YÖNETİCİ ÖZETİ YOKSULLUĞA KARŞI İŞ ÇÖZÜMLERİ

YÖNETİCİ ÖZETİ YOKSULLUĞA KARŞI İŞ ÇÖZÜMLERİ Kapsayıcı iş modelleri gelişmekte olan Avrupa ve Orta Asya da nasıl herkes için fırsatlar yaratır Growing Inclusive Growing Inclusive Markets Markets Business Works Business for Development Works for Development Works Development for Business Works for Business United United Nations Development Nations Development Programme Programme

Birleşmiş Milletler Bin Yıl Kalkınma Hedefleri 1 2 3 4 5 6 7 8 Hedef 1: Aşırı yoksulluk ve açlığın ortadan kaldırılması Hedef 2: Evrensel ilköğretimin gerçekleştirilmesi Hedef 3: Kadın-erkek eşitliğinin sağlanması ve kadınların konumunun güçlendirilmesi Hedef 4: Çocuk ölümlerinin azaltılması Hedef 5: Anne sağlığının iyileştirilmesi Hedef 6: HIV/AIDS, sıtma ve öteki hastalıklarla mücadele edilmesi Hedef 7: Çevresel sürdürülebilirliğin sağlanması Hedef 8: Kalkınma için küresel bir ortaklık geliştirilmesi Bu rapor, Yoksulluk Uygulaması, Bratislava Bölge Merkezi, BMKP Avrupa ve BDT Bölge Bürosu ve Büyüyen Kapsayıcı Piyasalar (GIM) ekibi, Özel Sektör Bölümü, BMKP Ortaklık Bürosu üyelerinin ortak çalışmasının bir sonucudur. Bu raporun hazırlanmasında, finansal destek sağlayan Ortaklık Bürosu ve değerli katkılarını esirgemeyen bölgesel GIM Çalışma Grubu Üyeleri, Örnek Olay İncelemeleri Yazarları ve ayrıca Christina Gradl, Jens Trummer, Iva Kleinova, Pascale Bonzom, Brigitte Duerr, Subathirai Sivakumaran, Austine Gasnier, Boleslaw Rok ve Gül Berna Özcan dan oluşan Rapor Yazma Ekibine teşekkür ederiz. Kasım 2010 Bu çalışmada ifade edilen bulgular, yorumlar ve sonuçlar yazarlara aittir ve Birleşmiş Milletler Kalkınma Programı, bağlı örgütleri veya Yönetim Kurulu Üyeleri ya da İcra Kurulu Direktörlerine veya temsil ettikleri ülkelere atfedilmemelidir. Ayrıca, belirtilen görüşler Birleşmiş Milletler Kalkınma Programı nın kararı veya açıklanmış politikasını temsil etmek zorunda değildir ve ticari unvanlar veya ticari süreçlerin aktarılması bunların onaylandığı anlamına gelmez. Bu yayında kullanılan tasarım uygulamaları ve haritalardaki materyaller hiç bir şekilde Birleşmiş Milletlerin veya UNDP nin her hangi bir ülke, toprak, şehir veya bölge ya da onların yöneticileri, veya kıyılarının, sınırlarının konumu hakkında herhangi bir görüş ifade yada ima etmez. Büyüyen Kapsayıcı Piyasalar hakkında daha fazla bilgi almak ve raporun tam metnini indirmek için, lütfen şu adresi ziyaret ediniz: www.growinginclusivemarkets.org Telif Hakkı 2010 Birleşmiş Milletler Kalkınma Programı UNDP Avrupa ve Bağımsız Devletler Topluluğu Bölge Bürosu Tüm hakları saklıdır. Bu belgenin hiçbir bölümü, UNDP nin önceden izni alınmaksızın çoğaltılamaz, bir erişim sisteminde saklanamaz veya elektronik, mekanik, fotokopi veya başka yöntemlerle hiçbir şekilde başka yerlere iletilemez. Tasarım: Phoenix Design Aid (Danimarka) 2 YOKSULLUĞA KARŞI İŞ ÇÖZÜMLERİ: Kapsayıcı iş modelleri gelişmekte olan Avrupa ve Orta Asya da nasıl herkes için fırsatlar yaratır

