ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ YÜKSEK LİSANS TEZİ Savaş Cemil ŞEN ERDEMLİ (MERSİN) İLÇESİNDE YAĞIŞLARA BAĞLI OLARAK GELİŞEN HEYELANLARIN İNCELENMESİ JEOLOJİ MÜHENDİSLİĞİ ANABİLİM DALI ADANA, 2009
ÖZ YÜKSEK LİSANS TEZİ ERDEMLİ (MERSİN) İLÇESİNDE YAĞIŞLARA BAĞLI OLARAK GELİŞEN HEYELANLARIN İNCELENMESİ Savaş Cemil ŞEN ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ JEOLOJİ MÜHENDİSLİĞİ ANABİLİM DALI Danışman: Yrd.Doç.Dr.Tolga ÇAN Yıl: 2009, Sayfa: 81 Jüri: Yrd.Doç.Dr.Tolga ÇAN Prof.Dr. Aziz ERTUNÇ Doç.Dr.Ahmet DAĞ Deprem, sel ve heyelan gibi doğal olası tehlikeler zaman içinde aynı bölgede tekrarlanma olasılığı olan doğa olaylarıdır. Bu tür olası tehlikelerle çağdaş anlamda mücadelede temel amaç, insanların can ve mal kaybı riskini tamamen ortadan kaldıracak yada uzun süreli azaltacak temel politikaların üretilip, başarılı bir şekilde uygulanması ile mümkün olmaktadır. 1968, 2001 ve 2006 yıllarında Mersin ili ve çevresinde etkili olan aşırı yağışlar sonucu, bölgede gelişen heyelan ve sel olayları, afete dönüşerek önemli maddi ve sosyal kayıplara yol açmıştır. Mersin meteoroloji istasyonundan elde edilen 76 yıllık ortalama yağış değeri 600 mm civarındadır. 1968 Kasım, Aralık ve 2001 yılı Aralık ayı toplam yağış miktarı uzun yıllar ortalamasının üzerinde kaydedilmiştir. 1968 yılında bölgede heyelanlardan 1277 konut etkilenmiştir. 2001 yılında heyelan olayları sonucu hasar gören kayıtlı konutların sayısı ise 46 dır. Bölgede heyelandan etkilenmiş ve riskli çok sayıda konutun boşaltılması yanısıra bazı köylerin nakli de söz konusu olmuştur. Bu çalışmada Mersin Erdemli ilçesinde meydana gelen heyelanlar ile uygulanan afet yönetiminin etkinliği değerlendirilmiştir. Anahtar kelimeler: Heyelan, Afet yönetimi, Mersin, Erdemli. I
ABSTRACT Msc. Thesis INVESTIGATION OF THE RAINFALL-INDUCED LANDSLIDES IN ERDEMLİ (MERSİN) DISTRICT Savaş Cemil ŞEN DEPARTMENT OF GEOLOGICAL ENGINEERING INSTITUTE OF NATURAL AND APPLIED SCIENCES UNIVERSITY OF ÇUKUROVA Supervisor: Assist.Prof.Dr. Tolga ÇAN Year: 2009, Page: 81 Jury : Assist.Prof.Dr. Tolga ÇAN Prof.Dr. Aziz ERTUNÇ Assoc.Prof.Dr. Ahmet DAĞ Natural hazards such as earthquakes, floods and landslides are generally the repetitive events in time, for the same region. Hence, the mitigation efforts against such hazards, to permanently eliminate or reduce the long-term risk to human life and property, could be sustainable by producing and applying the effective policies and practices. Mersin city has suffered from excessive rainfall in 1968, 2001 and 2006. The landslide and flooding events caused considerable economic loss and social disruption in the region. According to the data obtained from the Mersin meteorology station, the mean annual rainfall in 76-year period is about 600 mm. In November and December 1968 and December 2001 total recorded rainfall exceeded the mean annual rainfall. The landslide affected dwellings were recorded as 1277 by the 1968 event. In 2001, total landslide affected dwellings were recorded as 46. Beside the evacuation of many residences severely affected by landslides, several village settlements were moved to new areas. In this study, landslides occurred in Erdemli region and disaster mitigation efforts applied in the area were evaluated. Keywords: Landslide, disaster mitigation, Erdemli, Mersin. II
TEŞEKKÜR Yüksek lisans çalışmamın tez konusunun belirlenmesini sağlayan, çalışmalarım süresince beni yönlendirerek destekleyen ve tezin her aşamasında yapıcı eleştirileriyle katkı sağlayan danışman hocam sayın Yrd.Doç.Dr. Tolga ÇAN a teşekkürlerimi sunarım. Tez çalışmalarım sırasında yardımlarını gördüğüm Jeoloji Yüksek Mühendisi Tolga MAZMAN ve Jeoloji Mühendisi Engin ÇİL e teşekkür ederim. III
İÇİNDEKİLER SAYFA ÖZ...I ABSTRACT... II TEŞEKKÜR... III İÇİNDEKİLER...IV ŞEKİLLER DİZİNİ...VI ÇİZELGELER DİZİNİ... VIII 1. GİRİŞ... 1 2.ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR... 4 2.1. Heyelan Sınıflamaları... 4 2.2. Afet Kanunu... 17 2.3. Afet Kanunu İle İlgili Yönetmelikler...38 2.3.1. Afetlerin Genel Hayata Etkililiğine İlişkin Temel Kurallar Hakkında Yönetmelik...38 2.3.2. Afet Sebebiyle Hak Sahibi Olanların Tespiti Hakkında Yönetmelik...40 3. MATERYAL VE YÖNTEM... 47 3.1. Materyal... 47 3.1.1. İklim...47 3.1.2. Nüfus Yoğunluğu...48 3.2. Yöntem... 49 4. ARAŞTIRMA BULGULARI... 50 4.1. Çalışma Alanın Genel Özellikleri... 50 4.2. Çalışma Alanının Tarihsel Heyelan Envanteri... 54 4.3. Heyelan Afet Olayları Ve Afet Yasası Kapsamında Yapılan Uygulamaların Değerlendirilmesi...56 4.3.1. 1968-69 Yılları Heyelan Olayları...56 4.3.1.1. Toplu Nakil Yapılan Yerleşim Birimleri...57 4.3.1.2. Hak Sahipliği Kapsamında Değerlendirilen Yerleşim Birimleri...61 4.3.2. 2001 Yılındaki Heyelan Olayları...76 5. SONUÇLAR VE ÖNERİLER... 77 IV
KAYNAKLAR... 79 ÖZGEÇMİŞ... 81 V
ŞEKİLLER DİZİNİ SAYFA Şekil 1.1. Türkiye de heyelanlı yerleşim birimlerinin mekansal dağılımı (Gökçe vd. 2008)... 2 Şekil 1.2. Çalışma alanı yer bulduru haritası...3 Şekil 2.1. Bir heyelanın özelliklerini tanımlayan blok diyagram (Varnes, 1978)... 5 Şekil 2.2. Tipik Bir Heyelanın bölümlerinin tanımlanması (IAEG, Commission on Landslides 1990)...8 Şekil 2.3. Tipik bir heyelanda hacim ve boyutlar (IAEG Commision on Landslides, 1990)...9 Şekil 2.4. Hareket sırasında bilinen verilere göre heyelanların aktivite durumları (WP/WLI, 1993)...11 Şekil 2.5. Heyelanların aktivite dağılımları (WP/WLI> 1993)...12 Şekil 2.6. Farklı aktivite tiplerinde heyelanların davranışları (WP/WLI, 1993).... 13 Şekil 2.7. Heyelan tipleri (Cruden ve Varnes, 1996).... 16 Şekil 3.1. 1963-2004 yılları arası yağış değerleri.... 48 Şekil 3.2. 1968-1969 ve 2001-2002 arası (Kasım-Aralık-Ocak) aylık yağış.... 48 Şekil 3.3. 1965-2000 yılları Erdemli ilçesi nüfus sayımı değerleri...49 Şekil 4.1. Çalışma alanı jeoloji haritası (Şenol vd., 1988, Pampal, 1987 den değiştirilerek)...51 Şekil 4.2. Çalışma alanında yükseklik değerlerinin dağılımı...53 Şekil 4.3. Çalışma alanının eğim haritası...53 Şekil 4.4. Erdemli ilçesi ve çevresinin tarihsel heyelan envanter haritası ( MTA 2009 baskıda)...55 Şekil 4.5. Koramşalı köyünde gelişen kompleks heyelan...56 Şekil 4.6. Arslanlı Köyü Eski heyelan kütlesi...58 Şekil 4.7: Arslanlı Köyü heyelan kütlesi...59 Şekil 4.8. Arslanlı köyü afet evleri...59 Şekil 4.9. Sariyer köyünde gelişen kompleks heyelan... 60 Şekil 4.10. Sariyer köyünde 1968-69 yıllarında hasara uğrayan konutlar.... 60 Şekil 4.11. Sarıyer köyünde 1969 yılından sonra gelişen küçük ölçekli heyelan...61 VI
