TÜRKİYE DE BOŞANMA OLGUSU VE BOŞANMA ÇEŞİTLERİ 1 Mehmet ÇELEN-10.04.2011 İslâm Hukuku Uzmanı A- TÜRKİYE DE BOŞANMA OLGUSU Boşanma olgusunun seyrini tespit etmek ve sağlıklı sonuca ulaşabilmek için boşanma oranlarını gözlemlememiz gerekmektedir. Eurostat tarafından yayınlanan ve dünya ülkelerinin yıllara göre boşanma istatistikleri verilmiştir. En yüksek boşanma oranı dünyanın gelişmiş ülkelerinden biri olan Amerika da 1999 yılı için binde 4.2 olarak saptanmıştır. Diğer gelişmiş bir ülke olan Japonya da ise, boşanma oranının 1996 da binde 1.6 olduğu görülmektedir. Yine Eurostat verilerine göre bazı ülkelerde ve Türkiye de boşanma oranlarına bakıldığında, ülkemizin diğer ülkelere kıyasla boşanmada en düşük orana sahip ülkelerden biri olduğu görülmektedir. Avrupa Birliği ülkelerinde kaba boşanma oranı binde 2.1 iken Türkiye de 2007 yılında kaba boşanma oranının binde 1.3 ile dünyanın birçok ülkesinden daha düşük olması dikkat çekicidir. En yüksek boşanma oranına sahip ülkeler ABD başta olmak üzere Litvanya ve Letonya dır. Yörükoğlu na (1997) göre Kuzey Amerika ülkeleri özellikle de ABD, boşanmada hep başı çekmiştir. Örneğin 1915 yılında her on evlilikten biri boşanmayla biterken, 1974 de her 2.3 evlilikten biri boşanmayla bitmiştir. 1973 yılında bin kişi başına 8.2 evlilik ve 5.7 boşanma düştüğü saptanmıştır. Nüfusun ancak yüzde 44 ü parçalanmamış hanelerden oluşmaktadır. Tüm çocukların yedide biri boşanmış ana babaların çocuklarıdır. Araştırmacılar son 30 yılda dünyada boşanma oranlarında dramatik bir artış olduğunu, örneğin, Amerika da yeni ve ilk evliliklerin en az yarısının boşanma ile sonuçlandığını belirtmektedir. Amerika da 1960 ve 1970 lerde artış göstermeye başlayan boşanma oranının, 1980 lerde en yüksek seviyelere ulaşması (Sayar, 2007), gelişmiş ülkelerde uygulanan aile politikaları ve ailenin geçirmiş olduğu evrimle paraleldir. Nitekim gelişmiş batılı ülkelerde ailenin parçalanması, boşanma, tek ebeveynlilik, aile içi ilişkilerin zayıflaması, akrabalık ve komşuluk ilişkilerinin kopma noktasına gelmesi, bağımlılık yapan madde kullanımının 1 Bu tebliğ, YUVA-KUR (Yuva Kurma ve Aileyi Koruma Derneği-Adana) tarafından 10 Nisan 2011 tarihinde Adana da düzenlenen Ulusal Aile Sempozyumu-Sebep ve Sonuçlarıyla Boşanma Olgusu konulu sempozyumda sunulmuştur.
yaygınlaşması ve tüm bunların birey, aile ve toplumsal hayatta yol açtığı patolojiler aileyi ilgilendiren temel sorunlar olarak dikkat çekmektedir (Özek, 2007). Avrupa da urum bundan farklı değildir. Hemen hemen her iki evlilikten biri boşanmayla sonuçlanmaktadır. Belçika istatistik kurumunun açıkladığı verilere göre kendi ülkesindeki her üç evlilikten ikisi boşanmayla sonuçlanacaktır. Görüldüğü gibi batıda boşanma oranı % 70 lik düzeylere tırmanmıştır. 2 Gelişmiş ülkelerde bireyselleşme eğilimleri, artan refah, aşırı tüketim, eşlerin ekonomik bağımsızlığı gibi faktörlerin etkisiyle evliliklerin boşanma ile sonuçlandığı göz önüne alındığında, boşanmanın ülkemizde de giderek artan bir sorun haline gelmesini önlemek için boşanmaya yol açan temel nedenler ve bu nedenleri etkileyen faktörlerin çerçevesini ortaya koyan araştırmaların yapılarak veri tabanı oluşturulmasına ihtiyaç bulunmaktadır. 3 Türkiye de özellikle son on yıldaki oranlar, boşanmanın toplumumuz için sosyal problem olabilecek bir düzeyde seyrettiğini gösteriyor. 90 lı yıllarda yavaş yavaş artış gösteren boşanma oranı, 2000 ile 2010 tarihleri arasında düzenli bir artış şekline dönüşmüş ve toplumu tehdit eder hale gelmiştir. Boşanma, Tarihsel Tablolar, 2001-2010 4 Tarih Boşanan Aile Sayısı 2000 76.230 % 20 lik bir artış (2001 de) 2001 91.994 2002 95.323 2003 92.637 2004 91.022 2005 95.895 2 Bkz. haber7.com haber sitesi, 20.05.2011 tarih. 3 Demirkıran, Semra Yurtkuran, Aysel Günindi Ersöz, Rahime Beder Şen, Emre Ertekin, Özden Sezgin, Ahu Meryem Turğut, Nuray Şehitoğlu (Araştırma Ekibi), Boşanma Nedenleri Araştırması, s. 5-7, Başbakanlık Aile ve Sosyal Araştırmalar Genel Müdürlüğü, Ankara, Mart 2009. 4 TÜİK, Mart 2011 Verileri.
2006 93.489 2007 94.219 2008 99.663 2009 114.162 868.404 (son 4. çeyrekte % 6 lık artış (2010 da) 2010 116.369 984.773 (on yıldaki rakam, yaklaşık bir milyon) Evlenme, Tarihsel Tablolar, 2001-2010 5 Tarih Evlenme Sayısı 2001 544.322 2002 510.155 2003 565.468 2004 615.357 2005 641.241 2006 636.121 2007 638.311 2008 641.973 2009 591.742 5.384.690 Bu tabloyu ve etkenleri araştırdığımızda karşımıza şu sonuçlar çıkmaktadır: 1. Evliliğin ilk 2 ile 5 yılı arasındaki boşanma daha fazladır (% 35,8) 6 2. En fazla boşanma Ege Bölgesi nde, sonra Marmara Bölgesi nde gerçekleşmektedir. 7 5 TÜİK, Mart 2011 Verileri. 6 Araştırma Ekibi, Boşanma Nedenleri Araştırması, s. 43.