ÖNSÖZ Kori Udovički UNDP Başkan Yardımcısı ve Bölgesel Direktör UNDP Avrupa ve BDT Bölge Bürosu fotograf: UNDP Gelişmekte olan Avrupa ve Orta Asya nın (AOA) eski sosyalist ülkeleri çarpıcı bir ekonomik ve politik dönüşüm sürecinden geçmiştir. Bu değişim toplumun büyük bir kısmının geleceğini iyileştirmiş ancak pek çok kişiyi de ağır bir yoksulluk içerisinde bırakmıştır. Büyüme ile birlikte yoksulluğun azalması gerçekleşmediği gibi satın alma gücü paritesi ölçümlerine göre, halen yaklaşık 130 milyon insan günde 4.3 ABD Dolarının altında bir gelirle yaşamaktadır. Bölgedeki diğer ülkeler ile aynı değişim sürecini yaşamayan Türkiye ise bölgedeki ülkeler arasında en yüksek ikinci yoksul insan sayısına sahiptir. Doğru politikalar ile büyüme daha kapsayıcı olarak gerçekleştirilebilir, ancak işletmelerin de bu konuda önemli bir rolü olacaktır. İşletmelerin, iş modellerinde, yoksullara talep tarafında müşteri ve tüketici ve/veya arz tarafında üretici, çalışan ve iş adamı olarak yer vermeleri durumunda, işletmelere kısa dönem kârlılığın ötesinde yarar sağladığını ve aynı zamanda yoksullar için değer yaratılabildiğini gösteren kanıtların sayısı artmaktadır. Örneğin, Herkes için Değer Yaratmak: Yoksullar ile İş Yapmak için Stratejiler başlıklı ve 2008 tarihinde Birleşmiş Milletler Kalkınma Programı (UNDP) tarafından yayımlanan raporda, eşzamanlı olarak işletme karlılığını ve sosyal etkiyi artırmayı başaran 50 portre incelemesi bulunmaktadır. Aynı zamanda, kalkınmakta ve gelişmekte olan ülkelerde sıklıkla karşılaşılan kısıtlara yönelik temel çözüm stratejilerinden bahsedilmektedir. Ancak, söz konusu tecrübenin büyük bir kısmının AOA bölgesi dışında yer alan işletmelerin çalışmalarından elde edildiğini söylemek doğru olacaktır. Bu bölgede, kalkınma ve yoksulluğun azaltmasını sağlamak amacı ile işletmelerin gücünün kullanılmasını sağlayacak kapsayıcı işletmeler ve bu bölgedeki iş modelleri konusunda çok az yayın bulunmaktadır. Bu rapor bu alandaki boşluğu, bölgedeki 19 ülkeden özel olarak seçilip hazırlanan örnek olay incelemeleri ile doldurmaya çalışırken, karlı olmakla birlikte insanlar ve çevre üzerinde de olumlu etkisi olan iş alanları ile ilgili örneklemeler sunmaktadır. Raporun amacı bölgede bulunan kapsayıcı pazar girişimlerini katalize ederek pazarların yoksullar lehine çalışmasına mani olan temel engeli: Kapsayıcı işletmelerin başarılı olabileceği ve AOA bölgesinde test edilen başarılı modeller hakkındaki farkındalık eksikliğini ortadan kaldırmaktır. Raporda değişik sektör ve ülkelerden veri ve durum bilgileri sunulmaktadır. Bu alandaki çalışma halen tamamlanmış değildir ve ileride daha fazla araştırma yapılmasına gereksinim duyulmaktadır. Ancak, bu yaklaşım ile işletmeler ve kalkınma için fırsatların olduğunu gösteren yeterli kanıt bulunmaktadır. Umudumuz, sunulan 19 örnek olay incelemesinin bölgedeki özel sektörü harekete geçirmekte esin kaynağı olmasıdır. Bin Yıl Kalkınma Hedeflerini (MDG) gerçekleştirmek için 5 yıl kalmıştır. Özel sektör kapsamlı kalkınma için güçlü bir motor olabilir ve hedeflerin gerçekleştirilme olasılığını büyük oranda arttırabilir. Aynı zamanda, toplumun bu hedeflere ulaşamaması durumunda, işletmeler de büyüyemez ve başarıya ulaşamaz. Raporda da belirtildiği gibi, çok sayıda değişik aktör ile işbirliğine gidilmesi kapsayıcı işletmelerin başarısındaki temel faktördür. UNDP, politika önerileri, araştırma ve destekleme, fon sağlama ve kapasite geliştirme etkinlikleri ile kendi üzerine düşen görevi yapmaktadır. Ancak, diğer aktörlerin katkısına da ihtiyaç duyulmaktadır. Bu raporun işletmeler, hükümetler, sivil toplum ve kalkınmada rol alan diğer aktörlere daha kapsayıcı bir AOA bölgesi oluşturulması yolunda birlikte çalışmak için bir savunuculuk aracı olacağını ümit ediyoruz. 3

Kadınlar işletmelerin değer zincirlerine katkı sağlayacak son derece uzmanlaşmış ve değerli yeteneklere sahip olsalar da çoğu zaman emeklerini piyasalara ulaştıramazlar. 4 BUSINESS YOKSULLUĞA SOLUTIONS KARŞI İŞ TO ÇÖZÜMLERİ: POVERTY: Kapsayıcı How inclusive iş modelleri business gelişmekte models create olan opportunities Avrupa ve Orta for Asya da all in Emerging nasıl herkes Europe için fırsatlar and Central yaratır Asia fotograf: undp

YÖNETİCİ ÖZETİ Gelişmekte olan Avrupa ve Orta Asya (AOA), kapsayıcı işletmeler bakımından hem en gelişmiş hem de en gelişmemiş bölge olarak kabul edilebilir. 1 En gelişmiş kabul edilebilir, çünkü 1990 lı yılların başlarına kadar bölgede Türkiye dışındaki tüm ülkelerde, işletmelerin herkese tüketici ve çalışan olarak ekonomik fırsatlar sunmaya odaklandığı, bir sosyalist rejimle yönetiliyordu. Bu sosyalist dönemden kalan miras, uzak bölgelerde dahi nispeten gelişmiş altyapı ve ticaret için sağlam bir temel olan genel olarak iyi eğitimli nüfus olmuştur. Kapsayıcı işletmeler açısından en gelişmemiş olarak da kabul edilebilir, çünkü geçiş sürecinden sonra şirketler rekabetçi olmayan eski yaklaşımı terk etti. Bölgedeki çok az işletme, kapsayıcılığın rekabetçiliğe götüren bir yol olabileceğini fark etti. Bu rapor, kapsayıcı işletmelerin bölgedeki insanlar ve şirketler için yarattığı fırsatları ele almaktadır. KAPSAYICI İŞ MODELLERİ NELERDİR? Kapsayıcı iş modelleri, düşük gelirli insanların talep tarafında tüketiciler ve müşteriler olarak ve arz tarafında ise değer zincirinin çeşitli noktalarında bulunan çalışanlar, üreticiler ve girişimciler olarak yer aldığı iş modelleridir. Bu modeller, işletmeler ve düşük gelirli insanlar arasında karşılıklı menfaate dayalı köprüler kurmaktadır. Kapsayıcı iş modellerinin sağladığı avantajlar, kısa vadedeki kâr ve daha yüksek gelirlerin ötesindedir. İşletme için, bu avantajlar arasında yeni müşteriler kazanma, işgücünü genişletme ve tedarik ve teslim zincirlerini güçlendirme sayılabilir. Düşük gelirli insanlar için ise, temel ihtiyaçlarını karşılama, sürdürülebilir kazanç sağlama ve daha yüksek verimlilik elde etme gibi avantajlardan bahsedilebilir. 1) Raporun coğrafi kapsamı için Kutu 1 e bakınız. Yönetici Özeti 5

