T.C SELÇUK ÜNĠVERSĠTESĠ SOSYAL BĠLĠMLER ENSTĠTÜSÜ TARĠH ANABĠLĠM DALI ATATÜRK ĠLKELERĠ VE ĠNKILÂP TARĠHĠ BĠLĠM DALI TÜRK KADINLIĞI ĠÇĠN ÇAĞDAġ BĠR ADIM: KADIN GAZETESĠ (1947-1951) YÜKSEK LĠSANS TEZĠ DanıĢman Doç. Dr. YaĢar SEMĠZ Hazırlayan Birsen ÜNAL 084202051008 KONYA 2010
Öğrencinin T.C. SELÇUK ÜNĠVERSĠTESĠ Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürlüğü Tezin Adı Adı Soyadı Birsen ÜNAL Numarası 084202051008 Ana Bilim / Bilim Dalı Tarih / Atatürk İlkeleri ve İnkılâp Tarihi Danışmanı Doç. Dr. Yaşar SEMİZ Türk Kadınlığı İçin Çağdaş Bir Adım: Kadın Gazetesi (1947 1951) ÖZET Sosyal ve Siyasi bir gazete olarak yayın hayatına başlayan Kadın Gazetesi, bizim araştırma konumuzdur. 1947 1979 yılları arasında Türk kadınlığına 33 yıl hizmet vermiştir. Çağdaşlaşma yolundaki Türkiye de çağdaş yaşamı evlerimize getiren bir gazete olması dolayısıyla Kadın Gazetesi bütün içeriği ile incelenmiştir. Bu çalışma üç bölümden oluşmaktadır. Konumuza ışık tutması açısından birinci bölümde Osmanlı nın Son Dönemi ve Cumhuriyet Döneminde kadının toplum hayatındaki yerine ve meslek hayatındaki durumuna genel olarak değinilmiştir. İkinci bölümde gazetenin kuruluşu, amacı, kimlik ve ücret bilgileri, teknik yönü ve yazı kadrosunu incelenmiştir. Üçüncü bölümde ise gazetenin yayın politikası ve içerik bilgileri incelenmiştir. İçerik olarak, gazetede yer alan her konu başlığına yer verilmiştir. Sosyal hayat, tarih, spor gibi konular ayrı başlıklar altında değerlendirilmiştir. Türkiye Devleti nin genç ve dinamik yapısına uygun girişimleri, iç ve dış etkenlerin şartlarından dolayı farklılık göstermiştir. Bunlar, ya istenilen şekilde yapılabilmiş ya da aksayabilmiştir. Kadın Gazetesi, Atatürk ün çağdaşlaşma yolunda açtığı yolda karşılaşılan bu zorlukları aşmak ve bunu kadınlık gözüyle yapmak için kurulmuştur. Kadınların neyi, nasıl ve niçin yapması gerektiği konusunda kadın okurlar bilgilendirilmiştir. Hayır işleri, moda, yemek, cilt bakımı, pratik bilgiler, sağlık gibi konular gazeteyi içerik olarak zenginleştiren diğer konular olmuştur. Biz bu çalışmamızda Kadın Gazetesi nin, sessiz çoğunluk olan kadınların çağdaşlaşma yolunda nasıl sesi olduğunu incelemiş bulunmaktayız.
Öğrencinin T.C. SELÇUK ÜNĠVERSĠTESĠ Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürlüğü Adı Soyadı Birsen ÜNAL Numarası 084202051008 Ana Bilim / Bilim Dalı Tarih / Atatürk İlkeleri ve İnkılâp Tarihi Danışmanı Doç. Dr. Yaşar SEMİZ Tezin İngilizce Adı A Contemporary Step For Turkish Feminity: The Woman Newspaper ( 1947 1951) SUMMARY The Woman Newspaper, which starts to its broadcast life as a social and political newspaper, is our research topic. It had served for thirty-three years in 1947-1979. The Woman Newspaper has been investigated with its all content because of being a newspaper in the modernization way in Turkey, which brings modern life to our houses. This study consists of three parts. In the terms of illuminating our topic, in the first part, the last period of Ottoman and the woman s place in the community life in the Republic period and the situation in the profession life have been mentioned. In the second part, the newspaper s organization, aim, identity, and pay information, technical aspect and editorial staff have been investigated. In the third part, the newspaper s broadcast policy and content information have been examined. As the content, each subject title, which is taken place in the newspaper, has been given place. The social life, history, sport have been evaluated under the different headings. The enterprises, which are suitable for the young and the dynamic structure of Turkey, have been done as wished or have been hindered. The Woman Newspaper has been established for overcoming these encountered difficulties in the way of modernization; which Ataturk opened, and for doing this by the aspect of womanhood. The woman readers have been informed in the topics of what they should do, how they should do, why they should. The topics; such as, charitable works, fashion, food, skin care, practical knowledge and health have been the other topics enriching the newspaper as the content. In this study, we have examined how the Woman Newspaper has been the voice of women, which are the silent majority in the way of modernization.