3. Okuyan kesimde boşanma oranı okumayanlardan daha fazladır. En çok boşananlar lise ve dengi okul mezunlarıdır (% 39,9). 8 4. En çok boşanma yaş ortalaması 26-35 yaşlarıdır (% 42,9). 9 5. Ekonomik krizlerin olduğu yıllar boşanma oranı daha fazladır. 2001 krizi ve 2008 kapitalist ekonomilerin krizi. 10 6. En çok boşanan şehir merkezleri büyükşehirlerdir (% 79). 11 7. Boşanan kadın oranı % 55, erkek oranı ise % 45 tir. Kadınlar erkeklerden daha çok boşanıyor. 12 8. Evli olunan dönemde boşanan kadınların büyük çoğunluğu çalışıyor (% 90,4). 13 9. Boşanma kararını ben verdim diyen kadınların oranı % 58, erkeklerin oranı %32 dir. Boşanma kararını ben verdim diyen kadınlar daha fazladır. 14 10. Tanıştırılarak ve bir süre flört ederek evlenenlerin boşanma oranı daha yüksektir. (% 36,7). 15 11. Boşananların büyük çoğunluğu çekirdek aile olarak yaşadıkları gözlemlenmiştir. (% 81,3). 16 12. Dini ritüellere göre boşanma oranı % 26,2, dini ritüellere yer vermeyen boşanma oran ise % 66,9 dur. 17 13. Boşanma sonrası evlenenlerin oranı % 12,3, bekârların oranı % 87,7 dir. 18 14. Boşandıktan sonra evlenen erkekler % 16, evlenen kadın oranı ise % 9 dur. 19 Ortaya çıkan bu tablo Batı daki orandan küçük gibi görünse de Türkiye nüfusunun %99 unun Müslüman olduğu düşünülürse bunun çok büyük rakamlar olduğu ve boşanma olgusunun çok tehlikeli mecraya doğru gittiğini söyleyebiliriz. Bu rakamlar, şüpheye yer bırakmayacak bir şekilde boşanmanın sosyal bir problem ve tehdit olduğunu açıklıyor. 7 Bkz. TÜİK, Mart 2011 Verileri. 8 Araştırma Ekibi, Boşanma Nedenleri Araştırması, s. 34. 9 Araştırma Ekibi, Boşanma Nedenleri Araştırması, s. 30. 10 Bkz. TÜİK, Mart 2011 Verileri. 11 Araştırma Ekibi, Boşanma Nedenleri Araştırması, s. 34. 12 Araştırma Ekibi, Boşanma Nedenleri Araştırması, s. 27. 13 Araştırma Ekibi, Boşanma Nedenleri Araştırması, s. 38. 14 Araştırma Ekibi, Boşanma Nedenleri Araştırması, s. 95. 15 Araştırma Ekibi, Boşanma Nedenleri Araştırması, s. 45. 16 Araştırma Ekibi, Boşanma Nedenleri Araştırması, s. 52. 17 Araştırma Ekibi, Boşanma Nedenleri Araştırması, s. 97. 18 Araştırma Ekibi, Boşanma Nedenleri Araştırması, s. 99. 19 Araştırma Ekibi, Boşanma Nedenleri Araştırması, s. 99.
Sadakatsizlik/evliliğe ihanet en önemli boşanma nedeni olarak karşımıza çıkıyor. Araştırma çoğumuzun sandığı gibi en önemli boşanma nedeninin ekonomik nedenler değil sadakatsizlik (% 24.5) olduğunu ortaya koyuyor. Onu % 17.6 ile fiziki şiddet/dayağı, % 17.4 ile eşler arası sevgisizlik ve % 17.3 ile aşırı alkol ve kumar gibi kötü alışkanlıklar izlemektedir. 20 Kısacası aile modern kentli yaşamın getirdiği olumsuzluklar ve erkeklerin kadınlarına karşı kullandıkları şiddet nedeni ile çözülmekte. Türk Medeni Kanununda Boşanma Nedenleri I. Zina MADDE 161.- Eşlerden biri zina ederse, diğer eş boşanma davası açabilir. Davaya hakkı olan eşin boşanma sebebini öğrenmesinden başlayarak altı ay ve her hâlde zina eyleminin üzerinden beş yıl geçmekle dava hakkı düşer. Affeden tarafın dava hakkı yoktur. II. Hayata kast, pek kötü veya onur kırıcı davranış MADDE 162.- Eşlerden her biri diğeri tarafından hayatına kastedilmesi veya kendisine pek kötü davranılması ya da ağır derecede onur kırıcı bir davranışta bulunulması sebebiyle boşanma davası açabilir. Davaya hakkı olan eşin boşanma sebebini öğrenmesinden başlayarak altı ay ve her hâlde bu sebebin doğumunun üzerinden beş yıl geçmekle dava hakkı düşer. Affeden tarafın dava hakkı yoktur. III. Suç işleme ve haysiyetsiz hayat sürme MADDE 163.- Eşlerden biri küçük düşürücü bir suç işler veya haysiyetsiz bir hayat sürer ve bu sebeplerden ötürü onunla birlikte yaşaması diğer eşten beklenemezse, bu eş her zaman boşanma davası açabilir. IV. Terk MADDE 164.- Eşlerden biri, evlilik birliğinden doğan yükümlülüklerini yerine getirmemek maksadıyla diğerini terk ettiği veya haklı bir sebep olmadan ortak konuta dönmediği takdirde ayrılık, en az altı ay sürmüş ve bu durum devam etmekte ve istem üzerine hâkim tarafından yapılan ihtar sonuçsuz kalmış ise; terk edilen eş, boşanma davası açabilir. Diğerini ortak 20 Bkz. Heyet (Mustafa Aydın, Mustafa Tekin, Burhanettin Can, Caner Arabacı, Osman Çıtlak), Türkiye de Aile (Ailenin Yapısal Özellikleri, İşlevleri ve Değişimi), s. 143, Sekam Yayınları, İstanbul, 2011.
