XII-XIII. YÜZYILLARDA ÇİVRİL VE YÖRESİ Doç. Dr. İlhan ERDEM Çivril ve yöresi tarihinin ilk çağlarından bu güne çeşitli merhaleler geçirmiştir. Anadolu da bilinen ilk yerleşim yerleri arasında yer alan Beycesultan (İlk yerleşim İ.Ö. 4000-3500) Çivril toprakları içinde bulunur. Yörenin asıl önem kazanmaya başlaması Büyük İskender den (Anadolu ya gelişi İ.Ö. 334) sonra Selevkoslar dönemine rastlar. Bu dönemde Doğu-Akdeniz i mesken yapan Selevkos krallığı Kuzey ile siyasi, askeri ve ekonomik bağları sürdürmek için yörede bir dizi Menderes vadisi boyunca bir dizi kale ve kent kurmuştu. Şimdiki Denizli ili Laodikia olarak bu zamanda kurulmuştur. Yöre Bergama Krallığı döneminde daha bir önem kazanmaya başlamıştır. Yörenin en önemli tarihi merkezi sayabileceğimiz Eumenia, II. Attalos Philadelphus (159-139) zamanında Antalya ile Bergama arasındaki irtibatı sağlayan bir askeri üs olarak yapıldı. Roma döneminde yol şebekesinin Anadolu içlerine kadar sokulması ile yörenin stratejik önemi arttı. Strabon, eserinde bu konu üzerinde durur. Roma nın Fırat ve Doğu-Toroslara kadar uzanan büyük ticaret ve askeri yollarının güzergahında bulunan yörenin başlıca merkezlerini Eumenia, Peltai, Synnada, Kolossai, Aphrodisias ve Apameia olarak zikredebiliriz[1]. M.S. III. Asırda yörenin en önemli kenti Hıristiyanlığı yayılış tarihinde mühim bir yere sahip Eumenia dır. Bu kent büyük din savaşlarının yaşandığı Dioclation döneminde halkıyla beraber yok edilince gerileme dönemi başladı. Halbuki yok edilmeden önce Eumenia kenti gerek Hıristiyanlar, gerekse Anadolu kültürü açısından son derece gelişmiş ve önemli bir merkezdi[2]. Bizans İmparatorluğu İstanbul merkezli olarak Anadolu ya hakim olunca Çivril ve 1 / 10
yöresi Antalya üzerinden Güney-Batı Anadolu ile İstanbul arasında yeni bir geçiş yolu olarak önem kazanmaya başlamıştır. İmparator Justinien den itibaren Çivril ve yöresinde yeni istihkamların kurulmaya başladığını görüyoruz, ki bunların başında Homa/Sublaion istihkamı gelir. Yine yörede VIII. asırda bir başka ünlü istihkam olan Khonai kalesi yapılmış olup amaç eski Kolossai nin yerini tutmaktı[3]. İslam ın yayılış devrinde Anadolu içlerine sürekli akın yapan Araplar, Menderes nehri üzerinden Ege Denizi ne kadar sürdürdükleri istilalarında Çivril yöresini ve bilhassa Homa yolunu kullanmışlardı. Bu saldırı ve akınlar Anadolu da Bizans a özgü dağların eteklerinde uçurumlarla çevrili kale-kent tipi şehirlerin doğmasına neden oldu. Bu bağlamda, Afyonkarahisar ve Sivrihisar ı örnek olarak gösterebiliriz. Bizans devrinde Homa/Sublaion yanında Myriokephalon kalesinin inşa edildiğini tahmin ediyoruz. Homa nın doğuusunda yer alan Düzbel mühim bir Bizans boğazı idi ve Ramsey e göre Myriokephalon istihkamı ile korunurdu. Buradan aşağıya inen Turice Boğazı Khoniates de Tzibridze idi[4]. Çivril yöresinin tekrar stratejik yönden önem kazanmaya başlaması