UZAY ZAMAN BLOK KODLARINI KULLANAN RÖLELĐ SĐSTEMLERĐN GENELLEŞTĐRĐLMĐŞ SÖNÜMLEMELĐ KANALLARDAKĐ HATA PERFORMANS ANALĐZĐ

ĐSTANBUL TEKNĐK ÜNĐVERSĐTESĐ FEN BĐLĐMLERĐ ENSTĐTÜSÜ UZAY ZAMAN BLOK KODLARINI KULLANAN RÖLELĐ SĐSTEMLERĐN GENELLEŞTĐRĐLMĐŞ SÖNÜMLEMELĐ KANALLARDAKĐ HATA PERFORMANS ANALĐZĐ YÜKSEK LĐSANS TEZĐ Asya MAHMUTOĞLU Anabilim Dalı : Elektronik ve Haberleşme Mühendisliği Programı : Telekomünikasyon Mühendisliği HAZĐRAN 009

ĐSTANBUL TEKNĐK ÜNĐVERSĐTESĐ FEN BĐLĐMLERĐ ENSTĐTÜSÜ UZAY ZAMAN BLOK KODLARINI KULLANAN RÖLELĐ SĐSTEMLERĐN GENELLEŞTĐRĐLMĐŞ SÖNÜMLEMELĐ KANALLARDAKĐ HATA PERFORMANS ANALĐZĐ YÜKSEK LĐSANS TEZĐ Asya MAHMUTOĞLU (504061306) Tezin Enstitüye Verildiği Tarih : 05 Mayıs 009 Tezin Savunulduğu Tarih : 04 Haziran 009 Tez Danışmanı : Doç. Dr. Đbrahim ALTUNBAŞ (ĐTÜ) Diğer Jüri Üyeleri : Prof. Dr. Ümit AYGÖLÜ (ĐTÜ) Doç. Dr. Oğuz KUCUR (GYTE) HAZĐRAN 009

ÖNSÖZ Yüksek lisans çalışmam boyunca bilgi ve birikimini benden esirgemeyen değerli hocam Doç. Dr. Đbrahim Altunbaş a, çalışmalarımdaki ilgi ve yardımlarından dolayı araştırma görevlisi Yük. Müh. Hacı Đlhan a ve arkadaşlarıma, bugünlere gelmemde büyük pay sahibi olan sevgili aileme ve tezimi hazırlamam konusunda verdiği destekten ötürü TÜBĐTAK a teşekkürü borç bilirim. Haziran 009 Asya MAHMUTOĞLU Elektronik Mühendisi iii

iv

ĐÇĐNDEKĐLER ÖNSÖZ... iii ĐÇĐNDEKĐLER...v KISALTMALAR... vii ÇĐZELGE LĐSTESĐ...ix ŞEKĐL LĐSTESĐ...xi ÖZET... xiii SUMMARY...xv 1. GĐRĐŞ...1. ÇOK GĐRĐŞLĐ ÇOK ÇIKIŞLI (MIMO) YAPILAR...7.1 Sönümlemeli Kanallar... 7.1.1 Kanal parametreleri...7.1.1.1 Çok yollu yayılım (Multipath spread)... 7.1.1. Uyumluluk bandgenişliği (Coherence bandwidth)... 7.1.1.3 Uyumluluk zamanı (Coherence time)... 8.1.1.4 Doppler yayılımı (Doppler spread)... 8.1. Sönümlemeli kanalların sınıflandırılması...8.1..1 Geniş ölçekli sönümleme (Large-scale fading)... 8.1.. Küçük ölçekli sönümleme (Small-scale fading)... 8 Çok yollu yayılımın sönümlemeye etkisi... 9 Doppler yayılımının sönümlemeye etkisi...10. Çok Yol Sönümlemeli Kanal Çeşitleri ve Dağılımları...11..1 Rayleigh kanal...11.. Rician kanal...13..3 Nakagami-m kanal...15.3 Uzay-Zaman Kodları...16.3.1 Uzay-zaman blok kodlar (STBC)...17.3.1.1 Alamouti yapısı...17.3. Uzay-zaman kafes kodlar (STTC)...3 3. RÖLELĐ YAPILAR...5 3.1 Aktarma Teknikleri...6 3.1.1 Sabit aktarma (Fixed relaying)...6 3.1.1.1 Kuvvetlendir-aktar yöntemi (AF)...6 3.1.1. Çöz-aktar yöntemi (DF)...7 3.1. Seçmeli aktarma (Selection relaying)...8 3.1.3 Artımlı aktarma...8 3. Aktarma Konusunda Yapılan Çalışmalar...9 4. NAKAGAMĐ KANALDA ÇOK ANTENLĐ RÖLELĐ YAPILAR...33 4.1 Đletim Modeli...33 4. PEP Analizi ve Çeşitleme Derecesi...37 4..1 Kaynak-röle arasında yüksek SNR olması durumu...38 4.. Röle-hedef arasında yüksek SNR olması durumu...40 Sayfa v