ĠÇĠNDEKĠLER GĠRĠġ... 5 BĠRĠNCĠ BÖLÜM... 6 OSMANLI NIN SON DÖNEMĠ VE CUMHURĠYET DÖNEMĠNDE KADIN.. 6 I. OSMANLI DEVLETĠ NĠN SON DÖNEMĠNDE KADIN... 6 A. KADINLARIN TOPLUMDAKİ YERİ... 6 B. KADINLARIN MESLEK HAYATINDAKİ YERİ... 9 C. KADINLAR İÇİN ÇIKARILAN MECMUALAR... 12 1. Terakki... 12 2. Terakki-i Muhadderat... 12 3. Kevkeb-i Şark... 13 4. Vakit ya da Mürebbi-i Muhadderat... 13 5. Ayine... 13 6. Aile... 13 7. İnsaniyet... 13 8. Hanımlar... 14 9. Şükûfezar... 14 10. Mürüvvet... 14 11. Parça Bohçası... 15 12. Hanımlara Mahsus Gazete... 15 13. Hanımlara Mahsus Malumat... 16 14. Takvim-i Nisa... 16 15. Âlem-i Nisvan... 16 16. Demet... 16 17. Metin... 16 18. Mehasin... 17 19. Kadın... 17 20. Musavver Kadın... 18 21. Hanımlar Âlemi... 18 22. Kadınlar Dünyası... 18 23. Erkekler Dünyası... 19 24. Seyyale... 20 25. Kadın Âlemi... 20 26. Siyanet... 20 27. Kadınlık Hayatı... 21 28. Kadınlık... 21 29. Bilgi Yurdu Işığı... 21 30. Genç Kadın... 21 1
31. Türk Kadını... 22 32. İnci... 22 33. Kadınlar Saltanatı... 23 34. Hanım... 23 35. Diğerleri... 23 II. CUMHURĠYET DÖNEMĠ NDE KADIN... 24 A. KADINLARIN TOPLUMDAKİ YERİ... 24 B. KADINLARIN MESLEK HAYATINDAKİ YERİ... 28 C. KADINLAR İÇİN ÇIKARILAN MECMUALAR... 31 1. Ev Hocası... 31 2. Süs... 31 3. Yıldız... 32 4. Resimli Ay... 32 5. Kadın Yolu... 32 6. Kadın Yazıları... 32 7. Çiçek... 33 8. Yeni Kitap... 33 9. Cumhuriyet Kadını... 33 10. Model... 33 11. Moda Albümü... 34 12. Ev- İş... 34 13. Ev- Kadın... 34 14. Aile... 34 15. Diğerleri... 34 ĠKĠNCĠ BÖLÜM... 37 KADIN GAZETESĠNĠN TEMELLERĠ... 37 I. KADIN GAZETESĠ NĠN KURULUġU VE AMACI... 37 A. KURULUŞU... 37 B. AMACI... 37 II. KADIN GAZETESĠ NĠN KĠMLĠK BĠLGĠLERĠ... 39 A. GAZETENİN İSMİ... 39 B. GAZETENİN SAHİBİ... 40 C. YAZI KADROSU... 41 1. Baş Yazarlar ve Bazı Yazarlar... 41 a. İffet Halim Oruz... 41 b. Münevver Ayaşlı... 42 c. Halide Nusret Zorlutuna... 42 d. Hasene Ilgaz... 43 e. Perihan Çambel... 43 f. Pakize İzzet Tarzi... 44 2
g. Melahat Özgü... 45 h. Cahit Uçuk (Cahide Üçok)... 45 ı. Aziz Haydar Omur... 46 i. Şükûfe Nihal Başar... 46 j. Mualla Anıl... 47 k. Afet İnan... 47 l. Makbule Diblan... 48 m. Süreyya Ağaoğlu... 48 2. Diğer Yazarlar ve Misafir Yazarlar... 49 D. ÜCRET BİLGİLERİ VE ABONELİK SİSTEMİ... 52 E. BASIM YERİ VE İDAREHANESİ... 54 F. TİRAJI VE GELİR KAYNAKLARI... 55 G. TEKNİK YÖNÜ... 56 1. Sayfa ve Sütun Düzeni... 56 2. Sayfa Düzenlemesi... 57 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM... 61 KADIN GAZETESĠ NĠN YAYIN POLĠTĠKASI VE ĠÇERĠĞĠ... 61 I. YAYIN POLĠTĠKASI... 61 II. ĠÇERĠĞĠ... 62 A. İÇ HABERLER... 62 1. Sosyal Hayat ve Kadın Gazetesi... 62 a. Sosyal Yardımlaşma ve Dernekler... 65 b. Çalışma Hayatında Kadın... 67 c. Modernleşmede Yapılan Hatalar... 71 d. Çocuklar İçin Yapılan Girişimler... 72 e. Yurt Yazıları... 74 f. Göçmen Meselesi... 77 g. Köylerimiz ve Köylü Kadın... 78 h. Sosyal Faaliyetler... 80 ı. Anket Çalışmaları... 83 2. Yazı Dizileri... 84 3. Siyasi Hayat ve Kadın Gazetesi... 92 a. Sovyet Delegesinin Demecine Tepki... 94 b. Kıbrıs Meselesine Bakışı... 95 c. Pakistan la İlişkiler... 96 d. Seçimlerde Kadın Faaliyetleri... 98 e. Af Kanunu ve İşsizlik Meselesi... 102 f. Kore ye Yardım Meselesi... 103 4. Ekonomi ve Kadın Gazetesi... 104 5. Sağlık ve Kadın Gazetesi... 110 6. Dil, Edebiyat ve Kadın Gazetesi... 115 3
7. Çocuk, Gençlik ve Kadın Gazetesi... 121 8. Eğitim ve Kadın Gazetesi... 124 9. Tarih ve Kadın Gazetesi... 128 10. Din ve Kadın Gazetesi... 133 11. Moda, Ev İdaresi ve Kadın Gazetesi... 137 12. Kültür- Sanat ve Kadın Gazetesi... 140 13. Spor ve Kadın Gazetesi... 143 14. Reklam- İlan ve Kadın Gazetesi... 146 B. DIŞ HABERLER... 148 1. Dünyadaki Gelişmeler... 148 2. Dünyadaki Gelişmelerin Türk Kadınına Tesiri... 151 DEĞERLENDĠRME ve SONUÇ... 153 EKLER... 158 KAYNAKÇA... 183 4