Şekil 4.12. Doğusandal köyü heyelanı...62 Şekil 4.13. Koramşalı köyü eski heyelan kütlesi...63 Şekil 4.14. Koramşalı köyü afet evleri...63 Şekil 4.15. Koramşalı köyü heyelan kütlesi içerisindeki yerleşimler...64 Şekil 4.16. Dağlı köyü heyelanı...65 Şekil 4.17. (a) Afet kapsamında yıkılması gereken bina; yapılan yeni haneler ve yerleşim (b)...65 Şekil 4.18. Sinap köyü heyelanı...66 Şekil 4.19. Sinap köyünde meydana gelen heyelan sonucunda Karayakup köyünde yapılan afet evlerine örnek...67 Şekil 4.20. Sinap köyü heyelanı ve yerleşim birimleri...67 Şekil 4.21. Sinap köyü heyelan kütlesi içerisindeki ikincil hareketler...67 Şekil 4.22. İlemin köyü heyelanı...68 Şekil 4.23. Sıraç köyünde meskun mahal dışında gerçekleşen heyelan...69 Şekil 4.24. Şahna köyü heyelanı...70 Şekil 4.25. Çamlı heyelanının karşı yamaçtan görünüşü...71 Şekil 4.26. Karahadırlı köyü heyelanı...72 Şekil 4.27. Doğlu köyünde 1968 yılında yıkılan hane...72 Şekil 4.28. Doğlu köyü afet evleri...73 Şekil 4.29. Fakılı köyü heyelanı...74 Şekil 4.30. Köypınarı mahallesi heyelanı genel görünümü...75 Şekil 4.31. Sazak mahallesi heyelanı...75 VII
ÇİZELGELER DİZİNİ SAYFA Çizelge 1.1. Türkiye genelinde afet verilerinin genel dağılımı (Gökçe vd. 2008)...1 Çizelge 2.1. Hareketin tipi ve malzemenin cinsine göre heyelanların sınıflandırılması (Varnes, 1978)... 5 Çizelge 2.2. Tipik bir heyelanda hacim ve boyutların tanımlanması (IAEG Commision on Landslides, 1990).... 9 Çizelge 2.3. Heyelan hızları ve olası zararlar (WP/WLI, 1995)... 13 Çizelge 2.4. Birleştirilmiş heyelan sınıflandırma sistemi (Cruden ve Varnes, 1996)...15 Çizelge 2.5. 7269 sayılı kanuna ek ve değişiklik getiren mevzuatların tarihleri...18 Çizelge 4.1. 1968-69 yılarında meydana gelen heyelan olayları sonucunda 7269 numaralı kanun kapsamında yapılan afet işlemleri... 57 VIII
1. GİRİŞ Savaş Cemil ŞEN 1. GİRİŞ Ülkemizde deprem, heyelan, sel gibi doğa olayları oldukça sık tekrarlanmakta olup çoğu kez afete dönüşerek sosyal, ekonomik ve çevresel kayıplara neden olmaktadır. Ülkemiz için ulusal ölçekte doğal afetlerden kaynaklanan kayıplar için etkilenen konut sayıları baz alınarak, Ildır (1995), Ergünay (1999) ve Gökçe vd. (2008) olmak üzere sınırlı sayıda çalışma mevcuttur. Değişik dönemleri kapsayan bu çalışmaların tamamında doğal afetlerden etkilenen konut sayısı baz alınarak yapılan değerlendirmelerde, heyelanlardan kaynaklanan kayıplar, depremlerden sonra ikinci sırayı aldığı görülmektedir. Bu konuda yapılan en son çalışma olan ve 1950-2005 yılları arasındaki dönemi kapsayan Gökçe vd., (2008) e göre, aynı yerleşim biriminde değişik zamanlarda birden fazla gerçekleşen olay sayıları da dikkate alınarak, heyelanların (heyelan+kaya düşmesi) 16,450 olay sayısı ile tüm afetler içerisinde % 55.2 lik bir paya sahip olduğu görülmektedir. Herhangi bir doğal afete uğramış ve afet bölgesi ilan edilerek etkili nakli gerçekleştirilen konutların dağılımına bakıldığında, heyelan olayları nedeniyle gerçekleştirilen nakiller % 28 lik gibi önemli bir bölümünü oluşturmaktadır (Çizelge 1.1). Çizelge 1.1. Türkiye genelinde afet verilerinin genel dağılımı (Gökçe vd. 2008). Ülkemizde heyelanlı yerleşim birimlerinin mekansal dağılımına bakıldığına en fazla yoğunluğun Karadeniz bölgesinde olmakla birlikte hemen her bölgede farklı yoğunlukta heyelan olaylarının gerçekleştiği gözlenmektedir (Şekil 1.1). 1
1. GİRİŞ Savaş Cemil ŞEN Şekil 1.1. Türkiye de heyelanlı yerleşim birimlerinin mekansal dağılımı (Gökçe vd. 2008). 1968 Kasım - Aralık ayları ile 1969 Ocak ayında etkili olan aşırı yağışların tetiklemesi sonucu, Mersin ilinde toplam 1285 konut yıkılmış veya ağır hasar görmüştür. 2001 yılı Aralık ayında meydana gelen aşırı yağışlar ile de, il genelinde 338 konut olumsuz etkilenmiştir. Yıkılan konutların dağılımına bakıldığında bunların daha çok Mersin Merkez ve Erdemli ilçeleri kırsal yerleşim yerlerinde meydana geldiği görülmüştür. 2006 Kasım ayında daha önceki yıllarda heyelandan etkilenmiş bazı yerleşim birimlerinde, yeni heyelanların geliştiği ya da mevcutların yeniden hareket kazandığı görülmüştür (Çan vd., 2007). Tez kapsamında Erdemli ilçesinde 1967-2005 yılları arasında Bayındırlık ve İskan Bakanlığı Afet İşleri Genel Müdürlüğü tarafından hazırlanan afet raporları ile 2001-2002 yıllarında Bayındırlık ve İskan Bakanlığı Mersin İl Müdürlüğü tarafından hazırlanan heyelan afet arşivleri incelenmiştir. Buna göre Erdemli ilçesinde (Şekil 1.2) meydana gelen heyelan afet olayları incelenerek, afet kanununa göre yapılan uygulamalar ve afet iyileştirme politikalarının etkinliği değerlendirilmiştir. 2
1. GİRİŞ Savaş Cemil ŞEN Şekil 1.2. Çalışma alanı yer bulduru haritası. 3
2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Savaş Cemil ŞEN 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Önceki çalışmalar bölümü heyelan sınıflamaları ile ilgili uluslararası yapılan çalışmalar ve ülkemizde afet yönetmeliği kapsamında heyelan afet yönetmeliği ve değişiklikleri ile ilgili çalışmaları kapsamaktadır. 2.1. Heyelan Sınıflamaları Varnes (1978), heyelan yerine yamaç hareketi terimini kullanmıştır. Yamaç hareketlerinin farklı yollardan sınıflandırıldığını ve her bir sınıflamada tanıma, kontrol, ıslah veya diğer amaçların ön plana çıkarılabildiğini açıklamıştır. Tanıma ve sınıflama için seçilen kriterleri aşağıdaki şekilde gruplandırmıştır. a) Hareketin tipi b) Malzeme türü c) Hareketin hızı d) Yenilen malzemenin ve yenilen alanın geometrisi e) Yaş f) Sebepler g) Yer değiştiren kütlenin kopma derecesi h) Jeolojik yapı ile kayma geometrisi arasındaki ilişki i) Gelişme (oluşma) derecesi j) Tip örneğinin coğrafik konumu k) Etkinlik durumu Tanıma ve sınıflama için hareketin tipi ve malzemenin türünün önemli olduğunu vurgulayarak; heyelanları hareketin tipine ve malzemenin türüne göre sınıflandırmıştır (Çizelge 2.1). Varnes 1978 yılında bir heyelanın özelliklerini gösteren blok diyagram hazırlamıştır (Şekil 2.1). Daha sonra 1990 yılında IAEG Heyelan Komisyonu, Varnes'ın blok diyagramında kullanmış olduğu terimleri aynen kullanarak yeni bir blok diyagram hazırlamışlardır. 4