Buna ek olarak, modeller doğal kaynaklarının sürdürülebilir kullanımına uygun biçimde tasarlanabilir. Ukrayna daki Vitmark bunun bir örneğini teşkil etmektedir. Birkaç yıl öncesine kadar, Ukrayna daki düşük gelirli kesim çok pahalı olan taze ve kaliteli meyve sularından nadiren alabiliyordu. Vitmark, Ukrayna nın üç kentinde meyve suyu fabrikası kurdu ve meyve sularını neredeyse herkesin ulaşabileceği fiyatlarla satmaya başladı. Şirket, yöre halkını istihdam ederek eğitmekte ve meyveleri bölge çiftçilerinden temin etmektedir. Ödenen maaşlar, bölge ortalamasının üçte biri oranında daha yüksektir. Bunun yanında, çiftçiler mahsullerinin kalitesini artırmak için düzenli olarak eğitim almaktadır. Aynı zamanda, Vitmark düşük gelirli tüketicilere hitap etmek amacıyla, etkin ürün ambalajlama ve pazarlama yöntemleri kullanarak meyve suyu maliyetini aşağıya çekmeyi başarmıştır. Düşük gelir pazarına, benzer yöntemleri kullanan şirketlerin girmesinden sonra dahi, Vitmark Ukrayna da meyve suyu pazarının düşük gelir segmentindeki satışların yüzde 30 unu elinde tutarak, 2008 yılında yaklaşık 800 milyon UAH (78.5 milyon ) gelir sağladı. 1999 yılında yüzde 7 olan pazar payı, 2008 yılında yüzde 22 nin üzerine çıktı. Kutu 1 Çalışma bölgesi: AOA (Avrupa ve Orta Asya) Bu raporda, gelişmekte olan Avrupa ve Orta Asya anlamına gelen AOA 19 ülkeyi kapsamaktadır ve aşağıdaki alt-bölgelere ayrılmıştır: Kafkasya: Ermenistan, Azerbaycan ve Gürcistan Orta Asya: Kazakistan, Kırgızistan, Tacikistan, Türkmenistan ve Özbekistan Türkiye Batı Balkanlar: Arnavutluk, Bosna- Hersek, Hırvatistan, Sırbistan, Karadağ ve Eski Yugoslav Makedonya Cumhuriyeti Bağımsız Devletler Topluluğu (BDT) ve Rusya Federasyonu: Belarus (Beyaz Rusya), Ukrayna, Moldova ve Rusya Federasyonu. Avrupa Birliği (AB) üye devletleri rapor kapsamına alınmamıştır. Belarus Rusya Federasyonu Moldova Ukrayna Kazakistan Karadağ Gürcistan Bosna- Sırbistan Hersek Hırvatistan Kırgızistan Türkiye Arnavutluk Eski Yugoslav Azerbaycan Tacikistan Makedonya Ermenistan Özbekistan Cumhuriyeti Türkmenistan Bu bölgede Türkiye hariç olmak üzere tüm ülkeler, 1940 ve 1950 li yıllardan itibaren sosyalist rejim geçmişine sahiptir ve 1989 yılında Demir Perde nin yıkılmasından sonra pazar ekonomisine geçiş sürecini yaşamışlardır. 1991 yılında, Sovyetler Birliği nin varlığı sona ermiş ve 1992 yılında Yugoslavya Sosyalist Federal Cumhuriyeti dağılmıştır. Sonuç olarak, bu bölgede bazı yeni devletler ortaya çıkmıştır. Aslında bu raporda ele alınan ülkelerden sadece ikisi (Türkiye ve Arnavutluk) 20 yıl önceki coğrafi sınırlarını korumaktadır. Bu raporda vurgulanan kapsayıcı iş modellerine ilişkin özel fırsatlar ve zorluklar, bölgenin eski Sosyalist ülkelerinin kendine özgü tarihi ve Batı Balkanlar, Azerbaycan, Orta Asya ve Türkiye nin birbirini tamamlayan sosyal, ekonomik ve siyasi özellikleri ile kültürel ve ekonomik bağlarından kaynaklanmıştır. 6 YOKSULLUĞA KARŞI İŞ ÇÖZÜMLERİ: Kapsayıcı iş modelleri gelişmekte olan Avrupa ve Orta Asya da nasıl herkes için fırsatlar yaratır