Türklerin Anadolu ya gelişleri sonrasına rastlar. Malazgirt sonrası ilk fetih harekatı sırasında yörenin büyük bir kısmı Türklerin eline geçmiş iken Haçlı seferlerinin başladığı 1097 yılında itibaren tedricen Bizans tarafından geri alınmıştır. Yöre bundan sonra Bizans ile Türkler arasında bir mücadele sahası haline geldi. XII. yüzyılın başlarında Uluborlu/Sozopolis i üs edinerek saldıran Türklere karşı Bizans yönetimi yöredeki istihkamları kuvvetlendirmeye çalıştı, gerektiğinde de yenilerini inşa etti[5]. Selçukluların Konya yı merkez yapması ile İstanbul-Selçuklu payitahtı arasında dört büyük yol işlemeye başladı. Bu yolların ikisi Eskişehir/Doryleion, diğeri de Kütahya /Kotiaion dan geçen eski yollardı. Üçüncüsü ise Bilecik ve Besilica dan geçerek Doryleion a iniyordu. Eskişehir yolu içlerinde en önemli ve en kestirme güzergah idi, ancak Türkler burayı çok erken zamanlarda kontrol etmeye başladıklarından XI. asır nihayetinde dördüncü bir yol olarak Theme Khoma yolu ortaya çıktı[6]. 2 / 10
1076-1119 arasında Roma ticaret yolunun Leodikia ile Apameia arasındaki kısmı tamamen Türklerin elinde idi. 1120 de Bizans İmparatoru Ioannes, Sozopolis i alarak Türklerin Firigya geçitlerine saldırılarını önlemek istedi. Sozopolis 1182 ye kadar Bizans ta kaldı, ancak buna rağmen ticaret yolunun Apamia dan geçen kısmı metruk ve ehemmiyetsiz idi. 1146 da Sublaion da karargah kurmuş olan Manuel, avlanmak için Apameia ya gittiğinde Türklerin hücumuna uğramış ve yaralanmıştı. Komnenoslar devrinde Apameia dan geçen yol Bizans orduları tarafından kullanılmıyordu[7]. Romanos Diogenes (1068-1071) döneminde Anadolu bozkırlarının fethini tamamlayan Türkler Amorion ve Khonai müstahkemlerini tahrip ederek batının zengin vadilerine akmaya başladılar. Romanos, Türkleri durdurmak için büyük bir sefer yaptı. Fakat, Malazgirt te başarısız olunca tüm Anadolu düştü. 1081 de Türkiye Selçuklu hükümdarı Süleyman Şah ile anlaşma yapan Aleksios un elinde Menderes kıyılarındaki Homa, Attalia, Smyrna, Nicomedia ve Karadeniz sahilleri kalmıştır. Homa, XI. asrın sonlarında Anadolu da Bizans ın elinde kalan ve imparatorluğa asker sağlayan birkaç büyük müstahkemden biri idi. Bilhassa Aleksios döneminde Homa lılar Bizans ordusunda büyük şöhret kazandılar[8]. Norman ve Peçenek tehlikesi Aleksios un on iki yıl Anadolu ile ilgilenmesini engellemişti. Bu dönemde Türk emir Çaka, İzmir de bağımsız bir beylik kurdu, İonia ve adaları ele geçirdi. Buna karşılık Bizans ın ilk kazançları 1093 te gerçekleşti. Mysia sahilindeki Kyzikos, Apollonia ve Poimanenon 1095 e kadar zapt edildi. Haçlı seferinin başlaması ile Türkler İznik ten çıkarıldı. Bizans kente tekrar hakim olurken Türkler bozkırlara çekildi. Ardından İonia ve Lydia dan da çıkarıldılar. Philadelphia imparatorluğun en büyük askeri üssü oldu. Tükler Firigya nın doğusuna sürülmüşlerdi. 