği, dıştaki fanya gözelerinin büyük, içteki tor gözelerinin fanyaya oranla küçük olduğu, ağ yüksekliğinde tor kısmının fanyaya oranla bol bırakıldığı ve balıkların ağda bir torba oluşturarak yakalandığı tespit edilmiş olup, bu ağların ve galsama ağlarının T.S.E. 3854 [14] tarafından yapılan tanıma benzer olduğu fakat bölgedeki fanyalı ağların ve galsama ağların avladığı balık türüne göre isimlendirilmediği tespit edilmiştir. 676
Keban Baraj Gölü Ova Bölgesinde Balıkçılığın Durumu Ova Bölgesi ndeki kooperatiflerde kullanılan fanyalı ve galsama ağlar, 100 ve 200 m uzunluğunda olup en çok kullanılanın 100 m uzunluğunda (%89) olduğu belirlenmiştir. 200 m uzunluğunda kullanılan ağlar ise en fazla Koçkale kooperatifinde (%88) görülmüştür. İlemi, Uzunova ve Yolüstü kooperatiflerinde bu uzunluktaki ağlara hiç rastlanılmamıştır. Keban Baraj Gölü Ova Bölgesi ndeki kooperatiflerde kullanılan multiflament fanyalı ağlar ve monoflament galsama ağları ile iki farklı şekilde avcılık yapıldığı belirlenmiştir. Bu yöntemlerden; döneğe bırakma yöntemiyle avcılıkta, ağlar gölün dip kısmına taş veya demirle sabitleştirilerek dip ağları şeklinde, voli yöntemiyle avcılıkta ise, ağların su derinliği yüksekliğinde kullanıldıkları saptanmıştır. Her iki şekilde uygulanan avcılık yöntemlerinin de ilgili literatürlerle benzerlik gösterdiği sadece isimlendirmelerinin bölge balıkçıları tarafından farklılık gösterdiği tespit edilmiştir. Ağların birbirine birleştirilmesinde, şamandıra ve mazalyaların bağlantılarında kullanılan düğümlerin de balıkçılıkta pek kullanılmayan düğümler (kör düğüm) olduğu ortaya çıkartılmıştır. Ova bölgesinde bir avlama sezonunda sezon başında fanyalı ağlar daha fazla kullanılırken, sezon ortasında ise fanyalı ağlarla birlikte galsama ağların da kullanımının arttığı belirlenmiştir. Sezon sonuna doğru da, bu ortamda en fazla kullanılan ağın fanyalı gümüş ağı olduğu saptanmıştır. Bunun nedeni de avlanacak balık büyüklüğünün sezon sonuna doğru giderek düşmesidir. Ova bölgesindeki kooperatiflerde yapılan avcılıkta, avlanan balık türlerinden karabalık (C. trutta) sezon başında en fazla (% 50.01) avlanırken, sezon ortası ve sezon sonunda da en fazla (% 66.38 ve % 74.60) avlanan balık türünün gümüş balığı (Ch. mossulensis) olduğu tespit edilmiştir. Ayrıca, sezon başında tahta balığı ve kababurun, sezon sonunda da bıyıklı balık ve tatlı su kefali nin hiç avlanmadığı saptanmıştır (Tablo 1). Bölgede avlanan tatlı su kefali, aynalı sazan ve bıyıklı balık çoğunlukla Elazığ yöresinde tüketilirken, karabalık, küpeli balık, gümüş balığı, tahta balığı ve kababurun un da balıkçı müteahitleri tarafından Diyarbakır, Batman ve Siirt illerine pazarlandığı tespit edilmiştir. Balıkların bu şekilde pazarlanması ilgili literatürlerle [1,13] benzer bulunmuştur. Çalışma sonucunda, 1995-96 avlama sezonunda en çok balık avlayan kooperatifin İlemi, en az balık avlayan kooperatifin ise Yolüstü kooperatifi olduğu belirlenmiştir (Tablo 5). Keban Baraj Gölü nde gölün kiraya çıkarıldığı 1976-77 yılından bu yana ağ miktarları ve motorlu tekne sayısındaki artışların dışında önemli gelişmeler kaydedilmemiştir. Balıkçılık, eğitim, organizasyon, üretim, depolama ve pazarlama gibi konular boşlukta kalmış, balıkçılığın ve balıkçıların aleyhine işleyen bir çizgide seyretmiştir. Kooperatif kelimesi ise, avlak sahasına sahip çıkabilmenin aracı olarak görülmüştür. Kaynaklar 1. Anonim, Keban Baraj Gölü Balıkçılığı ve Sosyo-Ekonomik Yapısı, D.S.