2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Savaş Cemil ŞEN Çizelge 2.1. Hareketin tipi ve malzemenin cinsine göre heyelanların sınıflandırılması (Varnes, 1978). HAREKETİN TİPİ ANAKAYA MALZEMENİN CİNSİ MÜHENDİSLİK ZEMİNLERİ DÜŞMELER Kaya Düşmesi Moloz Düşmesi Toprak Düşmesi DEVRİLMELER Kaya Devrilmesi Moloz Devrilmesi Toprak Devrilmesi KAYMALAR DAİRESEL BİRKAÇ BİRÎM Kaya Slumpı Moloz Slumpı Toprak Slumpı DÜZLEMSEL ÇOK FAZLA BİRİM YANAL YAYILMALAR AKMALAR KARMAŞIK Kaya Bloğu Kayması Kaya Kayması Kaya Yayılması Moloz Bloğu Kayması Moloz Kayması Moloz Yayılması Toprak Bloğu Kayması Toprak Kayması Toprak Yayılması Kaya Akması Moloz Akması Toprak Akması (derin krip) Zemin Kripi İki yada daha fazla hareketin birlikte gelişmesi Şekil 2.1. Bir heyelanın özelliklerini tanımlayan blok diyagram (Varnes, 1978). Hareket etmiş malzemedeki basit gözlemlerle heyelan malzemesinin su içeriğini tanımlamak için Varnes (1978) ilk defa Radbruch-Hall (1978) tarafından Önerilen tanımlamalar üzerinde aşağıdaki değişiklikleri önermiştir. 1. Kuru; gözle görülebilir nem yok. 2. Nemli; biraz su içeriyor, fakat serbest su akışı yok. Malzeme katı yüksek plastik özelliği gösterir, fakat akma göstermez. 5
2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Savaş Cemil ŞEN 3. Islak; yeterince su içermekte ve kısmen sıvı gibi davranır, içerisinde su akışı var veya sürekli su kütlelerine karşı destek verebilir. 4. Çok ıslak; düşük eğimler altında sıvı şekilde akacak kadar su içerir. Hutchinson (1988), heyelanları morfoloji, mekanizma, malzemenin tipi ve hareketin sıklığına göre aşağıdaki şekilde sınıflandırmıştır. A-Geriye sıçrama B-Krip C-Dağ yamacının akması D-Heyelanlar 1 -Sınırlı yenilme 2-Dairesel yenilme 3-Bileşik yenilme 4-Düzlemsel yenilme E- Akma gibi şekillerin moloz hareketleri 1-Çamur kayması 2-Kayma gibi akma 3-Moloz akması 4-Kaya çığları F- Devrilmeler G- Düşmeler H- Kompleks kayma hareketleri şeklinde sınıflandırmıştır. UNESCO Working Party for Word Landslide Inventory (WP/WLI) (1990), ulusal, bölgesel ve lokal bilgi transferini gerçekleştirmek ve ayrıca 'Dünya Heyelan Envanteri' oluşturulması amacıyla önemli heyelanların durumu, oluşum tarihi, tipi, geometrisi, hacmi ve meydana getirdikleri hasarların özet olarak rapor edilmesine ilişkin bir veri tutanağı önermişlerdir. Dünya Heyelan Envanteri'ne katılacak heyelanlarda hacminin 1 milyon m 3 ten fazla olması, can kaybına yol açması ve doğrudan veya dolaylı oldukça fazla zarara yol açması kriterlerinden en az bir tanesini sağlayan önemli heyelanların raporlanması önerilmiştir. 6
2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Savaş Cemil ŞEN IAEG Commission on Landslides (1990), tipik bir heyelanın değişik kesimlerini aşağıdaki şekilde isimlendirmiş ve açıklamışlardır (Şekil 2.2). 1. Heyelan tacı; ana aynanın (2) en yüksek bölümüne en yakın ve hareket etmemiş malzemenin bulunduğu yer. 2. Ana ayna; heyelanın üst ucunda, heyelandan etkilenmemiş bölgeden hareket eden kütlenin (13) ayrılmasıyla oluşan düşey veya düşeye yakın yüzey. Kayma/kopma yüzeyinin (10) görünen bölümüdür. 3. Heyelanın tepesi; ana ayna (2) ile heyelan kütlesi (13) arasındaki en yüksek nokta. 4. Heyelanın üstü; hareket etmiş kütle ile ana ayna (2) arasında oluşan bölgenin üst kısımları. 5. Tali ayna; yer değiştiren kütle içinde farklı hareketlerden oluşmuş düşey veya düşeye yakın bir yüzey. 6. Heyelan gövdesi; kayma yüzeyi (10) üzerinde, ana ayna (2) ile kayma yüzeyi burnu (11) arasında kalan kütle. 7. Heyelanın eteği; heyelanın topuğu (11) Ötesine hareket ederek doğal arazi (20) üzerine oturmuş bölümü. 8. Heyelanın ucu; heyelan tepesinden (3) topuğuna (9) gelen nokta. 9. Topuk; hareket eden kütlenin genellikle eğrisel olan alt ucu. Bu nokta ana aynadan (2) en uzaktaki noktadır. 10. Kayma yüzeyi; heyelana neden olan ya da heyelan olmuş kütlenin(13) alt sınırını oluşturan ve doğal zemin yüzeyinin (20) altında kalmış yüzeydir. 11. Kayma yüzeyi burnu; bir heyelanın kayma yüzeyinin alt bölümü (10), alt bölümü ile (genellikle gömülü) doğal arazi yüzeyinin (20) kesişme noktası. 12. Ayrılma yüzeyi; doğal arazi yüzeyinin (20) heyelanın eteği (7) altında kalan bölümü. 13. Heyelan kütlesi; yamaç veya şevde heyelan sonucu doğal yerinden ayrılmış, kayıp (17) ve kabarma (18) kütlelerini içeren malzeme. 14. Kayıp bölgesi; heyelan kütlesinin doğal arazi yüzeyi (20) seviyesi altında kalan alanı. 15. Birikim bölgesi; heyelan kütlesinin başlangıçtaki doğal arazi yüzeyi (20) 7
2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Savaş Cemil ŞEN üstünde kalan alanı. 16. Çöküntü; ana ayna (2), çöküntü kütlesi (17) ve doğal arazi yüzeyi (20) arasında kalan hacim. 17. Çöküntü kütlesi; kayma yüzeyi (10) üzerinde, ancak başlangıçtaki doğal arazi yüzeyi seviyesi altında kalan heyelan kütlesi. 18. Kabarma; başlangıçtaki doğal arazi yüzeyi (20) üzerine yükselen yer değiştirmiş heyelan hacmi. 19. Kanatlar; kayma yüzeyinin yanlarında kalan ve hareket etmemiş malzeme. Kanatları tanımlama için pusula yönleri kullanılmalıdır. Sağ ve sol sözcükleri kullanılacaksa kanatların yeri, heyelan tacından (1) görüldüğü gibi tanımlanır. 20. Doğal arazi yüzeyi; kütle hareketi oluşmadan önce arazinin kesitte görülen yüzeyi. A 14 16 5 20 15 10 18 12 B 19 1 A 3 4 6 7 8 B 2 9 19 Bozulmamış/örselenmemiş zemin Yer değiştiren malzemenin yayılışı Orijinal zemin seviyesi Şekil 2.2. Tipik Bir Heyelanın bölümlerinin tanımlanması (IAEG, Commission on Landslides 1990). IAEG Commision on landslides (1990), tipik bir heyelanın boyutlarını; hareket eden kütlenin ağırlığı (Wd), kopma yüzeyinin ağırlığı (Wr), hareket eden kütlenin uzunluğu (Ld), kopma yüzeyinin uzunluğu (Lr), hareket eden kütlenin derinliği (Dd), kopma yüzeyinin derinliği (Dr), toplam uzunluk (L), merkez 8
2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Savaş Cemil ŞEN çizgisinin uzunluğu (Lci) şeklinde isimlendirerek tanımlamışlardır (Çizelge 2.2, Şekil 2.3). Çizelge 2.2. Tipik bir heyelanda hacim ve boyutların tanımlanması (IAEG Commision on Landslides, 1990). Heyelan Boyutlarının Tanımlanması No İsim Tanımlama 1 2 3 4 5 Hareket eden kütlenin ağırlığı, Wd Kopma yüzeyinin ağırlığı, Wr Hareket eden kütlenin uzunluğu, Ld Kopma yüzeyinin uzunluğu, Lr Hareket eden kütlenin derinliği, Dd Uzunluğa dik olarak yer değiştiren kütlenin en yüksek genişliği Uzunluğa dik yöndeki heyelanın kanatları arasındaki en yüksek genişlik Tepe noktasıyla topuk arasındaki en düşük uzaklık Kayma yüzeyinin topuğundan aynaya kadar en düşük uzaklık Wd ve Ld'yi içeren düzleme dik ölçülmüş yer değiştiren kütlenin en yüksek derinliği 6 Kopma yüzeyinin derinliği, Dr Wd ve Ld'yİ içeren düzleme dik ölçülmüş orijinal zeminin altındaki kayma yüzeyinin en yüksek derinliği 7 Toplam uzunluk, L Heyelanın üst noktasından aynaya olan en düşük uzaklık 8 Merkez çizgisinin uzunluğu, Lcı Kayma yüzeyinin yanal kenarlarından ve yer değiştiren malzemeden eşit aralıklı orijinal zemin yüzeyi üzerindeki noktalar boyunca heyelanın üst noktasından aynaya olan uzaklık Şekil 2.3. Tipik bir heyelanda hacim ve boyutlar (IAEG Commision on Landslides, 1990). 9