4..3 Kaynak-röle arasında çok düşük SNR olması durumu... 4 4.3 Bilgisayar Benzetim Sonuçları...4 5. NAKAGAMĐ KANALDA ÇOK ANTENLĐ ÇOK RÖLELĐ YAPILAR... 47 5.1 Đletim Modeli...47 5. PEP Analizi ve Çeşitleme Derecesi...50 5..1 Kaynak ve röleler arasında yüksek SNR olması durumu... 51 5.. Röleler ve hedef arasında yüksek SNR olması durumu... 5 5..3 Kaynak ve röleler arasında çok düşük SNR olması durumu... 53 5.3 Bilgisayar Benzetim Sonuçları...54 6. SONUÇ... 59 KAYNAKLAR... 61 ÖZGEÇMĐŞ... 61 vi

KISALTMALAR MIMO : Multiple Input Multiple Output (Çok Girişli Çok Çıkışlı) SISO : Single Input Single Output (Tek Girişli Tek Çıkışlı) STBC : Space Time Block Codes (Uzay Zaman Blok Kodları) STTC : Uzay-Zaman Kafes Kodlar DF : Decode and Forward (Çöz-Aktar) AF : Amplify and Forward (Kuvvetlendir-Aktar) PEP : Pairwise Error Probability (Çiftsel Hata Olasılığı Üst Sınırı) AWGN : Additive White Gaussian Noise (Toplamsal Beyaz Gauss Gürültüsü) ISI : Intersymbol Interference (Simgeler Arası Girişim) LOS : Line-Of-Sight (Direkt Görüş) SNR : Signal to Noise Ratio (Đşaret Gürültü Oranı) OFDM : Ortogonal Frequency Division Multiplexing (Dik Frekans Bölmeli Çoğullama) ML : Maximum Likelihood (Enbüyük Olabilirlikli Karar Verme Kuralı) PSK : Phase Shift Keying (Faz Kaydırmalı Anahtarlama ) MRC : Maximum Ratio Combining (Enbüyük Oran Birleştirmesi) NAF : Non-orthogonal Amplify and Forward (Dik-Olmayan Kuvvetlendir- Aktar) MPSK : M Phase Shift Keying (M. Dereceden Faz Kaydırmalı Anahtarlama) SER : Symbol Error Rate (Simge Hata Olasılığı) QPSK : Quadrature Phase Shift Keying (4PSK) vii

viii

ÇĐZELGE LĐSTESĐ Çizelge.1 : Alamouti kodu...18 Çizelge. : Verici ve alıcı antenler arası kanallar...1 Çizelge.3 : Alıcı işaret yapıları... Sayfa ix