GĠRĠġ Ülkemizde kadının siyasi, sosyal ve kültürel hayattaki yeri sürekli tartışılan ve güncelliğini koruyan bir konu olmuştur. Kadınlar çeşitli yollar ile sahip olması gereken haklarını, hayattaki yerlerini elde edebilmeye çalışmışlardır. Bu yollardan biri de basın yayın yolu ile seslerini duyurabilmektir. Bu bağlamda Kadın Gazetesi, Türk kadınının siyasi, sosyal, ekonomik ve kültürel hayattaki yeri açısından üzerinde durulması gereken önemli bir basın yayın organıdır. Modern hayatta her işte, her yerde olan sadece erkekler değildir. Kadınlar da pek çok yerde erkeklerin yanında yer alabilmektedir. Ülkemizde inkılâplarla kadın erkek hakları paylaştırılmıştır. Ancak kadınlar, yüzyıllar boyu toplumsal ve siyasi yaşamda geri planda tutuldukları için bekledikleri, istedikleri sürece hızla ayak uyduramamışlardır. Kadın Gazetesi bu süreci hızlandıran bir etken olmuştur. 1947 li yılların öncesinde ve sonrasında kadınlar için çıkartılan dergi ve gazetelerde kadınlara ve onların davalarına ışık tutulmaya çalışılmıştır. Ancak bu yayınların erkekler tarafından kurulmuş ve yönetiliyor olması, bazı yazarları kadın olsa da kadınlar âlemine belli çerçevelerde yaklaşmalarına neden olmuştur. Kadına bakış açıları kadınların tam olarak istedikleri nitelikte olamamıştır. Bu noktada Kadın Gazetesi nin en önemli özelliği, kadınlar tarafından çıkartılmış olan ilk gazete olmasıdır. Sahibi kadındır ve yazar kadrosu tamamen kadınlardan oluşturulmuştur. Bu özelliğiyle yayın hayatına başlayan Kadın Gazetesi 33 yıl gibi uzun bir süre bu misyonunu devam ettirmiştir. Bu gazetede kadınların penceresine kadın gözüyle bakılmıştır. Kadınların ruhuna inilebilmiştir ve kadınların her tür ihtiyacına cevap verilebilmiştir. Bu nedenle 1979 yılında yayın hayatının sona ermesi kadınların siyasi ve sosyal davalarının yürütülmesi adına bir sekte oluşturmuştur. Biz bu önemli gazetenin hangi şartlar ve koşullarda yayın hayatına başladığını inceleme adına kuruluş yılı olan 1947 ile 1951 yılları arasını ele almış ve Türk kadınlığına hizmet etme davasını nasıl işlediğini incelemiş bulunmaktayız. 5
BİRİNCİ BÖLÜM OSMANLI NIN SON DÖNEMİ VE CUMHURİYET DÖNEMİNDE KADIN I. OSMANLI DEVLETİ NİN SON DÖNEMİNDE KADIN A. KADINLARIN TOPLUMDAKĠ YERĠ Klasik dönem Osmanlı toplum yapısında; Kadının ve erkeğin evleri dışında aynı yerlerde yaşayamaması, kadının sokağa belli zamanlarda çıkabilmesi, toplu kullanılan yerlerin erkeklere ait olması 1, kızların eğitimden genel olarak yoksun olması, kadınların komşuluklar sayesinde eğlence ve gezinti yapabilmeleri, çok kadınla evlilik ve boşanma hakkının erkekte olması gibi toplumsal yaşam şekli 19. yüzyılda büyük bir değişime uğramıştır. Osmanlı Devleti nde ülkenin geri kalmışlığıyla kadının geri kalmışlığı arasında kurulan paralellik ve bunu giderme çabaları kadını yeniden biçimlendirmiş, görevlerini yeniden belirlemişti 2. Teknolojinin ilerlemesi, batının yaşam şeklinin yakından takip edilmesi, dergi, gazete gibi kitle iletişim araçlarının yayınlanması ve bu sayede her türlü bilginin daha hızlı toplum içinde yayılması, posta ve telgraf gibi haberleşme araçlarının insanların birbiriyle ilişki kurmasını sağlaması bu yüzyılda toplumsal yapının hızla gelişmesinde önemli etkenler olmuşlardır. Gelişen Osmanlı toplum yapısında kadın- erkek ilişkileri kayda değer bir şekilde değişmiştir. Kadının anne olması, eş olması gibi değerlerinin yanında sahip olduğu ve bu döneme kadar gizli kalan yüksek değerleri gün yüzüne çıkarılmaya başlanmıştır. Artık kadın toplum içinde pasif olan rolünü aktif bir şekilde oynamaya 1 2 Örneğin; Gülhane Parkı nın açılış gününde kadınlar ve erkekler bir arada bulunmuşlar. Bu durum Harbiye Nazırının hoşuna gitmemiş ve kadınların parka girmesi yasaklanıştır. Bu karara karşı gelinmesi üzerine kadınların parkta dolaşabilmeleri için ayrı günler belirlenmiştir. Bkz. A.Afet İnan, Tarih Boyunca Türk Kadınının Hak ve Görevleri, Milli Eğitim Basımevi, İstanbul 1975, s. 98. Zehra Toska, Cumhuriyet in Kadın İdeali: Eşiği Aşanlar ve Aşamayanlar, 75 Yılda Kadınlar ve Erkekler, Türkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakfı Yayınları, İstanbul 1998, s. 71. 6