2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Savaş Cemil ŞEN UNESCO Working Party for World Landslide Inventory (WP/WLI) (1993), Dünya Heyelan Envanteri Çalışma Grubu çalışmalarında heyelanın aktivitesini tanımlamasıyla ilgili önerdiklerinde aktiviteyi; A- Aktivite durumu B- Aktivite dağılımı C- Aktivitenin tipi olmak üzere üç başlık altında toplamışlardır. Aşağıda bu üç başlık altında toplanan aktivite sınıfları ayrı ayrı verilmiştir. A. Aktivite durumlarına göre; Hareket sırasında bilinen verilere göre aşağıdaki şekilde tanımlamışlardır (Şekil 2.4) 1. Aktif Heyelan: Halen hareket halinde olan kütleyi tarifler, yamaç topuğundaki oyulma bloğun devrilmesini sağlıyor. 2. Duraklamış Heyelan: Kütle son 12 ay içinde hareket etmiş ancak şu anda etkin değil, sadece taç kısmında yerel çatlamalar görülmektedir. 3. Reaktive olmuş (Uyanmış) Heyelan; Bir önceki evrede etkin olmayan (4) kütlenin yeniden hareketlenmesi, daha önce hareket eden kütleyi de etkileyerek devrilen bir başka blok. 4. Aktif Olmayan Heyelan: (5) ve (8) gruplarında içerilen ve son 12 ay içinde hareket etmemiş kütle. 5. Gizli Heyelan: İlk harekete neden olan etkenlerin yeniden gündeme gelmesiyle (3) hareketlenebilecek, etkin olmayan heyelan (4). Hareket etmiş olan kütlede yeniden bitki örtüsü oluşuyor, ancak aynalar günlenme ile yeni şekil kazanıyor. 6. Bitmiş Heyelan: İlk hareketi oluşturan etkenlerin etkisini yitirdiği, etkin olmayan heyelan (4). Akarsu birikintisi burun bölgesini korumuş, aynada bitki örtüsü oluşuyor. 7. Kontrol Altında Heyelan: Yapay önlemlerle harekete neden olan etkenlerden koruma altına alınmış, etkin olmayan heyelan (4). Yamaç burnu yapılan duvarla korunmuş. 10
2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Savaş Cemil ŞEN 8. Kalıntı Heyelan: Halen hakim iklimsel ve jeomorfolojik koşullardan tamamen farklı koşullarda oluşmuş, etkin olmayan heyelan (4). Arazide tekdüze ağaç örtüsü oluşmuş. Şekil 2.4. Hareket sırasında bilinen verilere göre heyelanların aktivite durumları (WP/WLI, 1993). B. Aktivite dağılımına göre; heyelanın nereye doğru hareket ettiğini aşağıdaki tanımlamalara göre vermişlerdir (Şekil 2.5). 1. İleriye doğru gelişen heyelan: Kayma yüzeyi hareket yönünde ilerliyor. 2. Geriye doğru gelişen heyelan: Kayma yüzeyi hareket yüzeyinin tersine uzanmakta olan heyelan. 3. Büyüyen heyelan: Kopma yüzeyi iki ya da daha fazla yönde gelişiyor. 4. Tükenen heyelan: Hareket eden kütlenin hacmi giderek azalıyor. 5. Sınırlı heyelan: Aynası olan, ancak hareket eden kütle ayağında kopma yüzeyi gözlemlenemeyen heyelan. 6. Yayılan heyelan: Hareket eden kütle hacminde ve kopma yüzeyinde gözlenebilir bir değişim olmadan süren heyelan. Genişleyen heyelan: Kopma yüzeyi heyelanın bir veya her iki kanadına yayılıyor 11
2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Savaş Cemil ŞEN Şekil 2.5. Heyelanların aktivite dağılımları (WP/WLI> 1993). C. Aktivite Tipine göre; heyelan aktivite tipi veya heyelanlarda farklı hareketlerin nedenleri Varnes (1978) tarafından önerilen orijinal terimler açıklanmaya çalışılmıştır. En az iki hareket tipi içeren heyelanlar karmaşık heyelan olarak tanımlanır. Buna karşın istif içerisinde değişik hareketlerin oluşturduğu sınırlı akmalara karmaşık terimi önerilmiştir. Çalışma grubu heyelanları aktivite tipine göre beş grupta açıklamışlardır (Şekil 2.6). 1. Karmaşık: Heyelan birbirini izleyen en az iki farklı hareket tipi ( düşme, devrilme, kayma, yayılma, akma) gösterir. 2. Bileşik: Heyelan kütlesinin farklı bölümlerinde aynı zamanda en az iki farklı hareketin sürmesi. 3. Ardışık: Heyelan yakınında daha önce oluşmuş kütle hareket tipiyle aynıdır. Ancak bunların malzeme ve kopma yüzeyleri ortak değildir. 4. Tekil: Heyelan yer değiştiren kütlenin tek hareketi sonucudur. 5. Çoklu: Heyelan aynı tip hareketi farklı bölümlerde gösterir. 12
2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Savaş Cemil ŞEN Şekil 2.6. Farklı aktivite tiplerinde heyelanların davranışları (WP/WLI, 1993). UNESCO \Working Party for World Landslide Inventory (1995). Heyelan hızı ile ilgili olarak ilk defa Varnes (1958)'de sınıflama yapmıştır. Daha sonra Varnes (1978)'de heyelan hızını çizelge 2.7'de gösterildiği şekilde açıklamıştır. Bu çalışmalara ek WP/WLI (1995) çalışma grubu heyelan hız sınıfını son derece hızlı (>5 m/sn) ile son derece yavaş (< 16 mm/yıl ) arasında olmak üzere toplam 7 sınıfa ayırmışlardır (Çizelge 2.3). Çizelge 2.3. Heyelan hızları ve olası zararlar (WP/WLI, 1995). Varnes (1978) WP/WLI (1995) Hız Hız sınıfı Hız limitleri Hızın tanımlanması 3 m/sn 7 5 m/sn Son derece hızlı 0,3 m/dk 6 3 m/dk Çok hızlı Doğaya etkisi Büyük şiddetli afet, hareket eden malzemenin etkisiyle binaların yıkılması, bir çok ölümler, mümkün olmayan kaçış. Can kaybı ve mal kaybı. Mevcut hız tüm insanların kaçabilmesi için oldukça hızlı. 1,5 m/gün 5 1,8 m/saat Hızlı Maddi hasar meydana gelir, yapılar, evler ve diğer şeyler yıkılır. İnsanların bir yerlere tahliye edilmesi mümkün. 1,5 m/ay 4 13 m/ay Orta Bazı hassas olmayan yapılar bir süre için (geçici) korunabilir. 1,5 m/yıl 3 1,6 m/yıl Yavaş Hareket sırasında iyileştirme yapıları oluşturulabilir; şayet toplam hareket özel bir hızlanma safhasında çok fazla değilse hassas olmayan yapıların bakımı yapılabilir. 0,06 m/yıl 2 0,006 m/yıl Çok yavaş Hareketle bazı hassas olmayan yapılar zarar görmez. 1 Son derece yavaş Aletsel ölçüler olmadan hissedilemez. Önlem alınarak inşaat yapmak olası. 13
2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Savaş Cemil ŞEN Cruden ve Varnes (1996), heyelanlara neden olan jeolojik, morfolojik, fiziksel ve insanlardan kaynaklanan etkenleri aşağıdaki şekilde açıklamışlardır. 1- Jeolojik nedenler a- Zayıf malzeme b- Hassas malzeme c- Makaslamaya uğramış malzeme d- Eklemli ve fissürlü malzeme e- Tersine uzanan yapının kırılması (fay, uyumsuzluk,dokanak vb.) f- Tersine uzanan kütle süreksizliği (tabakalarıma, yapraklanma vb.) g- Geçirgenlikteki zıtlık h- Sertlikteki zıtlık (katı, plastik malzeme üzerindeki yoğun malzeme) 2- Morfolojik nedenler a- Tektonik ve volkanik yükselme b- Buzul gerilemesi c- Yamaç topuğunun akarsu tarafından aşındırılması d- Yamaç topuğundaki dalga aşındırılması e- Yamaç topuğundaki buzul aşındırması f- Yeraltı aşındırması (çözülme, kanal sistemiyle aktarma) g- Yamaç üzerine veya yamacın tepesine yük konulması i- Bitki örtüsünün ortadan kaldırılması (orman yangınları, kuraklık) 3- Fiziksel nedenler a- Şiddetli yağmurlar b- Karın hızlı erimesi c- Taşkın ve gel-git olayında suların hızlı çekilmesi d- Deprem e- Volkanik püskürme f- Çözülme g- Donma ve çözülme yoluyla ayrışma h- Şişme-büzülme yoluyla ayrışma i- Olağanüstü yağışların devam etmesi 14