Şekil 1 Bölgede ülkelere göre yoksulluk 10 25.952 27.857 7.5 5 2.5 0 Türkiye Tacikistan Rusya Federasyonu Kırgızistan Kazakistan Türkmenistan* Gürcistan Moldova Ermenistan Arnavutluk Ukrayna Yoksulluk (günde 2.15 ABD$ SAGP) milyon kişi (2005) Belarus E.Y. Makedonya C. Bosna - Hersek Azerbaycan Hırvatistan Hassasiyet (günde 4.3 ABD$ SAGP) milyon kişi (2005) * tahmini SAGP ye göre Kaynak: Dünya Bankası POVCALNET veritabanı. Kapsayıcı iş modelleri, sadece şirketler için bir fırsat değildir, aynı zamanda düşük gelirli insanların yaşam beklentilerini yükseltmek için çalışan organizasyonlar için de çok değerlidir. Bu modeller finansal olarak sürdürülebilir seçenekler yaratabilir ve bu insanları girişimci, çalışan veya tüketici olarak işletme değer zincirine dahil olmaya teşvik edebilir. İsviçre Uluslararası İşbirliği Örgütü (Helvetas), Kırgızistan için Topluluk Temelli Turizm (TTT) faaliyetini bu amaçla başlattı. Bu turizm faaliyeti, yerel toplumun sahip olduğu ve yönettiği bir turizm türüdür. Şu anda 19 köyde TTT grupları mevcuttur ve 350 aile bu faaliyetten doğrudan etkilenmektedir. BU rapor neden okunmalıdır? Vitmark: Düşük gelirli insanların üretici, çalışan ve tüketici olduğu üçlü kapsayıcılık. Bu rapor, kapsayıcı iş modelleri kavramını Avrupa ve Orta Asya ya uygulayan ilk rapordur. Rapor, bölgeden ve farklı sektörlerden şirket temsilcileri, politika yapıcılar, kalkınma ajansları ve sivil toplum örgütleri gibi karar alıcılara hitap etmektedir. Rapor, tüm bu aktörler için şunları sağlamaktadır: bölgede esin kaynağı ve model olabilecek kapsayıcı iş modellerinin somut örneklerini. On dokuz örnek olay incelemesi (her ülkeden birer örnek olay) hazırlanarak bu raporun deneysel dayanağı sağlanmıştır; bu iş modellerinin şirketler, düşük gelirli insanlar ve çevre için yarattığı fayda ve avantajlara ilişkin deneysel kanıtları; kapsayıcı iş modellerinin tasarımı ve hükümetler, kalkınma ajansları, sivil toplum örgütleri (STÖ) ve diğer unsurların desteği gibi konularda kılavuzluk edebilecek uygulama çerçevelerini. Yukarıdaki bilgiler ışığında, rapor Avrupa ve Orta Asya bölgesindeki şirketler ve diğer paydaşların düşük gelirli insanları değer zincirlerine dahil Yönetici Özeti 7 FOTOĞRAF: VITMARK FOTOĞRAF: VITMARK FOTOĞRAF: VITMARK

etmesiyle ilgili fırsatları fark etmesini sağlamayı ve bunun nasıl başarılabileceği konusunda yol gösterici olmayı amaçlamaktadır. Ayrıca, bölgede kapsayıcı piyasaların gelişmesine uygun ortamın oluşturulması için yerel düzeyde ve daha üst düzeylerde ilgili paydaşlar arasında diyalog kurulmasına yardımcı olacaktır. Raporun ana MESAjLARI NELERDİR? Rapor, kapsayıcı iş modellerinin şirketler ve düşük gelirli insanlar için fırsatlar yaratabileceğini göstermektedir. Ayrıca bu modellerin olağan bir iş olmadığını açıklamaktadır. Pazar kısıtları yaygın olduğu için, yenilikçi çözümler gerekmektedir, bu bağlamda destekleyici kurumlar temelleri güçlendirerek ve ortak olarak hareket edebilir. Sadece şirketler değil tüm aktörlere kendi katılımları yoluyla bu fırsatları fark etmeleri için çağrı yapılmaktadır. Tüketiciler, çalışanlar, üreticiler ve girişimciler gibi düşük gelirli insanları kapsayan fırsatlar mevcuttur. Düşük gelirli insanlar, kapsayıcı iş modellerine dahil olarak gelirlerini artırma, temel ihtiyaçlarını karşılama ve verimlilik kazanma gibi faydalar sağlamaktadır. AOA bölgesinde, 130 milyon insan günde 4.3 ABD $ ile ve 45 milyon insan günde 2.15 ABD $ ile yaşamaktadır (Şekil 1); 11 milyon insan işsizdir ve 140 milyon insan kayıt dışı ekonomide çalışmaktadır. Yaklaşık 19 milyon insanın temiz suya ve yaklaşık 40 milyon insanın gelişmiş sıhhi tesislere erişim olanağı yoktur. Sağlık hizmetleri genellikle pahalı ve düşük niteliklidir. Bu ihtiyaçlar, özel sektör yaklaşımları kullanılarak karşılanabilir. Aynı şekilde, mallar ve hizmetlere erişim verimliliği de artırabilir. Ayrıca, bölgede 5 milyon insanın elektrik ve 150 milyondan fazla insanın finans hizmetlerine erişim olanağı yoktur. İnternet erişimi ise geliştirilebilecek bir diğer alandır. 2) Bu haritayı hazırlamak için kullanılan ölçümlerin sektöre göre detaylı açıklaması raporun tam metninde mevcuttur. Şekil 2 Sektör ve ülkeye göre pazar boşlukları 2 Kazakistan Kırgızistan Tacikistan Türkmenistan Özbekistan Ermenistan Azerbaycan Gürcistan Belarus Moldava Rusya Federasyonu Ukrayna Türkiye Arnavutluk Bosna Hırvatistan E.Y. Makedonya C. Karadağ Sırbistan Su Sanitasyon Sağlık BİT Finans Enerji Çok büyük pazar boşluğu Büyük pazar boşluğu Anlamlı pazar boşluğu Biraz pazar boşluğu Pazar boşluğu yok veya az Bilgi bulunmamaktadır Kaynaklar: Dünya Kalkınma Göstergeleri; UNICEF; Dünya Bankası: Herkes için Finans; Uluslararası Telekomünikasyon Birliği: Bilgi Toplumunu Ölçme; Dünya Kaynak Enstitüsü: Dünyadaki eğilimler 8 YOKSULLUĞA KARŞI İŞ ÇÖZÜMLERİ: Kapsayıcı iş modelleri gelişmekte olan Avrupa ve Orta Asya da nasıl herkes için fırsatlar yaratır