1099 da Kilikya daki Seleucia/Silifke ve Korykos alınarak müstahkem üs haline getirildi. Kalan yerlere de Haçlılar yerleşti. Haçlıların 1101 tecrübesi merkezi Anadolu nun Türklerden alınamayacağını gösterince Bizans bu topraklara girmeye cesaret edemedi[9]. 1108 de Bohemond u bertaraf ettikten sonra Anadolu ya dönen İmparator, tahrip edilmemiş kentlerin imarına başladı. Sahil şehirlerinin çoğunu ikmal etti, buralara nüfus nakletti. Adramyttion/Edremit ve Attalia/Antalya kentleri bu sayede daha da güçlenmişlerdir. O, Türkleri tekrar Anadolu nun içlerine sürdü, ancak Türkler de 3 / 10
karşılık verdiler. Aleksios beş yıl Anadolu ile uğraştı. Bithynia ve Mysia da büyük savaşlar oldu. 1116 da Firigya içlerine dalan imparator başarısız oldu ve geri çekildi. Türkler Denizli ye kadar Doğu-Firigya yı ele geçirdiler. İmparator Ioannes 1120 de sefere çıktı. Leodikia, Sozopolis ve Apollonia yı aldı. İstihkamlarını güçlendirdi. Burası Komnenoslar devrinde en güçlü Bizans üssü oldu. Bu arada Antakya yolu da açıldı[10]. İmparator Ioannes Türk akınlarına karşı 1130 da Mysia da Lapodion kalesini inşa etti. 1138 de de Lidia-Ionia arasındaki güney yolunu koruyan Achyraous müstahkemi yapıldı[11]. Manuel (1143-1182) devrinin başında Türk akınları 1145-1146 da Bithynia ya ulaştı. Manuel savunma kaleleri yaptı, sonra da Konya üzerine yürüdü. 1147 de Fransa kralı Louis Antalya ya gitmek içi Çivril yöresinin yakınından geçmiş, Türk saldırıları ile ağır kayıplara uğramıştır. 1158 de Bizans İmparatoru Kilikya seferi dönüşünde Eskişehir yolunda Türkmenlerin saldırısına uğradı. İmparator güçlükle İstanbul a çekilirken Firigya nın büyük bir bölümü Türklerin eline geçti. Buradaki -Denizli gibi- zirai merkezler ve kentler Türklerin eline geçince Manuel, Mysia da 1162-1173 arasında yeni bir çalışma başlattı. Pergemon, Adramyttion ve Khliara bölgelerini güçlendirdi, güvenliğini sağladı ve buralarda çiftçi kolonileri kurdu. Bu şekilde İstanbul un zahire ve erzak ihtiyacı temin edilirken yöre de zenginleşti. Bu zamanda Türlerin devamlı Bizans arazisine sızmaları, ekili alanlara zarar vermeleri yerli ahali için çok sıkıntı yaratıyordu. Manuel Selçuklularla yaşadığı problemleri kökünden çözmek için Konya üstüne yürüdü, ancak Eylül 1176 da Myriokephalon civarında mağlup oldu. Bu, Bizans için ikinci bir Malazgirt hezimeti idi[12]. Anadolu daki istihkamları güçlendirme işine ilk olarak Romanos Diogenes başlamıştı. O, Türk ataklarını durdurmak için sınırlardaki kale duvarlarının güçlendirilmesini tavsiye ediyordu. Biz, bu tür çalışmaların 1070 yılında Firigya nın stratejik alanlarının savunulması dolayısıyla yapıldığını görüyoruz. Konuyla ilgili 1070 tarihli iki yazıt bulunmuştur. Yazıtların bulunduğu yerler, zengin Ege düzlüklerine açılan dağların içine doğru girmiş plato ve geçiş yerleri idi. 1070 tarihli olan bu yazıtlardan biri Eumenia çevresinde bulunur. Burada bir kastron (Kale) inşasından bahsedilmektedir, ki bu kale her şeyden önce yukarı Menderes 4 / 10