2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Savaş Cemil ŞEN 4- İnsan nedenleri a- Yamacın veya topuğunun kazılması b- Yamaca veya tepesine yük konulması c- Göl suyu seviyesinin aşağı doğru çekilmesi d- Ormansızlaştırma e- Toprağı sulama f- Maden kazıları g- Yapay titreşimler h- Kullanımdan kaynaklanan su kaçakları Yazarlar heyelanlarla ilgili Mc Calpin'nin zaman, Wieczorek'in kesinlik ve hareketin tipine bağlı yapmış oldukları sınıflandırmaları bir araya getirerek Birleştirilmiş Heyelan Sınıflandırması'nı yapmışlardır (Çizelge 2.4). Çizelge 2.4. Birleştirilmiş heyelan sınıflandırma sistemi (Cruden ve Varnes, 1996). Aktivitenin En son Zamanı Hakim Materyal Yamaç hareketinin hakim tipi Sembol Tanımlama Sembol Tanımlama Sembol Tanımlama A Aktif/Etkin R Kaya L Düşme R Uyanmış S Zemin T Devrilme S Duraklamış E Toprak S Kayma H Tarihi-Gizli D Moloz P Yayılma Y Genç-Gizli F Akma M Olgun-Gizli 0 Eski-Gizli T B L Kontrol altında Bitmiş Kalıntı Ayrıca yazarlar heyelan tiplerini Varnes (1978)'dan değişikliklerle aşağıdaki şekilde açıklamışlardır (Şekil 2.7). 1. Düşme: Üzerinde daha önce kayma hareketi olmamış bir yüzeyden kaya 15
2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Savaş Cemil ŞEN veya zeminin ayrılmasıyla başlar. Malzeme bundan sonra büyük Ölçüde havada düşme, takla atma veya yuvarlanmayla yamaç aşağı taşınır. 2. Devrilme: Bir zemin veya kaya kütlesinin yamaç dışına, kendi ağırlık merkezi altında bir nokta veya eksen boyunca öne doğru dönmesi, eğilmesi, devrilmesi. 3. Kayma: Bir kaya veya zemin kütlesinin kayma yüzeyleri veya ince ve yoğun bir makaslama bölgesi boyunca yamaç aşağı hareketi. 4. Yanal yayılma: Kohezyonlu zemin veya kaya kütlesinin alttaki yumuşak tabaka içine kırılarak batması sonucu uzamasıdır Bu türde kayma yüzeyi yoğun makaslama yüzeyi oluşturmaz. Yayılma daha yumuşak zeminin sıvılaşması, akması, dışarı itilmesi veya genişlemesi sonucu belirebilir. 5. Akma: Makaslama yüzeylerinin çok sık ancak kalıcı ve belirgin olmadığı üç boyutlu sürekli bir harekettir. Hareket eden kütle içinde hız dağılımı akışkan sıvıdakine benzer. Şekil 2.7. Heyelan tipleri (Cruden ve Varnes, 1996). 16
2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Savaş Cemil ŞEN Çan ve diğ., (2007), Sarılar Köyü (Mersin) heyelanının gelişimi ve afet iyileştirme uygulamalarının etkinliği üzerine bir çalışma yapmış çalışmalarının sonucunda bölgede heyelana neden olan faktörler ve heyelanın mekansal olarak oluştuğu veya oluşabileceği yerler bilinmesine rağmen mevcut yasalara aykırı uygulamaların devam etmesinden dolayı risk arttığını; bu nedenle de olası heyelan tehlikesine karşı başarılı olmak ve zararların etkin bir şekilde azaltılması için afet iyileştirme planlamalarının, uygulama aşamaları ile uyum ve koordinasyon içinde gerçekleştirilmesi ve denetlenmesi gerektiğini vurgulamışlardır. 2.2. Afet Kanunu Genel hayatı etkileyen afetler dolayısıyla alınacak önlemlerle, yapılacak yardımlara ilişkin ilk kanun, 7269 kanun sayısı ile 25/05/1959 yılında, 10213 sayılı resmi gazetede yayınlanmıştır. 7269 sayılı bu kanuna ek olarak 1960-2006 yılları arasında yapılan 14 adet kanun ve 9 adet Kanun hükmünde kararname ile bazı eklemeler ve değişiklikler yapılmıştır. Çizelge 2.5 de ilgili kanuna ek ve değişiklik getiren mevzuatların değişimi verilmiştir. Deprem (Yer sarsıntısı), yangın, su baskını, yer kayması, kaya düşmesi, çığ, tasman ve benzeri afetlerde; yapıları ve kamu tesisleri genel hayata etkili olacak derecede zarar gören veya görmesi muhtemel olan yerlerde alınacak tedbirler ve yapılacak yardımlar; genel hükümler, mülkiye amirlerine verilen olağanüstü yetkiler, mükellefiyetler, tazminat, ikramiye ve avans, afet bölgelerinde yapılacak teknik işler, afet bölgelerindeki bir topluluğun kaldırılarak başka yerlere taşınması, kıymet takdiri, parselleme ve dağıtma, mali hükümler, ceza hükümleri, çeşitli hükümler, başlıkları altında 53 maddeden oluşmaktadır. Ayrıca kanun içeriğinde 12 ek madde ve 22 geçici madde bulunmaktadır. Kanunda yapılan son değişiklik 2006 yılında olmuş ve kanunun hak sahipliği olunduktan sonra yapılacak olan geri ödemeler ile ilgili olan 40. maddesinde düzenlemeler yapılmıştır. 17
2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Savaş Cemil ŞEN Çizelge 2.5. 7269 sayılı kanuna ek ve değişiklik getiren mevzuatların tarihleri. Kanun No. Farklı Tarihte Yürürlüğe Giren Maddeler Yürürlüğe Giriş Tarihi 74 06/09/1960 1051 17/07/1968 2479 25/06/1981 3177 11/04/1985 3838 05/09/1992 3956 30/12/1993 4133 01/01/1995 tarihinden geçerli olmak üzere yayımı tarihi olan 19/11/1995 KHK-574 01/09/1999 KHK-577 30/09/1999 KHK-578 30/09/1999 KHK-580 13/10/1999 KHK-581 01/11/1999 KHK-589 17/01/2000 KHK-597 23/05/2000 KHK-598 23/05/2000 KHK-599 23/05/2000 4649 13/10/2000 tarihinden geçerli olmak üzere 26/04/2001 4684 a) 1 inci maddenin (A) ve (B) fıkraları 25/11/2000 tarihinden geçerli olarak 03/07/2001 b) 5,6,7,8,9,10,11,12,13,14,15 ve 16 ncı maddeleri ile geçici 3 üncü maddesinin (f) 01/01/2002 fıkrası dışındaki diğer fıkraları c) Geçici 3 üncü maddesinin (f) fıkrası 01/01/2001 tarihinden geçerli olmak üzere 03/07/2001 d) Diğer maddeleri 03/07/2001 3 üncü madde 17/08/1999 4864 Diğer Maddeleri 01/01/2003 tarihinden geçerli olmak üzere 06/06/2003 5178 Ek Madde 9 08/06/2004 5217 Madde 33 01/01/2005 5230 Madde 33 31/07/2004 5511 Madde 40 06/06/2006 18
2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Savaş Cemil ŞEN 7269 sayılı Umumi hayata müessir afetler dolayısıyla alınacak tedbirlere ilişkin kanun, mevcut değişiklikleri de kapsayacak şekilde tez çalışması sırasında incelenmiş ve tez kapsamında heyelan olaylarının değerlendirildiği maddeler aşağıda özetlenmiştir. Madde 1 - (Değişik madde: 02/07/1968-1051/1 md.) (Değişik fıkra: 27/12/1993-3956/1 md.) Deprem (Yer sarsıntısı), yangın, su baskını, yer kayması, kaya düşmesi, çığ, tasman ve benzeri afetlerde; yapıları ve kamu tesisleri genel hayata etkili olacak derecede zarar gören veya görmesi muhtemel olan yerlerde alınacak tedbirlerle yapılacak yardımlar hakkında bu kanun hükümleri uygulanır. Afete uğrayan meskün yerlerin büyüklüğü o yerin tamamında veya bir kesiminde yıkılan, oturulmaz hale gelen bina sayısı, zarar gören yapı ve tesislerin genel hayata etki derecesi, mahallin ekonomik ve sosyal özellikleri, zararın kamu oyundaki tepkisi, normal hayat düzenindeki aksamalar ve benzeri hususlar göz önünde tutulmak suretiyle afetlerin genel hayata etkililiğine ilişkin temel kurallar, İçişleri ve Maliye Bakanlıklarının mütalaaları da alınarak İmar ve İskan Bakanlığınca hazırlanacak bir yönetmelikle belirtilir. Yukarda yazılı afetlerin meydana gelmesinde veya muhtemel olması halinde zararın o yerin genel hayatına etkili olup olmadığına, yönetmelik esasları gereğince, İmar ve İskan Bakanlığı tarafından karar verilir. Şu kadar ki, afetin meydana gelmesi halinde bu kanun gereğince alınması lazım gelen acil tedbirlerin ittihazına afetin meydana geldiği bölgenin valisi yetkilidir. Madde 2 - (Değişik madde: 02/07/1968-1051/1 md.) Su baskınına uğramış veya uğrayabilir bölgeler, İmar ve İskan Bakanlığının teklifi üzerine Devlet Su İşlerinin bağlı bulunduğu Bakanlıkça; yer sarsıntısı, yer kayması, kaya düşmesi ve çığ gibi afetlere uğramış veya uğrayabilir bölgeler ise, İmar ve İskan Bakanlığınca tespit ve bunlardan şehir ve kasabalarda meydana gelen ve gelebileceklerin sınırları imar planına, imar planı bulunmayan kasaba ve köylerde de belli edildikçe harita veya krokilere işlenmek suretiyle, afete maruz bölge olarak 19