başlayacaktır. Bunu sağlayabilmek için önce kadının eğitim mevzusu ele alınmıştır. Kadınların okuma yazma oranının düşük olması onların yapmak istedikleri girişimlerde yetersiz kalmalarına sebep olmuştur. 19. yüzyıl, kadınların eğitimi açısından önemli bir dönüm noktası olmuştur. Önceleri özel derslerle alınabilen eğitim (ki bunu zengin ailelerin kızları yapabilmektedir) 1913 yılında ilk defa kızların da gidebildiği liselerin kurulması 3 ile orta öğretim her genç kız için mümkün hale gelmiştir. Hatta 1915 yılında kızlar için İnas Darülfünunu 4 adında üniversite şubesi de açılmıştır. 1918 yılından itibaren ise kızların ve erkeklerin bir arada eğitim alabilmeleri uygun görülmüştür. Kızlar, bu dönemde eğitimden yararlanmaları sayesinde yabancı dil öğreniminden de faydalanmışlardır. Birçok dil öğrenimi verilmekle birlikte kızlar en çok Fransızca dil öğrenimini tercih etmişlerdir. Avrupa modasına göre kılık kıyafet düzenlenmeye başlanmıştır. Tesettürün Avrupa modasına benzetilerek uygulanabileceği görüşü doğrultusunda İslami yapı bozulmadan moda yakından takip edilmiştir 5. (Ancak İslami yapı ve moda dengesinin korunamadığı pek çok zaman da olmuştur.) Daha sonraları modayı takip etmek adına kılık kıyafette yapılan değişiklikler erkekler tarafından tepkiyle karşılansa da kadınlar yaptıkları şeylerin ve girişimlerinin haklılıklarını savunmuşlar ve bu doğrultuda mücadele etmişlerdir 6. Kadınların okuma - yazma oranının artması kadınların haklarını savunmalarında etkili olmuştur. Bu dönemde batıdaki kadın hareketleri örnek alınarak kadınlar sahip olmaları gereken hakları için mücadeleye girmişlerdir. Bunu 3 4 5 6 Burhan Göksel, Çağlar Boyunca Türk Kadını ve Atatürk, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara 1993, s. 137. Ayrıntılı bilgi için bkz. Türker Alkan, Kadın- Erkek Eşitsizliği Sorunu, Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Yayınları, Ankara 1981, s. 14; İnan, s. 95-96. Leyla Kaplan, Cemiyetlerde ve Siyasi Teşkilatlarda Türk Kadını(1908-1960), Atatürk Araştırma Merkezi, Ankara 1998, s. 24. Bernard Caporal, Kemalizmde ve Kemalizm Sonrasında Türk Kadını, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, Ankara, 1982, s. 81; Kaplan, s. 24-25. 7
en etkili bir şekilde; kadınlar için açılan dergi ve gazeteler 7, yine kadınlar tarafından kurulan cemiyet ve dernekler 8 aracılığı ile gerçekleştirmişlerdir. Şunu belirtmek gerekir ki bu dergi, gazete, cemiyet ve dernekler sadece kadınların kendi hakları için mücadele etmemişlerdir. Osmanlı Devletinin içinde bulunduğu buhrandan kurtulması için de faaliyet göstermişlerdir. Basın yayın organları ve dernekleri Türk kadınlarını bilinçlendirme ve onları harekete geçirme aracı olarak kullanılmışlardır. Ayrıca yine Milli Mücadele döneminde düşmanların yaptıkları işgallere tepki göstermek ve kadınların Milli Mücadeleye katılmasını teşvik etmek için bu basın yayın organlarının çalışmaları ile mitingler düzenlenilmiştir 9. Bu sayede cephede savaşan erkeklere cephe gerisindeki hizmet kadınlardan gelmiştir. Hemşirelik, silah taşıma, giysi dikme, yiyecek hazırlama gibi önemli geri hizmetlerini kadınlarımız üstlenmiştir. Savaş sırasında üzerinde onu sıcak tutacak giysi olmadan cephane taşıyan kadına Ali Fuat (Cebesoy) Paşa: üşümüyor musun Bacı? Hava soğuk arkana bir şey al şeklindeki konuşmasına köylü kadınımız şöyle cevap vermiştir: Aman Paşam, düşman toprağımıza ayak bastığından beri yanıyorum, ne üşümesi 10 işte bunlar gibi nice isimsiz kadın kahramanımız bu vatan toprakları için gönülden mücadele etmiş ve Milli mücadelemizin zaferle sonuçlanmasında etkili olmuşlardır. Meşrutiyet dönemiyle birlikte kadınlarımız kanun önünde haklarını elde etmeye başlamışlardır. 1917 yılında İsviçre Medeni Kanunu örnek alınarak aile hukuku kararnamesi ile kadınlar bazı durumlarda boşanma hakkını elde edeceklerdi. Ancak bu kararname 1918 yılında kaldırılmıştır 11. 7 8 9 10 11 Osmanlı nın son döneminde yayımlanan dergi ve gazeteler hakkında özet bilgi araştırmamızın Osmanlı Son Dönem inde Kadınlar İçin Çıkarılan Mecmualar bölümünde vardır. Ayrıntılı bilgi için bkz. Kaplan, s. 38-43, 87-90, 113-133; Müjgan Cunbur, Milli Mücadelede Kadın Dernekleri, Milli Mücadelede Türk Kadınları, Feryal Matbaacılık, Ankara 1983, s. 33-44. Ayrıntılı bilgi için bkz. İnan, s.104-120. Nevin Korucuoğlu, Kurtuluş Savaşındaki Kadın Kahramanlarımız, Milli Kültür, S. 78, Kasım 1990, s. 53. Alkan, s. 14-15. 8