Küçük ölçekli üreticiler ve girişimciler, kapsayıcı iş modellerinin tedarik ve dağıtım zincirlerini güçlendirebilirler. Yönetici Özeti fotograf: 9uNDP

Şekil 3 GIM Strateji Matrisi ve AOA için bölgesel kalıplar Ürünleri ve süreçleri uyarlama Pazar kısıtlamalarını kaldırmak için yatırım Yoksul kesimin güçlü yönlerini destekleme Kaynakları ve yetenekleri birleştirme Hükümetler ile politika diyalogu kurma Pazar bilgisi Bilgili ortaklarla çalışma Mevzuat Altyapısı Sertifikasyona yatırım Temsil organlarını destekleme Bireysel veya toplu olarak katılım Fiziksel Altyapı Altyapı oluşturma Kamu yatırımı gerçekleştirme Bilgi ve beceriler Müşteri eğitimi ve kurslarının sağlanması Kapasite oluşturmak için başkaları ile ortaklık kurma Finansal hizmetlere erişim Gelişmiş Yatırım kalemleri Kendi kredi çözümlerini sağlama KAPSAYICI İŞ MODELLERİ REKABETÇİLİĞİ ARTIRABİLİR Düşük gelirli insanları bünyesine dahil eden işletmeler, yeni müşteriler kazanma, işgücünü genişletme ve tedarik ve teslim zincirlerini güçlendirme gibi faydalar sağlayabilir. Yukarıda ve Şekil 1 de vurgulanan erişim kısıtları ile birlikte kötü fiyat/performans seviyeleri, bu eksikliklere hitap edebilecek şirketler için yeni pazarlar anlamına gelebilir. Aynı şekilde, makul koşullarda yeni çalışanlar kazanmak için işsiz olan veya kayıt dışı çalışan insanların (çoğu en az ortaöğretim mezunudur) oluşturduğu büyük havuzdan faydalanılabilir. Bölgede bulunan 8.5 milyon mikro ve küçük ölçekli işletme (kayıt dışı işletmeler sayıldığında daha da fazla) ve Orta Asya da bulunan 1.3 milyon küçük ölçekli çiftlik sadece tedarik ve teslim hizmetleri sunabilmektedir. YAYGIN PAZAR KISITLARI YENİLİKÇİ ÇÖZÜMLER GEREKTİRİR Pazar altyapısının bulunmaması genellikle düşük gelirli nüfus kesimleriyle çalışmanın işlem maliyetlerini 10 YOKSULLUĞA KARŞI İŞ ÇÖZÜMLERİ: Kapsayıcı iş modelleri gelişmekte olan Avrupa ve Orta Asya da nasıl herkes için fırsatlar yaratır

Özbekistan daki bir küçük perakendeci: AOA bölgesinde 8.5 milyon kayıtlı mikro, küçük ve orta ölçekli işletme bulunmaktadır. artırmaktadır. Birleşmiş Milletler Kalkınma Programı Büyüyen Kapsayıcı Piyasalar Girişimi tarafından hazırlanan Herkes için Değer Yaratmak: Yoksul Kesimle İş Yapma Stratejileri konulu küresel rapora göre, beş temel kısıt bulunmaktadır: sınırlı pazar bilgisi, yetersiz mevzuat altyapısı, yetersiz fiziksel altyapı, bilgi ve beceri eksikliği ve finans hizmetlerine sınırlı erişim. Bunlar arasında, bilgi ve beceri eksikliği yapılan örnek olay incelemelerinde en yaygın kısıt olarak tespit edilmiştir. Kullanılan başlıca stratejiler, kısıtların ortadan kaldırılmasına yönelik yatırım yapma ve mevcut kaynakları ve yetenekleri birleştirme olmuştur. (Şekil 3) Destekleyici kurumlarının katkısı başarı için zorunludur Destekleyici kurumlar bu modellerin başarısında çoğu zaman kritik rol oynamaktadır. Bu kurumlar, politika yapma, araştırma ve savunma yoluyla gerekli temelleri oluştururlar. Aynı zamanda ortaklar olarak hareket ederek, finansman ve tamamlayıcı olanakları sağlarlar (Tablo 1). İşletmenin daha kapsayıcı olmasına herkes katkıda bulunabilir Şirketler ile birlikte hükümetler, kalkınma ajansları, sivil toplum örgütleri ve diğerleri kapsayıcı işletme modellerinin gerçekleştirilmesi için harekete geçebilir. Raporda bulunan örneklerden bazıları aşağıda yer almaktadır: Fotograf: UNDP Şirketler: Düşük gelirli insanların bütün değer zinciri boyunca katılımlarına imkan sağlayacak fırsatları tespit edebilir. Ukrayna da Vitmark hammaddeyi küçük ölçekli üreticilerden tedarik etmekte, kırsal bölgelerden işçileri istihdam etmekte ve düşük maliyetli ancak yüksek kaliteli meyve sularını düşük gelirli tüketicilere satmaktadır; Nüfusun dışlanmış kesimlerine yeniden eğilebilir. Eski Yugoslav Makedonya Cumhuriyeti ndeki Tinex, yetim kalmış çocuklara iş sağlamaktadır. Şu ana kadar başarıya ulaşan program, dışlanmış kesimden daha fazla insanı kapsamayı hedeflemektedir; Savunucuları dinleyebilir. Burada bahsedilen işletme modellerinden bazıları, bir şirkete somut bir fırsatla giden kamu veya sivil toplum örgütleri tarafından başlatılmıştır. International Finance Corporation (IFC), Tacikistan da daha önce bankaların hizmet vermediği pamuk çiftçileri pazarı için Tojiksodirotbonk (TSB) bankasını işaret etmiştir. Tablo 1: Destekleyici kurumların faaliyetleri Rol Faaliyetler Politika oluşturma Hükümetler, şirketlerin düşük gelirli insanları bünyesine katmasını teşvik eden yasal ortamı oluşturur. Dernekler, kalkınma ajansları ve bankalar hükümetleri destekler. Araştırma ve Savunma Araştırma kurumları, düşünce kuruluşları ve uzman örgütler, etkili kapsayıcı işletme modellerinin yaratılmasında yol gösterici olan deneysel veriler, analitik bilgiler ve uygulamalı know-how ı oluşturur. Savunuculuk faaliyetleri, bu modellerin başarıyla başlatılması ve uygulanması için gerekli olan geniş çaplı farkındalık ve desteği ortaya çıkarır. Finansman Kapsayıcı iş modellerinin başlangıç safhalarının finansmanı, hibe ve çekirdek sermaye fonları yoluyla sağlanır. Sübvansiyonlar ve diğer paylaşımlı maliyet modelleri, kapsayıcılığın olurluk durumunu güçlendirir. Tamamlayıcı Olanaklar Kapsayıcı işletme modelleri, çoğu zaman hedef kitle içinde güven ve ağlar oluşturma veya bu grubu etkili biçimde eğitme ve bilgilendirme gibi şirketin kendisinin sahip olmadığı ve kurmak için zaman ve yatırıma ihtiyaç duyduğu yetenekleri gerektirir. Hedef kitle ile uzun süre birlikte çalışma deneyimi bulunan örgütler genellikle bu ve benzer görevleri üstlenir. Yönetici Özeti 11