konutu terk etmeye zorlayan veya haklı bir sebep olmaksızın ortak konuta dönmesini engelleyen eş de terk etmiş sayılır. V. Akıl hastalığı Akıl hastalığı aşağıdaki şekilde tanımlanmaktadır MADDE 165.- Eşlerden biri akıl hastası olup da bu yüzden ortak hayat diğer eş için çekilmez hâle gelirse, hastalığın geçmesine olanak bulunmadığı resmî sağlık kurulu raporuyla tespit edilmek koşuluyla bu eş boşanma davası açabilir. VI. Evlilik birliğinin sarsılması MADDE 166.- Evlilik birliği, ortak hayatı sürdürmeleri kendilerinden beklenmeyecek derecede temelinden sarsılmış olursa, eşlerden her biri boşanma davası açabilir. Yukarıdaki fıkrada belirtilen hâllerde, davacının kusuru daha ağır ise, davalının açılan davaya itiraz hakkı vardır. Bununla beraber bu itiraz, hakkın kötüye kullanılması niteliğinde ise ve evlilik birliğinin devamında davalı ve çocuklar bakımından korunmaya değer bir yarar kalmamışsa boşanmaya karar verilebilir. Evlilik en az bir yıl sürmüş ise, eşlerin birlikte başvurması ya da bir eşin diğerinin davasını kabul etmesi hâlinde, evlilik birliği temelinden sarsılmış sayılır. Bu hâlde boşanma kararı verilebilmesi için, hâkimin tarafları bizzat dinleyerek iradelerinin serbestçe açıklandığına kanaat getirmesi ve boşanmanın malî sonuçları ile çocukların durumu hususunda taraflarca kabul edilecek düzenlemeyi uygun bulması şarttır. Hâkim, tarafların ve çocukların menfaatlerini göz önünde tutarak bu anlaşmada gerekli gördüğü değişiklikleri yapabilir. Bu değişikliklerin taraflarca da kabulü hâlinde boşanmaya hükmolunur. Bu hâlde tarafların ikrarlarının hâkimi bağlamayacağı hükmü uygulanmaz. Boşanma sebeplerinden herhangi biriyle açılmış bulunan davanın reddine karar verilmesi ve bu kararın kesinleştiği tarihten başlayarak üç yıl geçmesi hâlinde, her ne sebeple olursa olsun ortak hayat yeniden kurulamamışsa evlilik birliği temelden sarsılmış sayılır ve eşlerden birinin istemi üzerine boşanmaya karar verilir. Nedene Göre Boşanma 21 21 TÜİK, Mart 2011 Verileri.
Ortalama % 95 oranıyla geçimsizlik nedeni ilk sırada yer almaktadır. Ondan sonra sırayla terk, zina, cürüm ve haysiyetsizlik, cana kast ve pek fena muamele gelmektedir. Geçimsizlik, şiddetli geçimsizlik veya aile birliğinin sarsılması olarak da nitelenmektedir. Toplumda sosyal problem haline gelen boşanmanın elbette bir veya birkaç nedeni olması mümkün değildir. Bu problem komplike nedenlerden oluşmuş; sosyal, kültürel, ekonomik, psikolojik, sosyolojik nedenler gibi ve bugünkü aşamaya gelmiştir. Araştırmalarımız sonucunda iki ana etkenin; dış etken ve çevre şartları ile özel ve iç etkenlerin boşanmaları hızlandırdığı kanaatine sahip olduk. 1- BOŞANMANIN DIŞ ETKENLERİ VE ÇEVRE ŞARTLARI Toplumumuzda ferdi ve aileyi kuşatan birçok etken ve neden boşanmaları tetikleyen gizli güçler olmaktadır. Türkiye de boşanma nedenini büyük ölçüde, ortalama % 95 lik oranı geçimsizlik oluşturmaktadır. Peki, evlenerek ömür boyu bir arada yaşamak isteyen ve evlendiği sırada boşanmayı aklının ucundan bile geçirmeyen iki insanın neden geçimsizliği söz konusu olmaktadır? Niçin bir arada yaşayamıyorlar? Neden evlilikteki ortaklık hukukunu uygulamıyor, işi çatışmaya ve evlilik bağını sarsmaya kadar götürmektedirler? Birbirlerini severek evlenen insanlar neden şiddetli geçimsizlik ile birlikteliğini ve aile hayatını yıkmaktadırlar? Elbette bunların sadece iki kişiyle sınırlı olmayan sosyal, kültürel, psikolojik, ekonomik hatta siyasi ve hukuki nedenleri vardır. Neticede bu nedenler boşanmayı hızlandırmaktadır. Bunların tamamının bir arada yaşanması ya da birkaçının bulunması boşanmayı daha da hızlanmaktadır. Bu etkenleri şu şekilde sıralayabiliriz. a- Cami, tekke, zaviye, dergâh ve cem evleri, b- Sosyal Hizmetler Kurumu, c- Psikolog, psikiyatrist, psikolojik danışman, sosyal hizmet uzmanı, aile terapistleri ve aile danışmanları,
d- Doktorlar, sağlık ocakları, ebe ve hemşireler, e- Mahkemeler, f- Polis ve jandarma, g- Belediyeler, h- Eğitim ve öğretim, i- Katolik evlilik, j- Gelecek kaygısı, şehirleşme ve maddi imkânlar, k- İşsizlik/ekonomik şartların zorluğu, l- Medyanın boşanmayı tahrik etmesi, m- Kanunların Anadolu aile tarzına uygun bir şekilde düzenlenmemesi, n- Feminist hareketler. 2- BOŞANMANIN ÖZEL VE İÇ ETKENLERİ Fertten kaynaklanan veya aile içi problemler, özel durumlar da boşanmayı etkileyen nedenler arasında karşımıza çıkmaktadır. a- Ben duygusu, biz olamama, b- Ferdi etkileyen psikolojik ve sosyolojik faktörler, c- Ailenin darboğaza girdiği dönemde kadının üstünlük kurma arzusu, d- Kadın-erkek arası denkliğin/kefâetin bulunmaması, e- Nikâhsız beraber yaşama olgusu, f- Kadının erkeğe, erkeğin kadına bakış açısının sadece cinsel obje olması, g- Evliliği yük görme ve risk almama, h- Çevresindeki boşanmaların fert üzerindeki olumsuz etkileri, i- Toleranssızlık, j- Ailelerin çocuklarına aşırı sevgisi, k- Erkeğin başka kadınlarla evlenme arzusu, l- Fertlerde paranın, maddenin ve makamın ön plana geçmesidir. Bunları müstakil madde başlıkları altında incelemeye çalışalım. a- Cami, tekke, zaviye, dergâh ve cemevleri aa. Cami ve Mescitler