Osmanlı Devletinde kurulan kadın teşekkülleri kadınların bütün haklarını elde etmelerinde sosyalleşip ilmi, edebi, siyasi, ekonomik hayata girmelerinde tam olarak istenen neticeyi verememişlerdir. Bu konuda İffet Halim in Meşrutiyetten sonra bile, Türk seciyesinin en yüksek bir varlığı olan, hamiyet duygusuyla kucaklanan hayır cemiyetleri ayrılırsa, diğer içtimai kadın teşekkülleri uzun seneler, bizde atılan diğer adımlar gibi, sendeleme vaziyeti geçirmiştir 12 sözü manidardır. Ancak şunu da söylemek gerekir ki bu sendeleme halinde atılan adımlar Türkiye Cumhuriyeti nin hızla ilerlemesi ve çağdaşlaşmasında temeli nitelikte olacaktır. B. KADINLARIN MESLEK HAYATINDAKĠ YERĠ Tarihsel sürece bakıldığında Türk kadını ekonomik hayata aktif bir şekilde katılmıştır. Bu, ya tarlada çalışarak, ya işyeri çalıştırarak, ya eşine işinde yardım ederek, ya da evinin bakımını yaparak olmuştur. Bunlara daha başkalarını da eklemek mümkündür. Osmanlı Devleti nde kırsal alanda yaşayan kadınlar daha özgür ve hâkim güce sahipken kentlerde yaşayan kadınlar toplumdan çalışma hayatından soyutlanmış ve evinin kadını sıfatına büründürülmüştür 13. Genel olarak kadının geleneksel yapıdaki temel ekonomik görevi, evinin ve ailesinin bakımı olmuştur. Bu geleneksel yapıdan dolayı kızların okutulmaması meselesi ortaya çıkmıştır. Bu durum da kadının yüksek görevlerde bulunmasının önüne geçmiştir. Bu nedenle kadınlar genel olarak okuma yazma bilmez bir halde yaşam mücadelesinde yerlerini almışlardır. Osmanlı Devletinde çalışma hayatı erkeklerin hâkimiyetinde idi. Kadın eşine yardımcı olabilecekse onun yanında çalışabilmiştir. Anadolu da dokuma, halıcılık gibi çeşitli zanaat dallarında kadınlar çalışmıştır. Bunun dışında kadınlar aile geçimine evinde yaptığı tutumlu harcamaları ile katkıda bulunabilmiştir. Yüzyıllar içinde bu durumun istisnaları da yaşanmıştır. Ticarethanesi olan 12 13 İffet Halim, Yeni Türkiye de Kadın, Ankara 1933, s.13. Bihrettin Vural Dinçkol, Kadının Hukuksal Statüsünün Tarihsel Gelişimi, 20. Yüzyılın Sonunda Kadınlar ve Gelecek Konferansı Bildirileri, Türkiye ve Orta Doğu Amme İdaresi Enstitüsü Yayını, Ankara 1998, s. 35. 9
kadınlardan köle ticareti yapan kadınlara kadar çeşitli alanlarda çalışan kadınlar da mevcut olmuştur 14. Osmanlı devletinin son döneminde içinde bulunduğu kötü durum ve girdiği savaşlar ekonomik yapısını iyiden iyiye sarsmıştır. Erkeklerin savaşa gitmeleri ve çoğunun geri dönememesi çalışma hayatını büyük ölçüde alt üst etmiştir. İffet Halim bu durumu şu cümleleriyle ifade etmiştir: Cepheleri dolduran insanlar arkalarında fabrikalar, ticaret evleri, tarlalar ve sokak süpürücülüğüne varıncaya kadar başlı başına bir âlemi bomboş bırakmışlardı, ayrıca aile de başını kaybetmiş bulunuyordu. Daha sonra geride cepheyi takviye için lüzumu olan makine de hızını eksiltmişti. Kadın bu vaziyeti dolduracak yeni bir unsurdu 15 Savaşların, özellikle de I. Dünya savaşının tesiriyle boşalan memuriyet ve iş alanlarını kadınlar doldurmaya başlamıştır. Kadınlar cephe gerisinde, idari kurumlarda, evinde, köyünde aktif bir çalışma hayatına girmişlerdir 16. İdari kurumlarda ilk memuriyet açığı posta teşkilatında yaşanmıştır 17. Bunun içindir ki ilk kadın memur alımları buraya yapılmıştır. İlk kadın memurlarımızın fotoğrafı Kadın Gazetesinin 1 Mart 1948 tarihli sayısında resmedilmiştir. 