x

ŞEKĐL LĐSTESĐ Şekil 1.1 : Đletişim sistemi temel yapısı... 1 Şekil 1. : SISO ve MIMO yapıları... 3 Şekil.1 : Rayleigh sönümlemeli kanal...11 Şekil. : Rayleigh dağılımının olasılık yoğunluk işlevi...1 Şekil.3 : Rician sönümlemeli kanal...13 Şekil.4 : Rician dağılımının olasılık yoğunluk işlevi...14 Şekil.5 : Nakagami dağılımının olasılık yoğunluk işlevi...16 Şekil.6 : verici, 1 alıcı antenli Alamouti yapısı...19 Şekil.7 : verici, alıcı antenli Alamouti yapısı...1 Şekil 3.1 : Röleli yapı...5 Şekil 3. : Dağıtılmış anten çeşitlemesi...6 Şekil 3.3 : Kuvvetlendir-aktar yöntemi...7 Şekil 3.4 : Çöz-aktar yöntemi...7 Şekil 3.5 : Cover ve El Gamal ın önerdikleri aktarma yöntemleri...9 Şekil 4.1 : Çok antenli röleli yapı...34 Şekil 4. : Farklı m değerlerine göre sistemin performansı...43 Şekil 4.3 : Kaynak-röle ile röle-hedef arası SNR ın iyi olması durumunda SER...44 Şekil 4.4 : Kaynak-röle ve röle-hedef arası SNR ların yüksekliğine göre SER...44 Şekil 4.5 : QPSK-8PSK modülasyonlarına göre SER...45 Şekil 4.6 : 8PSK da farklı m değerleri ve Gauss durumunda SER...46 Şekil 5.1 : Çok röleli yapı...48 Şekil 5. : E SR /N 0 =35dB ve m=1 iken, röle sayısına göre SER...54 Şekil 5.3 : Çok röleli yapıda kaynak-röle ve röle-hedef arası SNR lara göre SER...55 Şekil 5.4 : Çok röleli yapıda m değerinin artmasıyla elde edilen SER...55 Şekil 5.5 : Röle sayısının ve m değerinin SER e etkisi...56 Şekil 5.6 : QPSK ve 8PSK nın karşılaştırılması...57 Sayfa xi

UZAY ZAMAN BLOK KODLARINI KULLANAN RÖLELĐ SĐSTEMLERĐN GENELLEŞTĐRĐLMĐŞ SÖNÜMLEMELĐ KANALLARDAKĐ HATA PERFORMANS ANALĐZĐ ÖZET Günümüzde yeni nesil telsiz haberleşme sistemlerinden beklenen, olabildiğince kaliteli ve hızlı, az bandgenişliği ve az güç gerektiren iletimin sağlanabilmesidir. Alınan işaretteki kalitenin düşme sebebi, işaretin birtakım bozucu etkilere maruz kalmasıdır. Bu bozucu etkiler, kanalın sönümleme etkisi, gürültü ve girişimdir. Her kanal tipinin karakterine göre ayrı bir sönümleme etkisi vardır. Vericiden yola çıkıp alıcıda toplanacak olan işaretlerin sönümleme ve girişim etkilerinden minimum şekilde etkilenmesi için kullanılan önemli bir teknik çeşitlemedir. Çeşitleme genellikle uzayda (anten), zamanda ve frekansta yapılır. Verici ve alıcıda birden fazla anten kullanılması bu iki birim arasında birden fazla yolun kurulmasını ve sonuçta sönümlemenin etkisinin azalmasını sağlar. Böylece çok girişli çok çıkışlı (multiple input multiple output, MIMO) kanal sağlanmış olur. Çok anten kullanımı üçüncü nesil telsiz haberleşme sistemlerinin standartlarına girmiş bulunmaktadır. Verici anten çeşitlemesi ile kodlama birleştirilerek uzay zaman kodlaması elde edilir. Bu yolla, band-sınırlı kanallarda yüksek hızlarda kaliteli iletim sağlanabilmektedir. Bazı durumlarda çok antenli yapı, gerek hücresel sistemlerde gerekse tasarsız (adhoc) gezgin ağlarda olsun vericideki boyut ve güç kısıtlamalarıyla karşı karşıya kalabilmektedir. Röleli sistemler kullanılarak çok antenli yapının bu dezavantajından kurtulurken bir taraftan da spektral verimlilik ve güç kazancı sağlanır. Böylece tek bir birimde birden fazla anten bulundurmadan uzay çeşitlemesi sağlanmış olur. Son yıllarda yapılan araştırmalar, röleli yapıların sistemin performansını tek antenli yapılara göre arttırdığını göstermektedir. Belirli işaret gürültü oranında elde edilen düşük hata olasılığı, iletim hızının arttırılabileceğini göstermektedir. Ayrıca sınırlı olan kanal kapasitesine daha düşük işaret gürültü oranları kullanılarak ulaşılacağı anlamına da gelmektedir. Röleli yapılarla elde edilen bu performans iyileşmesi, rölelerde birden fazla anten kullanımı ile daha da arttırılabilir. Bu çalışmada, uzay zaman blok kodu (space time block codes, STBC) kullanan MPSK modülasyonlu röleli sistemlerin Nakagami kanallardaki hata performans analizi yapılmaktadır ve bu yolla hata performansının iyileşeceği gösterilmektedir. Böylece tek bir birimde çok anten kullanımına dair bir kısıtlama yoksa uzay-zaman blok kodların avantajlarıyla röleli yapıların avantajları birleştirilmektedir. Çiftsel hata olasılığı üst sınırları (pairwise error probability, PEP) ve asimptotik çeşitleme dereceleri belirlenerek Nakagami kanaldaki m değişkeninin farklı değerleri için hata performansları karşılaştırılmaktadır. Sistem tasarımı sırasında şartlara göre en uygun modülasyon çeşidinin seçilmesi sistemin esnekliği açısından önem taşır. 8PSK ve QPSK nın hata performans analizleri yapılmaktadır. Ayrıca tek röleli sistem (kaynak, röle ve alıcıda çok anten mevcut) genelleştirilerek çok röleli (kaynak, röle ve alıcıda çok anten mevcut) sistem yapısı oluşturulmaktadır. Çiftsel hata olasılığı üst sınırları xiii