düzlüğü kenarında duran ve batıya doğru Lydia, güney-doğuya doğru daha büyük yollara sahip Leodikia yolları üzerinde bulunan kasabayı korumaya yönelikti. Şu kesindir ki, bugün bu eserin mevcudiyetine dair bir iz yoktur. Yine, diğer bir yazıt da 1070 tarihli olup Eumenia nın yüz kilometre doğusunda Sozopolis Apollonia sının tamiriyle ilgilidir[13]. Myriokephalon savaşının yörede yapılmış olması büyük ihtimaldir. Zira, Bizans ın Sozopolis hariç buradan ileride bir müstahkemi yoktu. Homa ve Myriokephalon, kaynaklarda yan yana geçmektedir. Burasının Arap istilasına karşı kurulmuş bir istihkam olması muhtemeldir. Kaynağın tarifine göre de eski ve terkedilmiş bir kaledir. Yani, artık Bizans tarafından o sırada kullanılmamaktadır. Homa daki Sublaion, söz konusu kalenin yerini almış olmaktadır. Bu kalenin yanında iki ulusun kaderini tayin eden savaş odu. Savaş sonrası Sublaion kalesi de yıkılınca Çivril yöresi Türkmen akınlarına açık hale geldi. Türkler Dorylaion un yıktırılmaması üzerine Çivril yöresinden Aydın-Phrygia Anthiokheia sı ve sahile kadar gittiler. Manuel bunlara K. Dukas ı gönderdi. Bölgede, bilhassa Bazkırı-Banaz hattında büyük çatışmalar yaşandı[14]. Uluborlu nun (Sozopolis) tekrar kazanılmasından sonra yörede Türkmen varlığı iyice belirginleşti. Kılıç Arslan Uluborlu dan Eşkişehir ve Kütahya ya kadar uzanan bu uç bölgesinin valiliğine en küçük oğlu I. Gıyaseddin Keyhüsrev i atadı. Öyle anlaşılıyor ki bu emaretin sınırları Homa ve Denizli yi de kapsamakta, Aydın a kadar uzanmaktaydı[15]. 1204 yılından sonra İznik Rum İmparatoru Teodor Laskaridis in, Gıyaseddin den buraları yeniden alıma teşebbüsü boşa gitmiştir. O halde, söyleyebiliriz ki, yöreye Türkmen yerleşimi ve iskanı XII. asrın sonlarında başlamış, XIII. asırla beraber hız kazanmıştır. Gıyaseddin in saltanatının sonlarında Çivril yöresine yakın Antiochia da (Kuyuçak) İznik Krallığı ile savaş yaşanmışsa da bunun bölgeye ciddi bir etkisinin olduğu düşünülemez[16]. Bu tarihten sonra yörenin, İzzeddin ve Alaeddin Keykubad dönemlerinde sakin bir devir geçirdiğini görüyoruz. 1243 Kösedağ yenilgisinin ardından Moğolların 5 / 10
önünden kaçan pek çok zümrenin Çivril ve yöresine geldiğini söyleyebiliriz. Ardından Sultan İzzeddin 1256 da Antakya üzerinden İstanbul a giderken Denizli ve Çivril güzergahını kullanmış, Ladik te bir süre eğlenmiştir. Onu takip eden Moğol komutanı Yesutay da bu topraklarda gözükmüştür[17]. 1260 larda Denizli ve yöresinde büyük bir Türkmen topluluğu yaşamakta, başlarında da Mehmet Bey bulunmaktaydı. Mehmet Bey, Hülagu dan beylik menşuru almıştı. Ancak o, daha sonra ortadan kaldırıldı. Selçuklu-Moğol hakimiyeti bölgede yayıldı. Aynı dönemde Germiyanlı Türkmenlerinin de Kütahya-Uşak-Denizli hattında, yörede etkinliklerini göstermeye başladıklarını görüyoruz. Bu zamanda Çivril yöresinde eski antik ve Bizans merkezleri üzerinde küçük çaplı Türkmen yerleşimleri görülür. Yöre, uzun süre Germiyan- Ladik, (İnançoğlu) ve Selçuklu uç valiliği arasında gidip gelmiştir. 