Yeni bir piyasa oluşturmak bir yap bozun parçalarını bir araya getirmeye benzer; kayıp parçaları bulmak çoğu zaman işbirliği gerektirir. Hiç bir parça bir diğerinin aynısı değildir ve hepsinin oynayacağı kendine ait bir rol vardır. 12 YOKSULLUĞA KARŞI İŞ ÇÖZÜMLERİ: Kapsayıcı iş modelleri gelişmekte olan Avrupa ve Orta Asya da nasıl herkes için fırsatlar yaratır fotograf: uncdf

Hükümetler: Kapsayıcı işletmelere teşvik verebilir. Türk Hükümeti, kırsal bölgelerde iş yaratan şirketlere vergi indirimi sağlamaktadır. Hey Tekstil, Türkiye nin kırsal bölgesindeki bir fabrikaya yatırım yapmak için hareket noktası olarak bu sübvansiyonu almıştır; Faaliyet ortamını iyileştirebilir. Kapsayıcı iş modelleri, çoğu zaman uygun olmayan pazar koşulları nedeniyle aksamaktadır. Bu kısıtlamaların azaltılması, şirketlerin kendilerini işe vermeleri için çok daha çekici bir ortam yaratabilir. Rural Finance Cooperation (RFC) Moldova da mikrokredi vermeye başladığında, bu faaliyet için yeterli yasal çerçeve yoktu. Hükümet bu çerçeveyi mikro-finans piyasası aktörleri ile birlikte oluşturdu; Kapsayıcı iş modellerine esin kaynağı olabilir. Makedonya da Çalışma ve Sosyal Politika Bakanlığı, Üsküp deki Çocuk Yetiştirme Yurdu ile birlikte yetim çocukların (18 ve üzeri yaşlarda olanlar) Tinex süpermarket zincirinde çalışmasına olanak sağlamıştır. Kalkınma ortakları: Topluluk temelli kapsayıcı iş modelleri kurabilir. Kırgızistan da, İsviçre kalkınma ajansı Helvetas kırsal kesimlerde topluluk temelli turizm faaliyetini başlatmıştır; Kapsayıcı iş modellerinin hayata geçirilmesi için ortaklıklara aracılık edebilir. Belarus ta, Birleşmiş Milletler Küresel İlkeler Sözleşmesi Sekreterliği kırsal bölgedeki hastanelere teletıp hizmetlerinin götürülmesi konusunda MobileTeleSystems (MTS) firmasını ikna etmiştir. Ayrıca teletıp projesinin farklı ortaklarını bir araya getirerek, MTS ve Sağlık Bakanlığı arasındaki bağlantıyı sağlamıştır; Finansman sağlayabilir. Çekirdek sermaye fonları, ortak finansman ve tercihli krediler, yenilikçi kapsayıcı iş modellerinin teşvik edilmesi için önemli unsurlardır. EBRD, Arnavutluk taki Edipack e işletmeyi büyütmek için 2 milyon Euro luk hisse yatırımı yapmıştır. Ayrıca, verimlilik ve kârlılığın artırılmasına yönelik teknik destek sağlamıştır. Sivil toplum örgütleri: Kapsayıcı iş modellerine teknik destek sağlayabilir. Moldova da Kırsal Kalkınma Merkezi (RDC), tasarruf ve kredi birliklerinin kurulmasına yardımcı olmuş ve üyelerine pazarlama ve kredi verme hizmetleri, ticaret bilgilendirme ve eğitimi sağlamıştır; Savunuculuk yapabilir ve farkındalığı artırabilir. Arnavutluk ta, Edipack dezavantajlı atık kağıt tedarikçilerine ulaşabilmek için demokratik kitle örgütleri ile birlikte çalışmaktadır; Faydalanıcıların haklarını temsil edebilir. Mikrofinans Pazarı Paydaşları Ulusal Ortaklığı (NAMMS), Rusya Federasyonu nda mikro-finans konusunda daha iyi bir mevzuat hazırlanması için lobi faaliyeti yürütmektedir. Rapor nasıl hazırlandı? Büyüyen Kapsayıcı Piyasalar (GIM) Girişimi, araştırma, aktif destek, bilgi ağı ve kapasite oluşturma gibi yollarla kapsayıcı iş modelleri ve kapsayıcı piyasaların oluşumunu geliştirmeyi amaçlayan, UNDP destekli çok paydaşlı bir küresel platformdur. Girişim, insan gelişimi çerçevesinde kanıta dayalı, gelişme yolundaki ülkeler odaklı ve ortaklık temelli yaklaşımı desteklemektedir. 2008 yılında, girişimin ilk raporu olan Herkes İçin Değer Yaratmak yayımlanmıştır. Bu rapor, ortak bir protokol çerçevesinde yerel araştırmacılar tarafından geliştirilen 50 vaka incelemesine dayanmaktadır. Rapor, kanıtları analiz ederek, başarılı iş modelleri yaratmak için düşük gelirlilere yönelik pazar kısıtlarını ortadan kaldırmayı amaçlayan stratejileri açıklamaktadır. AOA daki bölgesel GIM girişimi 2009 yılında başlatılmıştır. UNDP Bratislava Bölge Merkezi liderliğinde, iş örgütleri, akademik kurumlar, sivil toplum örgütleri ve kalkınma ortakları gibi çok çeşitli kurumlar tarafından desteklenmektedir. Bölgede kapsayıcı piyasaların gelişimini teşvik etmeyi ve kolaylaştırmayı amaçlamaktadır. Bu rapor da söz konusu çalışmanın bir parçasıdır. Bu raporda bilgi olarak sunulmak üzere 19 örnek olay incelemesi (bölgedeki her ülkeden birer örnek olay) geliştirilmiştir. Bu örnek olay incelemeleri, GIM metodolojisine uygun olarak ülkelerdeki araştırmacılar tarafından ortak araştırma süreci kapsamında yazılmaktadır. Tablo 2 de özetlenen 19 örnek olay incelemesi, raporun deneysel temelini oluşturmaktadır. Yönetici Özeti 13