Cami ve mescit, kuruluş amacı olarak bütün hayatı kuşatan bir özelliğe sahiptir. Resûlullah (s.a.v.), ondan sonraki sahabeler dönemi ve sonraki İslâm devletleri dönemlerinde hep bu fonksiyonunu icra eder olmuştur. Camiler, topluma sosyal destek sunmuş, ilmi, fikri ve kültürel eğitimlerin merkezi konumunda olmuştur. Camiler, günümüzde ise sadece namaz kılınan mekânlar konumuna düşürülmüştür. Büyük ölçüde imam ve müezzinlerin donanımlı ve sosyal olmaması, cemaat fertlerinin dertleriyle ilgilenmemesi, bu ilgilenme ortamının oluşturulmaması camilerin sosyal olaylara cevap verememesi sonucunu doğurmuştur. Her caminin cemaatinin fertlerinin ve toplumun dertleriyle dertlenecek, ihtiyaçlarıyla ilgilenecek, kavgalarını barıştıracak ve anlaşmazlıklarını çözüme kavuşturacak bilgi ve donanıma sahip imam ve müezzinlerin yetiştirilmesi gerekir. Belki bugünkü mevzuat buna müsait olmayabilir, ama mevzuatı değiştirerek, buna müsait hale getirerek ve bu görevlilerin maddi imkânları da artırılarak bu konum gerçekleştirilebilir. İlk etapta problem hizmet içi eğitim ile de çözülebilir. Özellikle Şafiî fıkhını çok iyi bilen, kendisi de Şafiî olan vaizlerin, vaizelerin ve din görevlilerinin Doğu ve Güneydoğu Anadolu ya, Şafiîlerin yoğun olarak yaşadığı şehir ve bölgelere atanması gerekir. Şafiî mezhebine mensup vatandaşlarımıza, din hizmetinin kendi mezhepleri çerçevesinde götürülmesi gerekir. Ayrıca vaiz, vaize, imam ve hatiplerin ağırlıklı olarak Kürtçe konuşulan bölgelerde Kürtçe vaaz, hutbe ve dini sohbetler gerçekleştirmesi, dinin emir ve yasaklarının anlatılması insan fıtratına en uygun bir davranıştır. İnsanlara en iyi bildiği dille hitap etmek, tebliğ ve davetin vazgeçilmez esaslarından birisidir. Elbette bir insanın bildiği en iyi dil, anadilidir. Dillerin farklılığı bir yaratılış gereği olup, sadece Allah ın âyetlerinden bir âyettir. Camilerin sadece namaz vakitlerinde açılması, hırsızlık olur gerekçesiyle bu vakitler dışında kapalı tutulması camide oluşması gereken dayanışma, birlik ve yardımlaşmayı engelliyor. Caminin aslî görevini yerine getirmesine mani oluyor. iletiyoruz. Bu tekliflerimizin değerlendirmesini toplumumuza ve Diyanet İşleri Başkanlığı na ab. Tekke, Zaviye ve Dergâhlar
30 Kasım 1925 tarihinde yürürlüğe giren 677 sayılı Tekke ve Zaviyeler ile Türbelerin Kapatılmasına ve Türbedarlar ile Bazı Unvanların Men ve İlgasına Dair Kanun ile tekke, zaviye ve türbelerin kapatılması kabul edilmiş ve bazı geleneksel unvanların kullanılması yasaklanmıştır. Bu kanun aynı sayıyla 13 Aralık 1925 yılında resmi gazetede yayımlanarak yürürlüğe girmiştir ve hâlâ yürürlüktedir. Tekke: Tarikat mensuplarının barındıkları, oturup kalktıkları, zikir ve ibadet ettikleri, tören yaptıkları yer. Eskiden, tarikat erlerinin toplanıp tören yaptıkları yer Dergâh: Dervişlerin toplandıkları ve ayin yaptıkları yer, yapı. Büyük tekkedir. Zaviye: Küçük tekkedir. Tekke, zaviye ve dergâhların 1925 yılından buyana kanunla kapatılması sonucunda bu mekânlar sosyal dokuyu koruyacak, dayanışma ve tesanütü, birlik ve beraberliği, yardımlaşmayı sağlayacak unsurlardan yoksun bulunmaktadır. Bu yoksunluk, toplumdaki çözülmeyi daha da hızlandırmakta ve var olması gereken bağları koparmaktadır. Günümüzde bu mekânlara fiilen izin verilmesi ve değişik adlarda açık olmasına rağmen kanunlardaki yasak ve kısıtlamaların sürmesi nedeniyle tam anlamalıyla görev yapamamaktadır. Görev yapamamasının sonucu olarak, buralarda ehliyetli kişilerin bulunmamamsı, ehil olmayan ve İslâmî ilimleri gerçek anlamda bilmeyen kimselerin elinde olması, yaraların ve eksikliğin daha da derinleşmesine neden olmaktadır. Şu anda fiilen serbest ve açık olan bu mekânların, sosyal dokuyu ve aileyi koruması açısından kanunen de serbest olması gerekir. ac. Cemevleri Cemevi: Alevilerin toplanma yeri. Cemevleri Anadolu Aleviliğinin toplanma yeri ve merkezidir. Aleviler bu merkezlerde bir araya gelip ayinlerin, sosyal meselelerin, yardımlaşma ve dayanışmanın yapıldığı mekânlardır. Bu mekânları cami ve mescidin karşılığı olarak değil, tekke ve zaviyeler mesabesinde düşünmek gerekir.