1277-1278 yıllarındaki Cimri hadisesinde Uc vilayetleri (Yöredeki Uluborlu-Denizli) Cimri yi desteklediler. Bu yüzden sultan III. Gıyaseddin ve Sahip Fahreddin Uc emiri Ali Bey ve adamlarını cezalandırdı[18]. Türkmen harekatının ardından yeni bir düzen kurmak için Anadolu ya gelen ünlü İlhanlı veziri Sahip Şemseddin Cüveynî nin, ülkede istikrar ve güveni sağlamada Honas ve Ladik Türk emirlerine özel bir önem verdiği, onların isteklerini dikkate aldığı anlaşılıyor. Bu da yöredeki Türkmen gücünü gösterir[19]. İbn Bibi ye göre Honas, Ladik ve o tarafta oturan Türklerin lideri Ali Bey in kendilerini isyana zorladığını öne sürmüşler ve cezalandırılmasını istemişlerdir. Sultan Keyhüsrev, Uc beyini cezalandırdıktan sonra Afyonkarahisar, Sandıklı ve Şuhud taraflarını dolaştı ve burada isyana katılmış olan Türkleri tekrar itaate aldı[20]. Gerek Bağdad ın tahribi ile Abbasi Halifeliğinin yok edilmesi, gerekse Selçuklu Devletinin zayıflaması ile oluşan boşlukta Anadolu da Türkmen babaları ve dervişlerinin etkinliği artmıştı. XIII. asrın ikinci yarısından sonra Çivril yöresine epey miktarda Türkmen dervişi geldi. Çivril yöresine gelenler arasında en ünlüleri bu gün türbeleri bulunan Bekçe Sultan ve Habib-i Acem dir. Bunların yanısıra, 6 / 10
Uşak-Banaz taraflarında Hacı Bektaş ın ünlü müridi Kolu Açık Hacım Sultan yerleşmişti. Tavas ta Sarı İbrahim vardı. Bunlar yılın belli ayında Seyyid Gazi nin türbesini ziyaret ederlerdi. Bir keresinde Kolu Açık ile Bekçe Sultan Banaz suyu kenarında karşılaşıp birlikte Seyyid Gazi ye gitmişlerdir. Kaynaktaki bilgiye göre Çivril yöresi o dönemde Germiyan ili içerisinde yer alıyordu. Söz konusu şahısların birer tekke sahibi oldukları anlaşılıyor[21]. Kolu Açık, Bekçe ve Habib-i Acem den sonra diğer bir Türkmen dervişi Kara Baba, Horasan dan Anadolu ya geldiğinde Hacım Sultanı aramak için Şeyhlü ovasına gelmiş, burada konak için bir yer sorduğunda kendisine Bekçe Sultanın zaviyesi (asitanesi) gösterilmiştir. Kara Baba da bu asitanede konuk olmuştur. Kaynağa göre Bekçe Sultan ın dervişi çoktur. Kendisi evliyadandır. Kara Baba ziyaret ettiği zaman Bekçe Sultan, müridleriyle burçak toplamakla meşgul idi. Bu da yörede Türklerin yaygın olarak ziraat yapmakta olduğunu gösterir. Kara Baba üç gün zaviyede kaldı. Ardından. Bekçe onu Kolu Açık Hacım a yolladı. Vilayetnameye bakılırsa Bekçe Sultan ve Habib-i Acem sık sık bir araya gelmekte ve her yılın Zilhicce ayında Seyyid Gazi ye kurban kesmeye gitmekte idiler[22]. Bütün bu bilgilerin değerlendirilmesi sonucunda şöyle bir yargıya varabiliriz: Çivril ve yöresi XIII. yüzyılın başlarında önce at ve koyun besleyen konar-göçer Türkmenler tarafından doldurulmaya; ardından da asrın