1914 yılında ilk defa telefon idarehanesinde memur olmaya hak kazanan kadınlarımız şunlardır: Hamiyet Derviş, Bedia Şekip, Mediha Enver, Refika Mustafa, Bedra Osman, Semiha Hikmet, Nezihe Mustafa, Msr. Minter. Bundan sonra telgrafa, maliyeye memur ihtiyacı yine kadınlardan sağlanmıştır. Kadınlar sadece buralarda değil fabrikalardan atölyeye, yol yapımından temizlik işçiliğine kadar her alanda istihdam edilmişlerdir. İşverenler artık kadın çalışanı daha fazla bünyelerine almaya başlamışlardır. Çünkü kadınların erkeklerle aynı sebeplerden dolayı işe ihtiyaç duymalarının yanında daha farklı 14 15 16 17 Caporal, s. 135. Halim, s. 45. İnan, s. 98. Caporal, s. 140. 10
sebeplerden dolayı da işe ihtiyaçları olduğundan işverenler onların işçi hareketlerine katılmayacaklarına inanmışlardır 18. Kadınlar, kendileri için açılan kurslarla aldıkları eğitimin ardından geçimlerini sağlayacak işler de yapmışlardır. Dokuduklarını ya da ördükleri yünlerini satarak işportacılık yapanlardan, konfeksiyon atölyelerinde çalışanlara kadar aldıkları eğitimle iş yapan kadınlar da vardır. Bu kursları, açılan kadın dernekleri tertip etmiştir. Örneğin; Kadın dergilerinden biri olan Bilgi Yurdu Işığı dergisi Bilgi Yurdu Derneği çatısında kadınlara biçki dikiş kursları vermişlerdir 19. Kadınların öğrenim düzeylerinin artması ile kadınlar, daha çok öğretmen olarak meslek hayatında yer almışlardır. Osmanlı Devletinin son döneminde de yönetimde kadınların öğretmen olarak çalışmaları tercih edilmiştir. Bazı ilkokulların ve hatta liselerin müdürlüklerine kadınlar getirilmiştir. Kadın müfettişler dahi atanmıştır 20. Kadınları edebiyatçı, şair, yazar, gazeteci, doktor, ressam vs. olarak da bu dönemde görmekteyiz. Örneğin Şair olarak Nigar-ı Binti Osman, Yaşar Nezihe Bükülmez, yazar olarak Afet İnan, edebiyatçı olarak Halide Edip Adıvar, gazeteci olarak Fatma Aliye, Hayriye Hanım dönemin ünlü kadınlarıdır. Kadınlık hareketlerinin de etkili olması ile kadınlar, toplum içerisinde olmaları gereken konuma gelmeye başlamışlardır. Yeterli düzeyde olmasa dahi gelecek yüzyıl ve Türkiye Cumhuriyeti nin toplumsal yaşamı için önemli adımlar atılmıştır. Mehmet Ali Gürol un şu sözleri kadınların meslek hayatlarına ilişkin durumunu özetlemektedir: Tarihi dokümanlarda mevcut kayıtlardan elde edilen verilerin ışığında değerlendirildiğinde, Osmanlı nın ekonomik yaşamında kadının, belli sektörlerde diğerlerine oranla ağırlıklı olmak kaydıyla, gerek çalışma yaşamında, gerekse 18 19 20 Ahmet Makal, Osmanlı İmparatorluğu nda Çalışma İlişkileri: 1850-1920 Türkiye Çalışma İlişkileri, İmge Kitabevi Yayınları, Ankara 1997, s. 196, 197. Şefika Kurnaz, Cumhuriyet Öncesinde Türk Kadını(1839-1923), T.C Başbakanlık Aile Araştırma Kurumu Başkanlığı Yayınları, Ankara 1991, s. 92. Caporal, s. 140. 11
kendi kendisinin işvereni olarak bir girişimci niteliğinde üstlendiği- ve üstlenmeye çaba gösterdiği- rolün, biline gelenin, tahmin edilenin çok üzerinde olduğu anlaşılmaktadır 21. C. KADINLAR ĠÇĠN ÇIKARILAN MECMUALAR 1. Terakki 1868 yılında yayın hayatına başlayan gazetedir. Haftada bir kadınlara mahsus sayı çıkarılmıştır 22. Sahibi Ali Raşit ve Filip Efendi dir 23. Kadın mektuplarına yer verilmiştir. Bu mektuplar kadınların kendi sorunlarını gündeme getirmeleri açısından önemlidir. Bu mektuplarda okuma yazma bilmeyen kadınlar dahi başkasına yazdırarak sorunlarını kaleme alabilmişlerdir. Erkeklerle aynı parayı ödemelerine rağmen vapurda kadınlara ayrılan yerin kötülüğünü dile getiren kadınlardan, çok kadınla evliliği sorgulayan kadınlara kadar her türlü mesele gündeme getirilmiştir. 2. Terakki-i Muhadderat Terakki gazetesi tarafından 1869 yılında yayınlanan dergidir. 48 sayıdan oluşmuştur. Dönemi ve kadının konumunu eleştiren çoğu başlıksız mektuplara yer verilmiştir. Mektuplar rumuz isimlerle gönderilmiş ya da Bir Hanım adıyla gönderilmiştir. Mektupların çoğu eğitimin kadınlar için gerekliliği ile ilgilidir. Dergide ayrıca batıda yaşanan feminist hareketler hakkında da bilgi verilmiştir 24. 21 22 23 24 Mehmet Ali Gürol, Türkiye de Kadın Girişimci ve Küçük İşletmesi: Fırsatlar, Sorunlar, Beklentiler ve Öneriler, Atılım Üniversitesi Yayını, Ankara 2000, s. 257. Enver Behnan Şapolyo, Türk Gazeteciliği Tarihi: Her Yönüyle Basın, Güven Matbaası, Ankara 1971, s. 152. Hatice Özen, Tarihsel Süreç İçinde Türk Kadın Gazete ve Dergileri(1868-1990), (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul 1990, s. 15. Serpil Çakır, Osmanlı Kadın Hareketleri, Metis Yayınları, İstanbul, 1993, s. 23-24. 12