Ondan dolayı Alevilerin aralarında sosyal dokuyu ve desteği sağlamaları ve kendi düşüncelerini yaşamaları için cemevlerine resmi statü verilmesi gerekir. b- Sosyal Hizmetler Kurumu Sosyal hizmet kurumları, günümüzde formel ilişkilerden kurtulamamıştır. Oradaki memur zihniyeti topluma sevgiyle ve şefkatle yaklaşımı engellemektedir. Öncelikle burada çalışan görevlilerin çok özel bir şekilde seçilmesi gerekir. Merhametli, görgülü, insan sevgisi üst düzeyde olan, Allah tan korkan, insana hizmet etmeyi efendilik olarak bilen ve bundan zevk alan, cömert, güzel ahlâklı ve iyi karakterli insanların seçilmesi gerekir. Var olan görevlilerin de hizmet içi eğitim ile ıslah edilmeleri şarttır. Islah edilmeyen görevlileri Sosyal Hizmetler Kurumu dışında, kendi yapılarına uygun kurumlarda istihdam edilmeli ve bu kurumlarda çalışmaları engellenmelidir. Sosyal Hizmetler Kurumu nda görev alacak uzmanlar psikolog, psikiyatrist, psikolojik danışman, sosyolog, sosyal hizmet uzmanı, aile terapistleri ve aile danışmanları, hukukçu hatta İslâm hukukçusu bulunmalıdır. Halkımızın % 99 unun Müslüman olduğu esas alınarak, bu kurumlarda İslâm hukukçusunun bulundurulması mutlaka gerekmektedir. Bu kurumların en büyük eksikliklerinden biri de bu durumu ve özelliği görmezlikten gelmeleridir. c- Sağlık Görevlileri ve Kurumlar Bu konuyu iki ana başlık altında inceleyebiliriz. ca. Psikolog, psikiyatrist, psikolojik danışman, sosyal hizmet uzmanı, aile terapistleri ve aile danışmanları: Bunlar, aile ilişkilerinde olumsuzluklar baş gösterdiğinde veya bozulan aile hayatının iyileştirilmesi için müracaat edilen uzmanlar ve merkezlerdir. Bu uzmanların kendilerine müracaat edilen şahıslarla ilişkileri müşteri-satıcı tarzında olmamalı, daha samimi ve cana yakın ortamlarda gerçekleşmelidir. Bu uzmanlar, sadece işin psikolojik ve rahatsızlık boyutuyla değil kişinin dini, inancı, örfü ve âdeti konusunda da kapsamlı ve yeterli bilgiye sahip olmalıdır. Günümüzde yer yer müşahede ettiğimiz üzere bir kısım uzmanlar, bu konularda yeterli bilgiye sahip olmadıkları halde yanlış değerlendirmeler ve yönlendirmeler yapmakta, olması ve iyileşmesi muhtemel konumları imkânsız hale düşürmektedirler.
Aile danışma merkezlerinde ve bu konuyla ilgilenen dernek ve vakıflarda olayı çok yönlü inceleyip değerlendirme yapabilmek için psikolog, psikiyatrist, psikolojik danışman, sosyolog, sosyal hizmet uzmanı, aile terapistleri ve aile danışmanları, hukukçu hatta İslâm hukukçusu bulunması gerekir. Bu açıdan bakıldığında günümüzde bu merkezlerin gereği gibi yeterli olduğunu söylememiz mümkün değildir. Ülkemizde aile danışma merkezlerine çok müracaat olmamakta, bu merkezlerin sorun çözmede olumluluğu % 23 gibi çok geride bir oranda gerçekleşmektedir. 22 hemşireler cb. Doktorlar, sağlık ocakları, rehabilitasyon, aile danışma merkezleri, ebe ve Bir kısım doktor, hemşire ve ebenin özellikle genç yaşta evlenen kadınlara veya çocuk sahibi olan kadınlara ya da evli çiftlere karşı, görevleri olmadığı halde Bu yaşta evlenilir mi?, Bu yaşta çocuk sahibi olunur mu? ve benzeri hakarete varacak derecede sözler sarf etmeleri o insanlarda evliliğin hatalı yapıldığı kanaatini uyandırmaktadır. Özellikle resmi sağlık kurumlarında; sağlık ocağı, devlet hastanesi, sağlık merkezlerinde kadın hastalıkları, kadın doğum ve çocuk hastalıkları alanlarında hastalarına kötü davranmaları bu olumsuzlukları tetikleyen noktalar olmuştur. Ama şu son 6 yılda yapılan önemli düzenlemeler bu tarz kötü davranışları çok aza indirmiştir. Bunu olumlu bir gelişme olarak burada bahsedebiliriz. Bir kısım doktor ve hemşireler, 19, 20, 21 yaşlarında çocuk sahibi olan kadınları küçümsemekte, onlara hakaret etmekte ve şöyle konuşmaktadırlar: -Bu yaşta çocuk mu? Hiç mi kendinizi düşünmüyor musunuz? Yazık, bu yaşta çocuk mu yapılır? Aptal mısınız? Aklınızı başınıza toplayın. Buna benzer daha ne sözler sarf etmektedirler. Gerçi bu tarz konuşmalar eskiye oranla daha azaldı, ama bittiğini söylememiz mümkün görünmemektedir. Genç yaşta doğum yapan hastalarına kaba ve kötü muameleler de işin başka yönünü oluşturmaktadır. d- Mahkemeler 22 Araştırma Ekibi, Boşanma Nedenleri Araştırması, s. 98.