2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Savaş Cemil ŞEN İmar ve İskan Bakanlığının teklifi üzerine Bakanlar Kurulunca kararlaştırılır ve bu suretle tespit olunan sınırlar, İmar ve İskan Bakanlığının isteği üzerine ilgili valiliklerce mahallinde ilan olunur. Mahalli şart ve özellikler dolayısıyla yangın afetine uğraması muhtemel olan sahalar, şehir ve kasabalarda belediye meclisleri, köylerde ihtiyar heyetleri tarafından tespit ve kaymakamların mütalaası alındıktan sonra valilerin tasvibi üzerine ilgili bölgelerde ilan olunur. Madde 3 - (Değişik madde: 02/07/1968-1051/1 md.) İkinci maddeye göre ilan edilen afet bölgelerinde yeniden yapılacak, değiştirilecek, büyütülecek veya esaslı tamir görecek resmi ve özel bütün yapıların tabi olacağı teknik şartlar, Bayındırlık Bakanlığının mütalaası da alınarak İmar ve İskan Bakanlığınca hazırlanacak bir yönetmelikle tespit olunur. Belediye hudutları ve varsa mücavir sahalar dahilinde ilgili belediyeler, bunun dışında kalan yerlerde vali ve kaymakamlar bu yönetmelik esaslarının uygulanmasını sağlamakla yükümlüdürler. Yönetmelik esaslarına aykırı olan yapılar hakkında; yukarda belirtilen merciler tarafından sahiplerine tebligat yapılarak, en çok 3 aylık süre içinde hatanın ve tehlikeli durumun giderilmesi bildirilir. Verilen süre içinde sahiplerince ıslah edilmeyen bina veya bina kısımları belediye hudutları ve mücavir saha dahilinde belediye encümenlerince diğer yerlerde ise il veya ilçe idare kurullarınca, yıkma parası yıkıntı malzemesinden karşılanmak, yetmemesi halinde kalan kısmı afetler fonundan tamamlanmak üzere yıktırılır. İmar ve İskan Bakanlığı bu konuda gerekli kontrol ve denetime yetkilidir. Yer kayması, kaya düşmesi, çığ gibi afetlere uğrayabilecek meskün yerlerde alınacak önleyici tedbirler İmar ve İskan Bakanlığınca, su baskınına uğrayabilecek yerlerde ise, Devlet Su İşlerinin bağlı bulunduğu bakanlıkça alınır. Bu işlere ilişkin ödenek, tedbirleri almakla görevli bakanlıkça karşılanır. Madde 6 - (Değişik madde: 02/07/1968-1051/1 md.) Afetlerin meydana gelmesinden sonra vali ve kaymakamlar (Askerler ve hakim sınıfından bulunanlar hariç olmak üzere) 18-65 yaş arasındaki bütün erkeklere görev vermeye, bedeli, ücreti veya kirası sonradan ödenmek üzere canlı, 20
2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Savaş Cemil ŞEN cansız, resmi ve özel her türlü taşıt araçlarına ve gerekli makine, alet ve edevatına el koymaya ve hiçbir kayda ve merasime tabi olmaksızın tedavi, kurtarma, yedirme, giydirme ve barındırma gibi işlerle bu gibi işlerin gerektirdiği acil satın almaları ve kiralamayı yapmaya, Devlete, mahalli idarelere, evkafa, İktisadi Devlet Teşekkülleri ile bunlara bağlı kurumlara ilişkin her türlü taşınmaz malları; yetmemesi halinde de diğer tüzel kişiler ile gerçek kişilere ait bina ve müştemilatı ile bahçe ve arsa gibi araziyi geçici olarak işgale yetkilidir. Bu yetkinin kullanma süresi, afetin sona ermesinden itibaren 15 gündür. Bu süre, gerektiğinde İmar ve İskan Bakanlığınca uzatılabilir. Yedirme, giydirme, barındırma, onarım için afetzedelere nakdi ödemede bulunulması önleme için harcama yapılması İmar ve İskan Bakanlığının muvafakatine bağlıdır. Bu madde gereğince yapılacak harcamalar ve ödemeler borçlandırmaya tabi tutulmaz. Kendilerinden yardım istenilen afet bölgesi civarındaki vali ve kaymakamlar yukarıdaki fıkralarda yazılı yetkilerini kullanarak bütün imkan ve vasıtalarla yardıma mecburdurlar. Afet Bölgelerinde Yapılacak Teknik İşlerle İlgili Maddeler Madde 13 - (Değişik madde: 02/07/1968-1051/1 md.) a) Yapılacak işlemlere esas olmak üzere İmar ve İskan Bakanlığınca kurulacak fen kurulları tarafından, afetin meydana geldiği arazinin durumu ile bütün yapılar ve kamu tesisleri incelenerek, hasar tespit raporu düzenlenir. (Değişik fıkra: 31/08/1999 - KHK - 574/1 md.) Gereken hallerde, yapılarda meydana gelen hasarı tespit etmek üzere Bayındırlık ve İskan Bakanlığının isteği üzerine diğer bakanlık, kurum ve kuruluşlar, mahalli idareler, üniversiteler ve meslek odaları, konusunda deneyimli yeteri kadar inşaat mühendisi ve/veya mimarı hasar tespiti çalışmalarında derhal görevlendirmekle yükümlüdürler. (Değişik fıkra: 31/08/1999 - KHK - 574/1 md.) Arazinin tehlikeli durumu ve binaların gördüğü hasar bakımından yıktırılması ve boşaltılması gerekenler hakkında, o il ve ilçenin en büyük mülkiye amirine ayrı bir rapor verilir. Bu makamlarca böyle binalar derhal boşalttırılır. Yıkılması gerekenler için en çok 3 gün 21
2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Savaş Cemil ŞEN süre verilerek tehlikenin giderilmesi sahiplerine bildirilir. Mahallinde sahibi bulunmadığı takdirde durum, mahalli vasıtalarla ilan edilmek suretiyle, bildiri yapılmış sayılır. (Değişik fıkra: 31/08/1999 - KHK - 574/1 md.) Mal sahibi veya vekili, bu bildiriye karşı 3 gün içinde yetkili idare kurullarına itiraz edebilir. İdare kurulları bu itirazı en geç 3 gün içinde inceler ve karara bağlar. Süresinde itiraz olunmayan yahut itiraz olunup da idare kurullarınca yıkılması onaylanan binaları mal sahibi yıkmadığı taktirde bu binalara el konularak yıkma parası yıkıntıdan elde edilecek malzeme bedelinde ödenmek üzere, mahallin en büyük mülki amirinin emri ile yıktırılır. (Ek fıkra: 29/05/2003-4864 S.K./1. md.) Yapılacak asıl işlemlere esas olmak üzere, fen kurulları tarafından düzenlenen teknik mahiyetteki hasar tespit raporlarına mahalli ilan tarihinden itibaren otuz gün içinde itiraz edilebilir ve hasar tespit raporları ancak asıl işlemlerle birlikte dava konusu edilebilir. Gayrimenkulleri kesin bir şekilde hasarsız olarak tespit edilenlerin veya gayrimenkullerinin hasar tespiti hiç yapılmayanların, yargı yoluna gitmeden