İ IX. Bölge Müd. Su Ürünleri Başmühendisliği, Elazığ, 1991. 2. Anonim, Keban Baraj Gölü Limnoloji Raporu, Bayındırlık ve iskan Bakanlığı D.S.İ. Genel Müd. IX. Böl. Müd., Su Ürünleri Başmüh., Elazığ, 1994. 677
M. Pala ve T. Mengi 3. G. Ekingen, ve M., Sarıeyyüpoğlu, Keban Baraj Gölü Balıkları, F.Ü. Vet. Fak. Dergisi, 6,1-2, 6-22, Elazığ, 1981. 4. Anonim, Keban Baraj Gölü Limnolojik Etüd Raporu, D.S.İ. Genel Müd. İşl. Bak. Dai. Bşk. Yay., Ankara, 1982. 5. A.Çolak, Keban Baraj Gölü nde Bulunan Balık Stoklarının Populasyon Dinamiği, Doğa Bilim Dergisi, Vet, Hay./Tar. Orm., 6, 1-14, Ankara, 1982. 6. N.Özdemir, ve D. Şen, Keban Baraj Gölü nde Bulunan Capoeta trutta (Heckel, 1843) nın Pul, Otolit, ve Operculumdan Karşılaştırmalı Yaş Tayini Çalışmaları, Et ve Balık Ends. Derg., 6, 35, 15-22, Ankara, 1983. 7. N.Özdemir ve M.A.Kabukçu, Keban Baraj Gölü nde Bulunan Capoeta trutta (Heckel, 1843) nın Boy-Ağırlık İlişkisi, Kondüsyon Faktörü ve Üreme Periyodu Üzerine Araştırmalar, F.Ü. Vet. Fak. Dergisi, 7, 1-2, 139-150, Elazığ, 1982. 8. E. Duman, Keban Baraj Gölü nün Ova Yüzey Sularında Bazı Kimyasal Analizler, F.Ü. Fen Bil. Enst., Yüksek Lisans Tezi, Elazığ, 1988. 9. M. Çalta, Haringet Çayı nın Keban Baraj Gölü ne Döküldüğü Bölgenin Bazı Kirlilik Parametreleri Yönünden İncelenmesi, F.Ü. Fen Bil. Enst., Yüksek Lisans Tezi, Elazığ, 1989. 10. M.M. Harlıoğlu, Haringet Çayı nda Kanalizasyon Artıklarının Meydana Getirdiği Bazı Kirlilik Parametrelerinin İncelenmesi, F.Ü. Fen Bil. Enst., Yüksek Lisans Tezi, Elazığ, 1989. 11. E. Balin, Keban Baraj Gölü nün Ova Bölgesi Planktonunun Mevsimsel Değişmeleri, F.Ü. Fen Bil. Enst., Yüksek Lisans Tezi, Elazığ, 1990. 12. Ö. Yılmaz, Keban Baraj Gölü nde Yaşayan Barbus rajanorum mystaceus (Heckel, 1843) un Besinini Oluşturan Organizmaların Mevsimsel Değişimi ve Fitoplanktonların Bu Açıdan Önemi, F.Ü. Fen Bil. Enst., Yüksek Lisans Tezi, Elazığ, 1990. 13. N. Sağlam, Keban Baraj Gölü nün Balıkçılık Ekonomisi Yönünden İncelenmesi. Ege Üniv. Su Ürünleri Dergisi, 11, 41, 57-65, İzmir, 1994. 14. Anonim, Su Ürünleri Avcılığını Düzenleyen 29 Numaralı Sirküler, Tarım ve Köyişleri Bakanlığı, Koruma ve Kont. Gen. Müd. Ankara, 1995. 15. T. Mengi, Avlama Metodları Ders Notları, F.Ü. Su Ürünleri Fakültesi, Elazığ, 1994. 16. A.V. Brandt, Fish Catching Methods of the World. Fishing News Boks Ltd., England, 1984. 17. M. S. Çelikkale, E. Düzgüneş ve A. F. Candeğer, Av Araçları ve Avlama Teknolojisi, Karadeniz Teknik Üniv., Basımevi, Trabzon, 1993. 18. T. Mengi, Balıkçılık Tekniği, Met/Er Matbaası, İstanbul, 1977. 19. H. Hoşsucu, Balıkçılık (Av Araçları ve Avlanma Yöntemleri). Ege Üniv., Su Ürünleri Y.O., Yayın No:22, Ege Üniv., Basımevi, İzmir, 1991. 678