Boşanma davalarına önceleri Asliye Mahkemeleri, şimdi de Aile mahkemeleri bakmaktadır. Bu mahkemeler verdikleri kararlarla aile ve toplum hayatında çok önemli roller oynamaktadır. Mahkemelerde formel ilişkilerin ön planda olması, kavgalı aileler arasında arabulucukyapmayı veya barıştırma eylemini azaltmaktadır. Yıllarca uzayan, 3-4 yıl süren mahkemeler, geciken kararlar aileler arası düşmanlıkları, kin ve öfkeyi artırmakta, bazen ölüm ve sakat bırakmalarla sonuçlanan vahim olaylara sebebiyet vermektedir. Geciken adalet, adalet değildir. Neticede iş sadece boşanmayla kalmamakta, toplumsal kin ve nefretin oluşmasına neden olmaktadır. Bu açıdan mahkemelerin boşanma davalarını daha pratik ve kısa sürede sonuçlandırmaları gerekmektedir. Zaten çoğu çiftler, mahkemeye daha önceden aralarındaki evlilik bağını yok ederek gelmektedirler. Kocam bana tecavüz etti., Çocuğumu babası veya annesi kaçırdı. Gibi davaların mahkemelerde görülmesi aile yuvası, birlik ve beraberlik için tehdit oluşturmakta, ailelerin dağılmasına, düşmanlıkların artmasına neden olmaktadır. İcra müdürlüklerinin evi haczetme kararları da sadece borçlu kişinin değil bütün ailenin cezalandırılması sonucunu doğurmuştur. Erkeğin aile içindeki ve ailenin komşular ve akrabalar içindeki itibarını düşürmüş, aile içi kavgaların artmasına neden olmuştur. Bu tip icra kanunlarının ve yönetmeliklerinin değişmesi gerekmektedir. e- Polis ve jandarma Aile içi kavga ve şiddetlerde ilk müracaat edilen merkezler şehirlerde polis karakolu, kırsal bölgelerde jandarma karakolu olmaktadır. Polislerin ve jandarmanın kavgalı ailelere daha çok yardımcı olabilmeleri için özellikle sosyal ve psikolojik destek sağlayacak bir şekilde rehabilitasyon ve aile terapisi alanında hizmet içi eğitim almaları gerekmektedir. Ya da bu alanda uzmanlaşmış psikolog, psikiyatrist ve sosyal hizmet uzmanının bu karakollarda görevlendirilmesi gerekmektedir. Bu tarz vakalarda ilk müdahalelerin bu uzmanlar eliyle yapılması daha sağlıklı sonuçlar ortaya çıkaracaktır.
Bu açıdan bakıldığında aile ilişkileri bölümüne bu uzmanların veya hizmet içi eğitim almış görevlilerin bakması daha olumlu olacaktır. Hizmet içi eğitimin konuları öncelikle şunlar olmalıdır: * Rehabilitasyon * Sosyal destek * Psikolojik destek * Toplumun inanç yapısı * Bölgede geçerli olan örf ve adetler * Olayları algılama biçimleri * Aileye yaklaşımlar * Kadın ve erkeğe davranış biçimleri vs. f- Belediyeler ve mülki amirler fa. Belediyeler Belediyelerin sosyal hayatımızda çok önemli yeri vardır. Bundan dolayı sosyal işlerde belediyelere çok büyük görevler düşmektedir. Belediyeler kendi imkânları çerçevesinde birçok kurum oluşturup çalıştırabilirler. Zaten birçok belediyemiz bu tarz görevler yapmaktadır. Ama en önemlisi de buralarda verilen hizmetin kalitesini artırmak ve içeriğini doldurmaktır. * Ailelere sosyal desteğin sağlanması, bunu sağlayacak kurumların oluşturulması, * Rehabilitasyon merkezlerinin kurulması, * Aile sağlığı merkezlerinin oluşturulması, * Sosyal ilişkilerde insan temel hak ve hürriyetlerine bağlı kalınması, * Bu merkezlerde görev alacak personelin büyük bir hassasiyetle seçilmesi gerekir.
Burada şu hususu belirtmeden geçmek istemiyorum. Belediyeler ve resmi daireler ailelerin suyunu, elektriğini ve doğalgazını kesmektedir. Kanaatimizce su, doğalgaz, elektrik gibi insanın temel haklarının kullanmasından dolayı aileye ceza verilmemelidir. Bu tür uygulamaları insan temel hak ve hürriyetlerine aykırı buluyoruz. Bu tarz uygulamalar yapan yöneticilerin suç işlediği kanaatindeyiz. Eğer kişi ve kurumlar meseleyi suiistimal ediyorsa, bu resmi kurumlarımız yargıya gidebilir, orada kendi haklarını savunabilirler. Yoksa insanlar ihtiyaçtan bu konumdalar ise onlara sosyal yardım yapmak toplumun görevidir. Tabii ki toplum da bu görevini, hükümetler, belediye ve hükümetlere bağlı sosyal kurumlar aracılığıyla icra eder. Hükümetler ve belediyeler hangi partiden oluşursa oluşsun, topluma karşı en önemli sosyal görevini yerine getirmekle yükümlüdür. Sadece kendi taraftarlarına yardım eden, adam kayırma ve yandaşlık yapan hükümetler ve belediyeler, kötü ve adaletsiz yönetimlerdir. Aile reislerinin borçlarını ödemediği veya ödeyemediği durumlarda evin veya dairenin su, elektrik ve doğalgazlarının kesilmesinin aile içi kavgaları artırdığı, cezanın bütün aileye verildiğinin bilinmesi ve bu ilkel tutumdan vazgeçilmesi gerekir. Bu da Millet Meclisi nde grubu bulunan tüm partilerin görevi olup, bu mesele üzerinde ciddiyetle durmaları gerekir. fb. Mülki Amirler Mülki idareyi yürüten valilik ve kaymakamlıklara da sosyal yaraların iyileştirilmesi konusunda büyük görevler düşmektedir. * İşsizlik ülkemizde büyük bir problem olması hasebiyle işsizlerin tespitini yaparak onlara iş verecek alanların oluşturulması, İş Kurumu nun daha sağlıklı çalışması için sürekli izlenmesi ve denetlenmesi gerekir. * Sosyal Hizmetler Kurumu nun sağlıklı işleyişini sürekli izlemeli, raporlamalı ve denetlemelidir. * Kendi idareleri altında bulunan vatandaşlardan, özellikle kiralarını ödeyemediği için sokağa atılan hiçbir aile olmamalıdır. * Sosyal yardım ve dayanışma, sosyal devlet olmanın gereği olarak tam anlamda yerine getirilmelidir.