önce, mahalli ilan tarihinden itibaren otuz gün içinde ilgili idareye başvurmaları zorunludur. b) (Değişik bent: 31/08/1999 - KHK - 574/1 md.) Hasar görmüş, fakat ıslahı mümkün olan binaların fen kurullarının göstereceği şartlara göre tamiri yapılıncaya kadar içine girilmesine ve oturulmasına izin verilemez. Bu binalar 1 yıl içinde tamir ettirilmediği ve itiraz da olmadığı takdirde yukarıdaki esaslar dahilinde yıktırılır. İtiraz halinde, bu itiraz yukarıdaki mahalli idare kurullarınca 5 gün içinde incelenir ve karara bağlanır. İtiraz sebepleri yerinde görüldüğü takdirde süre 6 ay daha uzatılır. c) Resmi daire ve müesseselere ait binalardan bu madde gereğince yıktırılması gerekenler yıkma masrafları ilgili daire ve müesseselerce sonradan karşılanmak şartıyla fon hesabından ödenerek yıktırılır. ç) Yer kayması, kaya düşmesi gibi afetlerde, tehlikenin devamı veya tekrarı ihtimali üzerine boşaltılan binaların tehlikeye karşı kesin tedbir alınıncaya kadar işgaline veya hasara uğrayanların tamirine müsaade edilmez. Tedbir alınamayacağına karar verildiği takdirde tehlikeli mahal içindeki binalar, yukarıdaki esaslar dahilinde 22
2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Savaş Cemil ŞEN yıktırılır. İmar ve İskan Bakanlığınca afete karşı arazide gerekli tedbirlerin alınması, tehlikeye maruz yapıların yıkılması ve topluluğun başka yere taşınmasından daha ekonomik görülürse, bu tedbirlerin alınması için lüzumlu ödenek 33 üncü maddede yazılı fondan ödenir. Tehlikenin giderilmesiyle ilgili tedbirler için yapılan harcamalar borçlanmaya tabi tutulmaz. d) Afete uğrayanların veya uğraması muhtemel olanların bulundukları yerlerde veya başka yerlerde geçici olarak barınmalarını sağlamak üzere, baraka ve konutlar inşa edilebilir, ettirilebilir, kiralanabilir veya satın alınabilir. Bu tedbirlerin, kısa zamanda yerine getirilmesinin mümkün olamayacağı hallerde, geçici iskan tedbirlerini kendileri almak isteyenlere nakdi yardım da yapılabilir. Geçici barındırma işleri için gerekli ödenek ile afetzedelere nakden yapılacak yardımların miktarı ve barınaklarda oturulacak süre İmar ve İskan Bakanlığınca tespit olunur. Bu bend gereğince yapılacak harcamalar ve ödemeler borçlandırmaya tabi tutulmaz. Madde 14 - (Değişik madde: 02/07/1968-1051/1 md.) İkinci madde gereğince tespit ve ilan olunan afet bölgelerine dahil şehir, kasaba ve köylerde bina ve mesken yapımı, fen kurullarınca tehlikeli görülen ve sınırları krokilerle tespit olunan yerler, İmar ve İskan Bakanlığınca yapı ve ikamet için yasaklanmış afet bölgeleri sayılır ve durum, belediyesi olan yerlerde belediyesince, köylerde ise ihtiyar meclislerince hemen ilan edilir. Belediyesi olan yerlerde belediyeler, olmayan yerlerde ihtiyar meclisleri bu yasaklanmış afet bölgesi hükmünü uygulamakla görevlidir. Hilafına hareket edildiği takdirde, mevcut ve yapılmakta olan binalar, yıkma parası yıkıntı malzemesinden karşılanmak, yetmemesi halinde kalan kısmı afetler fonundan tamamlanmak üzere vali ve kaymakamların emri ile yıktırılır. Yasaklanmış afet bölgesi sınırları, alınacak tedbirlerle tehlikenin önlenmesi oranında daraltılır veya tamamen kaldırılır. Bu husus da aynı şekilde duyurulur. 23
2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Savaş Cemil ŞEN Madde 15 - (Değişik madde: 02/07/1968-1051/1 md.) Afet dolayısıyla hasara uğramış şehir ve kasabaların imar planı mevcut olup da İmar ve İskan Bakanlığınca değiştirilmesi gerekli görülmediği takdirde, inşaata mevzuat dairesinde hemen izin verilir. Mevcut imar planının kısmen değiştirilmesi gerekli görülen şehir ve kasabalarda, bu değişiklik planları, İmar ve İskan Bakanlığınca 5 ay zarfında yaptırılır. İmar veya istikamet planı olmayan veya olup da tamamen değiştirilmesi gereken yerlerde halihazır harita ve imar veya istikamet planı İmar ve İskan Bakanlığınca öncelikle yapılır veya yaptırılır. Bu planlar yapılıncaya kadar gelecekteki planlara göre esaslı inşaat yaptırılmasına İmar ve İskan Bakanlığınca izin verilebilir. Yukarıda yazılı hallerde veya yerinin değiştirilmesi gereken şehir ve kasabalarda ilgililerin afetten masun yerlerde gösterilecek arsalar üzerinde, ilk barınma tedbiri olarak geçici baraka inşaasına izin verilebilir. Bu türlü geçici inşaatın, imar planı olan yerlerde, afetin vukuundan; imar planı olmayan veya değiştirilen veya yerleri değiştirilecek olan şehir ve kasabalarda, yeni planların onanmasından itibaren bir yıl içinde sahipleri tarafından yıkılması mecburidir. Aksi halde masrafları yıkıntı bedelinden ödenmek üzere mahallin en büyük mülkiye amirinin emri ile belediyelerce yıktırılır. Bu bir yıllık süre zaruret halinde ilgili valiliğin teklifi üzerine İmar ve İskan Bakanlığınca gerektiği kadar uzatılabilir. Afet Bölgelerindeki Bir Topluluğun Kaldırılarak Başka Yerlere Taşınması ile ilgili Maddeler Madde 16 - (Değişik madde: 02/07/1968-1051/1 md.) Genel hayata etkili afetlerden önce veya sonra kesin lüzum üzerine meskün bir topluluğun bir kısmının veya tamamının kaldırılarak başka mahallere toplu olarak veyahut dağıtılarak yerleştirilmesi İçişleri, Maliye, Bayındırlık, Sağlık ve Sosyal Yardım, Tarım, Milli Eğitim, Sanayi, İmar ve İskan ve köylerde Köy İşlerine bakan Bakanlıklar mütehassıs temsilcilerinden kurulacak bir komite incelendikten sonra Bakanlar Kurulu Kararı ile İmar ve İskan Bakanlığı tarafından yaptırılır. 24
2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Savaş Cemil ŞEN Ancak bu toplu nakiller aynı belediye ve köy sınırları içinde ise Bakanlar Kurulu kararına lüzum kalmaksızın İçişleri ve İmar ve İskan Bakanlıklarınca müştereken yapılır. Taşınma yeri afet bölgesinin bulunduğu il sınırları dışında tespit edildiği takdirde, afetzedelerin taşınması ile ilgili giderler İmar ve İskan Bakanlığınca afetler fonundan karşılanır. Madde 29 - (Değişik madde: 31/08/1999 - KHK - 574/2 md.) Yıkılan, yanan veya ağır hasara uğrayan veya uğraması muhtemel olan binalarla imar planları gereğince kamulaştırılmasında zorunluluk bulunan yerlerdeki binalarda oturan ailelere hak sahibi olmak şartıyla konut yaptırılır veya kredi verilir. Aynı bina içinde hak sahibi ebeveyn ile birlikte oturan evli kişilerin durumu, Bayındırlık ve İskan Bakanlığınca bu konuda hazırlanacak yönetmelik gereğince takdir ve tespit edilir. Kendilerine ait olmayan arsa veya arazi üzerine inşaat ruhsatı almaksızın bina inşa eden yapı sahipleri ile yer kayması, su baskını, kaya düşmesi ve benzeri sebeplerle imar planında yapı yapılması sakıncalı olarak belirlenen yerlerde ruhsatsız olarak yapılan yapıların sahipleri hak sahibi olarak kabul edilmez. Kendisine veya eşine ait o yerde aynı cins müstakil hasarsız başka bir binası veya dairesi olan ailelere bina ve inşaat kredisi verilemez. Yıkık olduğu veya ağır, orta ve az derecede hasar gördüğü belirlenen binalardan mülkiyeti tüzel kişilere ait olanlara yardım yapılmaz. Afete uğramasıyla ekonomik ve sosyal hayatı kesintiye uğratan dükkan ve fırın gibi binalar için de sahiplerine, borçlandırma hükümleri dairesinde, Bayındırlık ve İskan Bakanlığı'nca belirlenecek esaslara göre inşaat kredisi verilebilir. O yerde kendisine veya eşine ait müstakil hasarsız başka bir işyeri bulunanlar, bu yardımdan faydalanamazlar. (Değişik fıkra: 29/05/2003-4864 S.K./3. md.) Hasarlı bina veya işyeri sigortalı ise yapılacak yardımdan sigorta tutarı indirilmez. Madde 30 - (Değişik madde: 02/07/1968-1051/1 md.) İştirak veya müşterek mülkiyet halinde bulunan bina için hissedarlarına bu kanun hükümlerinden faydalanılarak yine aynı şekilde hisseli olmak üzere yalnız bir 25