Tablo 2: Bu raporda kullanılan örnek olay incelemeleri Adı Kısa açıklama Ülke Öncü kuruluş Tarım ve Gıda Vitmark Begeli Eco Farm Mavrović Ltd. Marap Bu üretici, ambalajlama ve pazarlama konularındaki doğru kararları sayesinde, düşük gelirlilere yönelik meyve suyu pazarına yüksek kaliteli, besleyici ve düşük maliyetli meyve suları ile başarıyla girdi (%22 pazar payı). Vitmark, Ukrayna nın ekonomik açıdan nispeten yoksun bölgelerinde 2.600 yerel tam zamanlı çalışana makul şartlarda iş imkanı ve 2.500 küçük ölçekli yerel meyve ve sebze üreticisine gelir fırsatları sağlamaktadır. %10 yıllık büyüme oranına sahip olan bir organik ürün distribütörü olan şirket, organik standartları yerine getirmek için fiyat primi ve kapasite oluşturma desteği alan 400 den fazla düşük gelirli çiftçi için doğrudan pazarlama kanalı sağlamaktadır. Değeri 2 milyon Doların üzerinde olan ve insan onuruna yakışır iş koşulları sağlayan bir organik gıda üreticisi olan şirket, bölgesindeki en büyük işveren konumundadır ve yakın zaman önce sosyal olarak dışlanmış insanlara çiftlikte istihdam sağlayan bir sosyal rehabilitasyon programı başlatmıştır. Hammaddeyi Özbekistan'dan ithal eden Avusturyalı bir organik gıda üreticisi olan şirket, çevresel olarak geri kalmış bölgelerde küçük ölçekli üreticilerden kiralanan arazilere 150.000 yeni meyve ve kabuklu yemiş ağaçları ekerek girdi miktarı ve kalitesini artırmış, böylece 500 den fazla yerel fakir aile için ekstra gelir imkanı yaratmıştır. Petrol Çıkarma Endüstrisi Tengizchevroil Bu petrol şirketi, yerel tedarik zincirini güçlendirmek için, 174 küçük ölçekli yerel tedarikçinin işletmelerini büyütebilmeleri amacıyla faiz ve banka masraflarını kendisi ödeyerek 7 milyon Dolardan fazla kredi almalarına yardımcı olmuştur. Finans Hizmetleri Voronezh Oblast Rusya Devlet Fonu Rural Finance Corporation (RFC) Tojiksodirotbonk (TSB) BİT Temerin Telecottages MobileTele- Systems (MTS) İmalat Production & Training Facility (PTF) 25 şubesi ve iştiraki bulunan bu kuruluş, Rusya Federasyonu nun bir vilayetindeki uzak bölgelerde kıt kaynaklarla faaliyet gösteren işletmelerin modern teknoloji yoluyla finansal hizmetlere ulaşmasını sağlamaktadır. 2008 yılında yıllık net kârı 1.9 milyon Dolar, pazar payı %25 ve endüstri kârları neredeyse %29 olan bir mikro-finans kuruluşu olarak, kırsal kesimlerdeki çiftçiler ve girişimcilere uygun şartlarda finans hizmetleri sunarak, kırsal kalkınmaya katkı sağlamaktadır. Bu banka çok büyük bir pazar olmasına rağmen henüz dokunulmamış bir segmente el atmış ve 2007-2009 yılları arasında 150 küçük ölçekli çiftliğe 4.2 milyon Dolar tutarında kredi vererek pamuk tarımı ile uğraşan 8.400 den fazla kişiye fayda sağlamıştır. Kâr amacı gütmeyen bu kuruluş, kırsal kesimde yılda yaklaşık 15.000 yoksul insana ucuz bilgisayar ve İnternet hizmet sunarak, işsizlerin iş hizmetlerine erişimini ve çiftçilerin girdi ve pazarlara erişimini kolaylaştırmaktadır. Bu telekomünikasyon grubu, teletıp hizmetine ihtiyacı olan kırsal kesimdeki hastaneleri hedef alarak müşteri tabanını genişletmiş, böylece hayat kurtarmanın yanında sağlık personeline son teknolojiler hakkında eğitim vermiştir. Sağır ve Körler Vakfı tarafından kurulan bir tekstil imalat işletmesi olarak, 167 duyma engelli kişiyi istihdam etmekte ve üç aylık geliri olan 42.000 Doları sağır ve körleri destekleyen demokratik kitle örgütü faaliyetlerinin finansmanı için kullanmaktadır. Ukrayna Gürcistan Hırvatistan Özbekistan Kazakistan Rusya Federasyonu Moldova Tacikistan Sırbistan Belarus Türkmenistan Büyük ulusal şirket Küçük ve orta ölçekli işletme (KOBİ) KOBİ KOBİ Büyük çok uluslu şirket Devlet şirketi Büyük ulusal şirket Büyük ulusal şirket Kâr amacı gütmeyen kuruluş Büyük ulusal şirket Kâr amacı olmayan kuruluş 14 YOKSULLUĞA KARŞI İŞ ÇÖZÜMLERİ: Kapsayıcı iş modelleri gelişmekte olan Avrupa ve Orta Asya da nasıl herkes için fırsatlar yaratır