sonlarına doğru kolonizatör Türk dervişlerinin öncülüğünde çiftçi gruplar tarafından iskan edilmeye başlandı. Öyle ki, Ortaçağ ın sonlarına doğru yörede Geyikli ve İshaklı gibi güçlü çiftçi cemaatlerine rastlıyoruz. Buna mukabil, en azından XIII. asrın sonuna kadar, bilhassa Eumenia da hatırı sayılır bir Hıristiyan cemaati vardı. Kilise dokümanlarında bu dönemde Eumenia hâlâ bir piskoposluk olarak geçmektedir[23]. Sonuç olarak Anadolu nun ilk yerleşim merkezlerinden olan Beycesultan dışında Antik Çağ da Eumenia, Peltae, Dionysiopolis ve Apameia gibi önemli kentlere sahip yöre, Ortaçağla beraber nüfusu ve yerleşim ağı zayıflamış kale-güzergah olmuştur. Türklerin gelmesi ile ve Selçuklular, Beylikler döneminde yeni yerleşmelere sahne olan yörenin bu dönemdeki asıl önemi Türk-Bizans mücadele sahası olmasından kaynaklanmıştır. Çivril yöresi için Ortaçağ da meydana gelen en büyük hadise 1176 Myriokephalon savaşının bu topraklarda yapılmış 7 / 10
olmasıdır. * Doç. Dr. İlhan ERDEM, Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi, Tarih Bölümü, Ortaçağ Tarihi Anabilim Dalı. [1] Strabon, Antik Anadolu Coğrafyası XII-XIII-XIV (Çev. A. Pekman), İstanbul 1993, s. 62-63. [2] Catholic Encyclopaedia, Eumenia maddesi, Cambridge, Ancient History, 1971, c. XII, s. 674-675. [3] Ramsey, Anadolu nun Tarihi Coğrafyası (M. Bektaş), İstanbul 1960, s. 83. [4] Ramsey, age, s. 140-141; Niketas Khoniates, Historia Ioannes ve Manuel Komnenos Devirleri (Çev. F. Işıltan), Ankara 1995, s. 123. [5] Ramsey, age, s. 141. [6] Ramsey, age, s. 81-82. [7] Kinnamos, Historia, (Haz. Işın Demirkent), Ankara 2001, s. 49-52; Ramsey, age, s. 82 vd. [8] Anna Komnena, Aleksiad, (Çev. Bilge Umar), İstanbul 1996, s. 26-32. 8 / 10
[9] C. Foss, Cities, Fortresses and Villages of Byzantina Asia Minor, Variorum Hemisphere, 1996, s. 146. [10] Komnena, age, s. 439 vd. ; Foss, age, s. 148-150. [11] Foss, age, s. 150. [12] Foos, age, s. 150-152. [13] Foos, age, s. 153. [14] Khonaties, s. 123-130. [15] İA (MEB), II. Kılıç Arslan mad. [16] İbn Bibi, el-evamirü l-alaiye fi l-umuri l-alaiye (Yay. Haz. A. Erzi), Ankara 1957, s. 80-83, 115 vd. [17] İbn Bibi, age, s. 623-29; Çeviri, M. Öztürk, Ankara 1996, C. II. s. 141-50. [18] Aksarayî, Müsameretü l-ahbar (Yay. O. Turan), Ankara 1944, s. 131-132; Geniş bilgi için bkz., İ. H. Uzunçarşılı, Anadolu Beylikleri ve Akkoyunlu Karakoyunlu Devleti, 3. baskı, Ankara 1984, s. 39 vd. [19] İbn Bibi, age, s. 722-723. 9 / 10
[20] İbn Bibi, age, s. 729. [21] Hacı Bektaş Vilayetnamesi (Haz. A. Gölpınarlı), İstanbul (t. y.) s. 80-81; Müneccimbaşında da yörede bulunan Işıklı, Homa, Geyikler, Honaz, vs. Germiyanlı sınırları içinde gözüküyor, bkz., Uzunçarşılı, Anadolu Beylikleri, s. 40-41 [22] Vilayet-name-i Hacım Sultan (yay. G. Jacop-R. Tschudi), Berlin 1914, s. 62-92. [23] Catholic Encyclopaedia, Eumenia maddesi. Doç. Dr. İlhan ERDEM 10 / 10