* Sosyal hizmet veren kurumların başına cimriler, bilgisizler, ahlâksız, adam kayıran, partizanlık ve kötü muamele yapan tipler getirilmemelidir. g- Eğitim ve öğretim Aile eğitimi, ailenin ve toplumun devamını sağlamada çok önemli bir konudur. Günümüzde ilköğretimden yüksek öğretime kadar bu konuda ciddi bir eğitim verilmemektedir. Okullardaki durum, eğitim olmaktan daha çok öğretim olmaktadır. Böylece çocuklarımız yeteri düzeyde, hatta hiç denilecek şekilde bu konuda eğitim alamamaktadır. Özellikle günümüzde orta öğrenimde aile eğitimi ve aile hukuku derslerin konulması zaruri bir hal almıştır. Aile eğitimi ve aile hukuku derslerinin, Milli Eğitim Bakanlığı nca uygulanmasını teklif ediyoruz. h- Katolik evlilik Katolik evlilik denilince akla ilk gelen şey, bir erkeğin bir kadınla ömür boyu evli kalma zorunluluğudur. Ondan kesinlikle boşanamaz ve hangi şartlarda olursa olsun ikinci bir eş alamaz. Kanuni olarak ikinci bir eş alması demek ceza-i müeyyideyi gerekli kılar. Zaten kanunlar da bu tarz evliliğe müsaade etmez. Türkiye medeni hukuku, İsviçre medeni hukukundan doğrudan ithal edilmiştir. İlk başta hiç müdahale edilmeden tercüme edildiği şekliyle topluma uygulanmıştır. İsviçre de kendi medeni hukukunu, Hıristiyanlığın Katolik hukukuna çok sıkı bağlı olan Neuchâtel (Nöşatel) şehrinden almıştır. Bu medeni hukuk üzerinde birtakım değişiklikler yapılmasına rağmen günümüzde asıl olarak varlığı sürmekte ve toplumumuza hâlâ uygulanmaktadır. Bu nedenle İslâm hukukuna göre nikâh akdiyle ikinci bir evlilik yapan erkeğe bir yıldan fazla hapis cezası vermekte, ama birden fazla kadınla beraber yaşayan erkeğe hiçbir ceza vermemektedir. Bundan dolayı nikâhsız beraberlikler artıyor. İslâm hukukuna göre ikinci eş almak isteyen erkeklerin evlilikleri büyük ölçüde boşanmayla noktalanmaktadır. Sonuçta büyük yıkımlar ve düşmanlıklar oluşmaktadır. Burada bu tarz
evliliklerin konumunu incelemek mevzumuz değildir. Sadece bunun boşanma nedeni olarak bir etkide bulunduğunu belirtmek istiyoruz. i- Gelecek kaygısı, şehirleşme ve maddi imkânlar İstatistikler büyükşehirlerdeki boşanma oranının diğer şehirler ve kırsal bölgelere göre oldukça fazla olduğunu göstermektedir. Şehirleşme ve maddî imkânların artması, insanların birbirlerine karşı sorumluluk ve yükümlülüklerini azaltmakta, risk almayı zorlaştırmakta, gereksiz olarak minnet etmeme duygusunu artırmaktadır. Maddî imkânların artması, aileye ve evliliğe bakış açısını da değiştirmiştir. Evliliği sıkıntılar yumağı görme, risk ve özgürlüğü kısıtlayıcı bir etken olarak tanımlama yaygınlaşmaktadır. Bu bakış, modernitenin ve Batı nın bakış tarzı olup toplumumuzda gittikçe yaygınlaşmaktadır. Neticede gençler evlenmemeye, evli genç çiftlerde boşanmaya yönelmektedir. Osmanlı da ve Cumhuriyet döneminde 1950 ye kadar toplumumuz tarım toplumu olarak kalmıştır. Toplumun % 80 i kırsal bölgelerde, % 20 si de şehirlerde yaşamıştır. Türkiye de mevcut oran 1950 li yıllardan sonra değişmeye başlamış ve günümüze gelindiğinde bu oran tam tersine dönmüştür. Şu anda nüfus % 80 oranında şehirde yaşamaktadır. 23 Gelecek kaygısı, korku ve endişeyle dolu bir hayatı beraberinde getirmektedir. Bu endişe ve korkular evlilik hayatını olumsuz etkilemektedir. Gelecek kaygısını oluşturan en büyük etken de kendinde var olan maddi imkânların elinden çıkması endişesidir. ı- İşsizlik/ekonomik şartların zorluğu, İşsizlik, Türkiye nin en birinci problemlerinden birisidir. Şu anda Türkiye nin toplam nüfusu: 73.722.988 kişidir (31 Aralık 2010). İşgücü toplamı: 22.165.000 kişidir. (Ocak 2010) 24 Nisan 2011 verilerine göre işsizlik oranı % 12 civarına kadar inmiştir. Bu oran, gençlerde % 25 lik oranı ulaşmaktadır. 25 Ancak nominal anlamda işsiz sayısı az görünse de 23 Bkz. TÜİK, Aralık 2010 Verilerine. 24 TÜİK, Mart 2011 Verileri (Erişim: 11.03.2011) 25 Bkz. TÜİK, Nisan 2011 Verileri.
reel anlamda işsiz toplamı ortalama 3,5 milyon civarındadır. Bu da çok büyük bir sayıyı teşkil etmektedir. Neredeyse ortalama % 20 ye tekabül etmektedir. Hele dört gençten birinin işsiz olması, ayrıca gizli işsizlerin azımsanamayacak sayıda fazla olması halkın yoksulluğunu daha da artırmaktadır. Yapılan istatistikler halkın yarısının (% 46,6) kendi gelirinin yarısıyla geçinemediğini göstermektedir. 26 Çalışanların bile geçim sıkıntısı çektiği bir ülkede aile huzursuzluğun boyutunu tahmin etmek daha da kolaylaşır. İşsizlik sosyal anlamda açlık ve felaket demektir. Çalışmayan insan evine ekmek alamaz ve evinde sıcacık bir çorba kaynatamaz. Evini geçindiremeyen, hanımının ve çocuklarının geçimini yapamayan, nafakalarını temin edemeyen erkeğin evlilik hayatının tehdit altında olması demektir. Bu da ailede problemlerin artmasına, kavga ve gürültülerin çoğalmasına ve yaraların sarılamamasına sebep olmaktadır. Neticede evlilik bağlarının kopması ve yuvaların yıkılması kaçınılmaz olmaktadır. Boşanmanın neden olarak geçim sıkıntısı içine düşmemiz diyenler, % 38,8 gibi büyük bir orandır. 27 Hükümetlerin en öncelikli meselesi, istihdamı artırarak işsizlik problemine çare bulmaktır. Çünkü bu problem, beraberinde birçok sosyal problemi doğurmaktadır. Boşanmaların artmasının en önemli nedenlerinden biri de işsizlik problemidir. Suçu, sadece kişilerin üzerine atmak kolaycılığı tercih etmek demektir. İşsizlik problemini çözecek olan fertler değil hükümetlerdir. Ekonomik sıkıntı sadece evlilik süresince değil, boşanma süreci ve sonrasında da problem olmaktadır. Arıkan a göre (1992) hem boşanma aşamasındaki hem de b oşanmış kadınların en önemli sorunu ekonomik sıkıntıdır. 28 j- Medyanın boşanmayı tahrik etmesi Medya, özellikle TV ler diziler ve filmlerle aile hayatını küçümsemekte, boşanmayı tahrik etmekte, beraber yaşama olgusunu teşvik etmektedir. Büyük çoğunluğu batılılaşmış 26 TÜİK, 12.03.2011 Tarihli Veriler; Anadolu Ajansı; Timetürk Haber Portali. 27 Araştırma Ekibi, Boşanma Nedenleri Araştırması, s. 118. 28 Bkz. Arıkan, Çiğdem, Yoksullukta ve Evlilikte Geçimsizlik ve Boşanma, Ankara, 1992.