3. Kevkeb-i ġark 1869 yılında yayınlanmaya başlamıştır. Kadınlara mahsus olarak çıkmıştır. Renkli kâğıtlara basılmıştır 25. 4. Vakit ya da Mürebbi-i Muhadderat 1875 yılında yayın hayatına başlayan dergidir. Sahibi Filip, İmtiyaz sahibi vekili Lütfü dür. Haftada bir yayınlanmaktadır 26. 8 sayı çıkmıştır. Gazetenin yayın ilkesi Kadınlığa nafi şeylerden bahseder ibaresiyle açıklanmıştır. Evlilikte ilişkiler, çocuk terbiyesi gibi konular işlenmiştir 27. 5. Ayine 1875 yılında çıkarılan dergidir. Sahibi Mustafa, imtiyaz sahibi vekili Mahmud Hamdi dir. 30 sayı çıkmıştır. Hedef kitle kadınlar ve çocuklardır. Eşlerin tutum ve görevleri, çocuk terbiyesi ve sağlığı gibi konular işlenmiştir. 6. Aile 1880 de çıkarılan dergidir. Sahibi Mihran dır 28. Aileye, yani kadınlara çocuklara ve ev işlerine müteallik mebahis-i mütenevviayı cami mecmuadır ibaresiyle yayınlanmıştır. Kadınları pek çok konuda bilgilendirmeye çalışmıştır. 29 7. Ġnsaniyet 1883 yılında kadınlar için çıkarılan aylık dergidir. Sahibi Mahmud Celaleddin dir. 2 sayısı bulunmaktadır. Kadın haklarını korumak ve onlara saygı gösterilmesini sağlamaya yönelik yazılar yayınlanıştır 30. 25 26 27 28 29 30 Şapolyo, s. 152. Kurnaz, s. 40. Çakır, s.25. Kurnaz, s. 43. Çakır, s. 25. Kurnaz, s.40 13
8. Hanımlar 1883 yılında aylık çıkarılan dergidir. Dergide ev idaresi, edebi yazılar, tarih, takvim sistemleri gibi bilgiler yanında yabancı dil öğrenmenin kadın için önemine dikkat çekilmiştir. Bu dergide kadınlar tarafından gönderilen mektup sayılarında artış olmuş hatta yaşlı kadınlar dahi Bir Kocakarı adıyla mektuplar göndermişlerdir 31. 9. ġükûfezar 1883 yılında 15 günde bir yayınlanmaya başlayan dergidir. İmtiyaz sahibi Arife Hanım dır. Türk basınında kadın olarak ilk dergi sahibi Arife Hanım dır. İnsanların yükselmelerine hizmet etmek hususunda erkekle kadın arasında fark bulunmadığını belirterek sözlerini şöyle devam etmiştir: Biz ki, saçı uzun, aklı kısa diye erkeklerin hande-i istihzalarına hedef olmuş bir taifeyiz. Bunun aksini ispat etmeye çalışacağız. Erkekliği kadınlığa, kadınlığı erkekliğe tercih etmeyerek çalışma ve iş görme yolunda sebatla adımlarımızı atacağız 32 Bu derginin yazı kadrosu tamamen kadınlardan oluşmuştur. Fatma Nevber, Fatma Nigar, Münire gibi yazarları görmekteyiz. 10. Mürüvvet 1888 yılında yayınlanmaya başlayan dergidir. Sahibi Mehmed Ziyaeddin dir. Yazıları edebiyat, haftalık politika haberleri, terbiye ve ahlak gibi konu başlılarına ayırarak yayınlayan ilk dergidir. Bu dergi, II. Abdülhamit in desteğini ve teşvikini almıştır. Kadınlar için olan nüshası ilave olarak yayınlanmıştır. Kadınların kültür düzeyini yükseltmeyi amaçlamış ve onları dünya 31 32 Çakır, s. 26. Münir Süleyman Çapanoğlu, Basın Tarihine Dair Bilgiler ve Hatıralar, Hür Türkiye Dergisi Yayınları, 1962, s. 31-32. 14