Adı Kısa açıklama Ülke Öncü kuruluş İmalat Hey Tekstil Gadim Guba Perakende Tinex Turizm Tufenkian Toplum Temelli Turizm (TTT) Atık Yönetimi Čistoća Industrijski Otpad Edipack Bu tekstil üreticisi, üretim tesislerini işletme maliyetlerinin daha düşük olduğu Türkiye nin uzak bölgelerine doğru genişletmiş, böylece 1.000 den fazla düşük gelirli insanı (%50 si kadın) istihdam etmenin yanında kârlılığını %10 artırmıştır. Bu halı üreticisi, eskiden devlete ait olan bir işletmeyi devralarak, geleneksel halı dokuma tekniklerini sürdürme teklifi çerçevesinde doğal boyalar kullanmakta ve işgücünün çoğunu oluşturan 140 kadın istihdam etmektedir. 1.000 den fazla çalışanı olan ülkedeki en büyük ikinci süpermarket zinciri, 18 yaşın üzerindeki kimsesiz çocuklara istihdam, rehberlik ve kapasite oluşturma hizmeti sunmakta ve hali hazırda 25 kimsesiz çocuğu istihdam etmektedir. Bu otel zinciri, Ermenistan ın zengin kültürel ve doğal mirası sayesinde yılda 3.000 müşteriye kırsal turizm hizmetleri vermekte, bu sayede kırsal kesimden 174 kişiyi istihdam etmekte, yöre halkından gıda ürünleri almakta ve güneş enerjisi kullanarak, 1.500 ağaç ekerek ve atık su miktarını azaltarak çevreyi korumaktadır. 2008 yılı itibariyle, bu toplum temelli eko-turizm hizmetleri turist sayısında sekiz yıl içinde %400 artış sağlamış ve kırsal kesimde 412 iş yaratmıştır. Belediyeye ait bu atık yönetimi şirketi, geri dönüşümlü malzemeleri toplamak ve tasnif etmek için düşük gelirli insanları istihdam etmektedir. 98 çalışandan, 32 si yoksul kesimden gelen Romanlardır. Çalışanlar ortalamanın üzerinde maaş ve sağlık sigortası haklarına sahiptir. Yerel ortaklarla birlikte yürütülen bir bilinçlendirme kampanyası sonucunda, belediye dahilindeki katı atıklar %30 oranında azaltılmıştır. Bu işletme, yılda 350 1000 ton endüstriyel ve evsel atığı işlemekte ve geri dönüştürmektedir ve dezavantajlı grupları istihdam etmekte veya bunlardan atık almaktadır. Kozmetik alanında faaliyet gösteren kardeş şirketinin büyümesine yardımcı olmak için, yerel KOBİ ler ve evlerden (kişi başına aylık ortalama 160 US$ kazanç) topladığı geri dönüştürülmüş malzemelerden ambalaj üretmektedir, böylece satışlarını %60 artırmış ve 2008 yılında 2 milyon Dolar ciro elde etmiştir. Türkiye Azerbaycan E.Y. Makedonya C. Ermenistan Kırgızistan Karadağ Bosna - Hersek Arnavutluk Büyük ulusal şirket KOBİ Büyük ulusal şirket KOBİ KOBİ Devlet şirketi KOBİ KOBİ GIM BİLGİ Platformu Raporun tam metni, bu rapordaki örnek olay incelemeleri ve bölgedeki destekleyici kurumların profilleri, GIM Girişiminin www.growinginclusivemarkets.org adresindeki küresel bilgi platformunda mevcuttur. Yönetici Özeti 15

Growing Inclusive Markets Business Works for Development Development Works for Business www.growinginclusivemarkets.org Growing Inclusive Markets Business Works for Development Development Works for Business www.growinginclusivemarkets.org United Nations Development Programme One United Nations Plaza New York, NY 10017, USA www.undp.org United Nations Development Programme UNDP Regional Bureau for Europe and the Commonwealth of Independent States http://europeandcis.undp.org/ Sales #: E.08.III.B.20. ISBN #: 978-92-1-126224-7 Sales #: E.08.III.B.20. ISBN #: 978-92-1-126224-7