zihinlerin elinde olan gazeteler, dergiler ve radyolar da kendilerine tevdi edilen bu görevlerini eksiksiz yerine getirmektedirler. Diziler ve filmlerde pembe hayat sunan karakter etkisinin ön plana çıkartılması, sürekli aldatma öyküleri, halkın inanç ve örfleriyle ters düşen yaşam tarzları zihinlerde büyük olumsuzluklar oluşturmaktadır. Buralarda aldatma, başkasının kadınıyla birlikte olma, hayatında birçok kadını bir arada idare etme ve zina teşvik edilmektedir. Aile hayatı ise sürekli sıkıntılı, problemli ve yürütülemez olarak yansıtılmaktadır. Bu da kadınlar, erkekler, gençler ve çocuklar üzerinde çok kötü etki bırakmaktadır. Bundan dolayı genellikle genç erkek ve kızlar, evliliği sıkıntılı ve risk olarak görmektedirler. Bu gençlerin, evliliği 30 yaş ve üzerine erteleme eğilimi artmaktadır. Ayrıca evlilik programlarındaki şiddet olgusu fertler üzerinde çok olumsuz etkiler bırakmaktadır. Tek yönlü ifade edilen ve iki kişi arasında geçtiği için de ispatı mümkün olmayan bu tarz yayınlar, aile kurumu hakkında da kötü düşüncelerin oluşmasına neden olmaktadır. k- Kanunların Anadolu aile tarzına uygun bir şekilde düzenlenmemesi İlk başta kabul edilen İsviçre medeni kanuna sonradan bazı maddeler eklenmiş, ama Eklenen bu maddeler de Anadolu insanın inanç, kültür ve örfüyle örtüşmemiştir. Bu alanda Avrupa Birliği uyum yasaları çerçevesinde bazı düzenlemeler yapılmıştır. Ancak biz burada en önemlileri üzerinde duracağız. Ailenin reissiz bırakılması: Evli olan kadın ve erkek arasında reis tayin etmeyerek aile reissiz bırakılmıştır. Hâlbuki aile bir ortaklıktır ve ortaklığın da mutlaka bir başkanı vardır. En basit şirketlerde bile yönetim kurulu başkanı veya müdür olarak idareci bulunmaktadır. Aile de bu şekil davranılması aile içi çatışmayı ve anlaşmazlığı artırmıştır. Zinanın serbest bırakılması: Zinanın suç olmaktan çıkartılıp serbest olması boşanmaları artıran bir etken olmuştur. Kendisinin aldatıldığını hisseden eşler soluğu mahkeme de almışlardır.
Taraflardan bir tarafa ağırlık vermesi: Özellikle son dönemlerde çıkan kanunların kadınlara pozitif ayrımcılık esasına yönelik olması, taraflar arası dengeyi bozmaktadır. Bu kanunlar erkekle kadın karşı karşıya gelmektedir. Avrupa da bugün gelinen noktada erkekler kendilerini savunacak dernekler, sivil toplum kuruluşları oluşturmakta ve pozitif ayrımcı bu yasalara karşı mücadele etmektedirler. Maalesef Türkiye de de gidiş noktası bunu göstermektedir. l- Feminist Hareketler Feminist hareketler, evvelemirde kadın-erkek mücadelesini esas almış ve işe erkeği düşman ilan ederek başlamıştır. Temelde kadın-erkek eşitliği savunulmuş, ama bu konuda aşırıya gidilerek sonuç düşmanlığa dönüştürülmüştür. Erkekler, kadınlara haklarını vermediler. iddiasıyla hareket etmiş ve bu iddialarıyla aile içi çatışmaları şiddetlendirmişlerdir. Bu tür iddialar Müslüman kadınlar arasında neşvü nema bulmuş, onlar da şöyle demeye başlamışlardır: Müslüman erkekler kadınlara haklarını vermiyorlar. Gerek önceki gerek sonraki iddia ispat edilmesi zorunlu olan varsayımdan öteye gitmemektedir. Yedi milyar dünya nüfusunun yarısı, iki milyar Müslüman nüfusun yarısı erkektir. Bu konuda geneli kuşatıcı ne bir bilimsel araştırma ne istatistik ne de anket söz konusu olmamıştır. Sadece bu ifadeler, altı boşlukta kalan bir söz olmaktan öteye gitmemiştir. 2. BOŞANMANIN ÖZEL VE İÇ ETKENLERİ a- Ben duygusu, biz olamama Ben bende varım, sende veya bir başkasında yokum, felsefesi aileyi yıkmaktadır. Evlenen erkek ve kadın, bir elmanın yarısı olarak bütün olması gerekir. İslâm, kadını erkeğin elbisesi erkeği de kadının elbisesi, yani birbirini tamamlayan örtüsü olarak görmektedir. Bu da eşlerin bütünleşmesi, yekvücut ve bir olması anlamına gelir. Benliğin öne çıkması, bencilleşme ve bencil tutumlar taraflar arası ilişkiyi çok kötü bir şekilde etkilemekte, kavga ve anlaşmazlıklara neden olmaktadır.