kadınlarından haberdar etmiştir. Nigar Binti Osman, Leyla Saz gibi edebiyatçılara ilk kez bu dergide rastlanmıştır 33. 11. Parça Bohçası 1889 yılında yayınlanan tek sayılık dergidir. Hatice Semiha ve Rabia Kamile adlı kadınlar tarafından çıkarılmıştır. Ev işleri, ev düzeni, çocuk bakımı ile ilgili konulara yer verilmiştir 34. 12. Hanımlara Mahsus Gazete 1895 yılında başyazarı ve yazı kadrosunun tamamına yakını kadın olmak üzere yayınlanmaya başlayan dergidir. Derginin sahibi Tarik gazetesi başmuharriri İbnül Hakkı Mehmed Tahir dir. Başyazarları Makbule Leman, Nigar Osman, Fatma Şadiye, Mustafa Asım, Faik Ali, Talat Ali ve Gülistan İsmet tir. 1908 yılına kadar toplam 604 sayı olarak çıkan en uzun süreli kadın dergisidir. Kadınların geliştirilmesi, yükseltilmesi vurgulanmış, kadını içinde bulunduğu durumla toplum arasında bağlantı kurulmuştur. Kadınların sorunları, aile, toplum ve iş yaşamları, eğitim, sağlık, moda, giyim konularına yer verilmiştir. Kadınlar için moda yakından takip edilmiş hatta gazete tarafından moda elbiselerin patronları verilmiştir 35. Ayrıca batıdaki kadın hareketleri ile ilgili bilgiler de verilmiştir. Dergide genç kızlar için yazarlığını Hatice ve Semiha hanımların üstlendiği Hanım Kızlara Mahsus adıyla bir ek çıkarılmıştır. Gazete 8 sayfa halinde iki gün (Pazartesi- Perşembe) yayınlanmıştır. Genç kızlar için yayınlanan ek de 15 günde bir yayınlanmıştır 36. 33 34 35 36 Çakır, s. 27. Çakır, s.27. Fuat Süreyya Oral, Türk Basın Tarihi: 1728-1922 I. Kitap Osmanlı İmparatorluğu Dönemi, Yeni Adım Matbaası, s. 157. Çakır, s. 27, 31, 32. 15
13. Hanımlara Mahsus Malumat 1895 yılında Malumat Mecmuasının eki olarak yayınlanmıştır. Derginin müdürü Mehmet Tahir dir. Edebiyat, ahlak gibi konulardan bahsedilen dergide mektuplara da yer verilmiştir 37. 14. Takvim-i Nisa 1899 yılında Ebuzziya Tevfik tarafından yayınlanmıştır. Kadınlar için çıkarılan bir takvimdir. Anneler için çeşitli önerilerde bulunulmuş ve okumanın gerekliliğinden bahsedilmiştir 38. 15. Âlem-i Nisvan 1906 yılında İsmail Gasprenski tarafından Kırım da yayınlanan Tercüman gazetesinin bir eki olarak çıkarılmıştır. Kafkasya daki Müslüman kadınlar için çıkarılmıştır. Kadınların sorunları ile ilgili konulara yer verilmiştir 39. 16. Demet 1908 yılında haftalık olarak yayınlanmaya başlamıştır. Sahibi Celal Sahir dir. Yazarlarının çoğu kadındı 40. Dergide ilmi, edebi ve siyasi konulara yer verilmiştir. Kadınların siyasi konularına eğilimini artıran bir dergi oluştur. Yaklaşık iki ay yayınlanmıştır 41. 17. Metin 1908 yılında yayınlanmaya başlamıştır. Günlük yayınlanan gazeteler içerisinde kurucusun kadın olduğu ilk gazetedir. Kurucuları; Hayriye Hanım, 37 38 39 40 41 Kurnaz, s. 42. Kurnaz, s. 43. Çakır, s. 32. Çapanoğlu, s. 32. Sezen Çoğun, Türk Basınında Kadın Gazetesi(1947-1962), (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, 9 Eylül Üniversitesi Atatürk İlkeleri ve İnkılâp Tarihi Enstitüsü, İzmir 2003, s. 13, 14. 16
Akyiğitzade Musa, Halil Efendi dir. Gazete iki buçuk aylık bir yayın hayatından sonra Feyz-i Hürriyet ve Tasvir-i Hayal gazeteleriyle birleşerek yayın hayatına biraz daha devam etmiştir 42. 18. Mehasin 1908 yılında yayınlanmaya başlamıştır. Sahibi Asaf Muammer dir. Renkli ve resimlerle yayınlanan ilk kadın dergisidir 43. Aylık dergidir. 12 sayı çıkmıştır. Kadınlar için düzenlenen konferanslara ve kadınlar ile ilgili diğer mevzulara yer verilmiştir. Biraz sert hak arayan kadın yazılarının yanında geri adım atan çekimser yazılar da yer almıştır 44. Dergiyi diğer dergi ve gazetelerden ayıran bir özellik okuyucu sayısının düşmemesi için çeşitli uygulamalara gitmesidir. Yazı müsabakası, elişi müsabakası, çocukların güzellik yarışması için yavru müsabakası gibi müsabakalar yapmış, elmas hediyeli piyango çekilişleri yapmıştır 45. Bu sayede okuyucu kitlesinin devamlı olmasını sağlamıştır. 19. Kadın 3 tane kadın dergisi görmekteyiz. Birincisi; 1908 yılında Sahibi Mustafa İbrahim olan dergidir. Şiirler, hikâyeler, kadınlardan gelen mektuplar derginin konusu olmuştur. Bu dergi Selanik te çıkarılmıştır 46. 30 sayı olarak yayınlanmıştır 47. 42 43 44 45 46 47 Çapanoğlu, s. 5-6. Hasan Duman, İstanbul Kütüphaneleri Arap Harfli Süreli Yayınlar Toplu Kataloğu (1828-1928), İslam Tarih, Sanat ve Kültür Araştırma Merkezi, İstanbul, 1986, s. 226. Tezer Taşkıran, Cumhuriyet in 50. Yılında Türk Kadın Hakları, Başbakanlık Basımevi, Ankara 1973, s. 51. Çakır, s.35, 36. Çoğun, s. 13. Çakır, s.36. 17