2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Savaş Cemil ŞEN bina yaptırılır. Ancak, yıkılan, yanan, ağır hasara uğrayan yahut afetle ilgili kamulaştırma dolayısıyla yıktırılması gereken yerlerdeki binalarla, afete uğrayabilecek bölgelerdeki binalarda, birden fazla aile ikamet ettiği takdirde, her aile bu kanun hükümlerinden ayrı ayrı faydalanabilirler. Çeşitli Hükümler Madde 50 - Bu kanunda yazılı vazife ve hizmetlere tahsis edilmiş olan menkul ve gayrimenkul mallarla her türlü hak ve alacaklar, para ve para hükmündeki kıymetli evrak Devlet mallarından sayılır. Madde 51 - a) 4373 sayılı kanunun bu kanuna muhalif hükümleri, b) 4623 sayılı kanun, c) 5607 sayılı kanun, d) 2510 sayılı İskan Kanununun 5098 sayılı kanunla muaddel 8 inci maddesi, e) 1593 sayılı Umumi Hıfzıssıhha Kanununun 264 üncü maddesi, mer'iyetten kaldırılmıştır. Madde 52 - Bu kanun neşri tarihinde meriyete girer. Madde 53 - Bu kanunu icraya İcra Vekilleri Heyeti memurdur. EK MADDELER Ek Madde 1 - (Ek madde: 02/07/1968-1051/2 md.) Bu kanun gereğince yapılacak bina ve tesislere gerekli inşaat malzemeleri, İmar ve İskan Bakanlığının isteği üzerine ilgili resmi müesseselerce öncelikle tahsis olunur. Ek Madde 2 - (Ek madde: 02/07/1968-1051/2 md.) Bir yerin genel hayatına etkili tabii afetler dolayısıyla, kurulan yerlere içme suyu getirilmesi, bağlantı yollarının ve elektrik tesislerinin yapılması meskün yeri tehdit eden dere ve sel yataklarının ıslahı ve diğer hizmetler İmar ve İskan Bakanlığının isteği üzerine ilgili Bakanlık ve müesseselerce öncelikle yapılır. 26
2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Savaş Cemil ŞEN Ek Madde 3 - (Ek madde: 02/07/1968-1051/2 md.) Afete uğrayan ve bu kanuna göre hak sahibi olan vatandaşların Hazineye ve diğer kamu kurumlarına olan borçları geçim durumları göz önüne alınarak İmar ve İskan Bakanlığının teklifi üzerine, adı geçen kurumlarca ertelenir. (Vergi Usul Kanunu ile Amme Alacaklarının Tahsil Usulü hakkındaki Kanun hükümleri saklıdır.) Ek Madde 4 - (Ek madde: 02/07/1968-1051/2 md.) Gerek bu kanuna veya afetlerle ilgili hükümler kapsayan öteki kanunlara göre emanet, ihale veya evini yapana yardım yoluyla yapılan veya yaptırılacak olan binaların, gerekse geçici 6 ncı madde hükmünden faydalananların borçları, ilgililerin geçim durumları ve bölgenin özelliği dolayısıyla bina maliyetlerini artırıcı yönden unsurların tesir derecesi göz önünde bulundurularak, zorunlu hallerde Bakanlar Kurulu kararıyla maliyet ve borçlandırma bedellerinin yarısına kadar indirim yapılabilir. Bu hükümden kimlerin ne miktarda ve ne ölçüde faydalanacağına ilişkin esaslar İmar ve İskan Bakanlığınca hazırlanacak bir yönetmelikle tespit olunur. Bu madde hükmü her bina için bir defa uygulanır. Ek Madde 5 - (Ek madde: 02/07/1968-1051/2 md.) İmar ve İskan Bakanlığı, afet hizmetlerini süratle ele almak, düzeninde yürütmek ve sonuçlandırmak üzere, gerekli teşkilatı kurar; bu teşkilatın merkez, bölge ve mahalli kademe ve üniteleri bu Bakanlıkça tespit olunur. (Mülga fıkra: 20/06/2001-4684 S.K./6. md.) (Mülga fıkra: 20/06/2001-4684 S.K./6. md.) Afet hizmetlerinin yoğunlaştığı ve şümullendiği hallerde, ilgili Bakanlıklar ve kurumlar, İmar ve İskan Bakanının isteği üzerine, yeteri kadar teknik ve idari personeli, hizmet için lüzumlu araç, gereç ve malzemeyi ve bunların kullanılması ve tamiri ile ilgili ekipmanı, geçici olarak, bu teşkilat emrine vermekle yükümlüdürler. Geçici personelin maaş, ücret, yevmiye ve benzer hakları esas dairelerince ödenir. 27
2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Savaş Cemil ŞEN Ek Madde 6 - (Ek madde: 02/07/1968-1051/2 md.) 33 üncü maddeye göre tesis olunan afet tertiplerinden yapılacak harcamaların denetimi, Sayıştay ca, ait olduğu yılın sonunda "Afet Harcamaları Yönetmeliği esaslarına göre yapılır. Ek Madde 7 - (Mülga madde: 26/09/2006-5543/48 md.) Ek Madde 8 - (Ek madde: 16/11/1995-4133/5 md.) 1 inci ve 2 nci derece deprem bölgelerindeki köy yerleşim yerleri ile kasaba, ilçe ve il merkezlerinde meydana gelen depremler nedeniyle, orta hasar gördüğü teknik ekiplerce tespit edilen ve betonarme olmayan konutların hak sahiplerine kendilerinin isteği halinde, orta hasarlı konutlarını yıkıp, yeniden yapmak koşuluyla bir defaya mahsus olmak üzere Bayındırlık ve İskan Bakanlığınca gerekli miktarda, bu Kanunda öngörülen borçlandırma ve kredilendirme usulleri çerçevesinde arsa ve kredi verilir. Ek Madde 9 - (Ek madde: 15/10/1999 - KHK-581/1 md.; Değişik madde: 27/05/2004-5178 S.K./7. md.) 1 inci maddede öngörülen afetlerle ilgili olarak yeni yerleşim alanları sağlanması amacıyla mera vasfı taşıyan yerlerin tahsis amacı, 4342 sayılı Mera Kanunu hükümlerine göre değiştirilerek, Hazine adına arsa olarak tescil ettirilir. Bu arsalar, tescil tarihi itibarıyla öngörülen amaçla kullanılmak üzere Bayındırlık ve İskân Bakanlığına tahsis edilmiş sayılır. Ek Madde 10 - (Değişik madde: 08/12/1999-589 S. KHK/4. md.) (Değişik fıkra: 23/03/2000-598 KHK - 1. md.) Orman Bakanlığınca, bilim ve fen bakımından orman olarak muhafazasında hiçbir yarar görülmeyen ve tarım alanına dönüştürülmesi de mümkün olmayan orman sınırları dışına çıkarılmış ve çıkarılacak alanlar, genel hayatı etkileyen doğal afet yerlerinde afete maruz kalan kamu kurum ve kuruluşları ile diğer afetzedelerin iskanlarını temin için Bayındırlık ve İskan Bakanlığına devredilebilir. Devredilen bu yerler üzerinde 2924 sayılı Orman Köylülerinin Kalkınmalarının Desteklenmesi Hakkında Kanun hükümlerine göre hak sahibi statüsünde kişiler bulunması halinde bu hak sahiplerine ait yerler, Bayındırlık ve İskan Bakanlığınca bedeli Afetler Fonundan karşılanmak üzere kamulaştırılabilir. 28