ve asimptotik çeşitleme dereceleri tespit edilerek hata performans analizi yapılmaktadır. Böylece tek röleli duruma göre daha başarılı hata eğrileri elde edilmektedir. xiv

ERROR PERFORMANCE ANALYSIS OF STBC CODED RELAYING SYSTEMS IN GENERALIZED FADING CHANNELS SUMMARY Nowadays, there is an increasing demand for wireless multimedia and interactive internet services, which require much higher speed, transmission quality, better power efficiency compared to current communication systems. The main reasons of low quality in received signals are variety of destructive factors, such as interference, noise, and fading. According to the characteristic of each channel type, there are different fading effects. Diversity technique is one of the important techniques to minimize the fading and interference effects of the signals. In other words, it is one of the most important contributors to reliable wireless communications. Generally, diversity can be achieved with three different methods, in space (antenna), in time, and in frequency. Using more than one antenna in transmitter and receiver provides more than one communication path between the terminals which leads to decreasing the fading effects. Hence a multi input- multi output channel can be generated. Using multi antenna has been set to standards of third generation wireless systems. Space-time codes can be obtained by combining transmitter antenna diversity and coding. By using this technique, high speed rates can be achieved in band-limited channels. Despite of the multiple-antenna techniques advantages the use of a large antenna array might not be practical at the cellular mobile devices as well as in ad-hoc mobile networks, due to the size and power limitations of the mobile terminals. By using relay systems, while getting out of disadvantages of multi-antenna, spectral effiency and power gain can be provided at the same time. In this way, distributed space diversity can be achieved without placing multi-antenna in a unit. Recent researches show that the overall system performance is increased in relay systems with respect to the conventional one-antenna systems. Low error rate in specific SNR ensures the increase of the transmission rate. Also, it means that limited channel capacity can be reached by using lower SNR values. Additional multipleantenna usage on the units improves the error performance in relaying systems. In this thesis, space-time block codes (STBC) with MPSK modulation have been structured in relaying systems for Nakagami channels and their performance analysis has been done. Thus if there is no limitation to use multi-antenna in one unit, the advantage of space-time coding and relay systems are associated. xv

The upper bound of pairwise error probability (PEP) and asymptotic diversity orders have been determined, the error performance for different values of variable m in Nakagami channel have been compared. In system design, choosing best modulation type is important for flexibility of the system according to the conditions. Error performance analysis has been done for 8PSK and QPSK. Besides, one-relay system (multi-antenna source, relay and receiver), has been generalized and multi-relay systems (multi-antenna source, relay and receiver) have been formed. For that kind of systems, PEP analysis has been done and asymptotic diversity orders have been obtained. Thus, according to performance analysis perspective better results have been observed compared to the one relay systems. xvi

xvii

xviii

1. GĐRĐŞ Bir işaretin vericiden gönderilmeden önce bir takım işlemlere tabi tutulması gerekmektedir. Bunlar kaynak kodlama, kanal kodlama ve modülasyon işlemleridir. Vericiden yola çıkan işaret kanaldaki bozucu etkilere maruz kaldıktan sonra alıcıya iletilir. Burada da alıcıdaki işlemlerin tam tersi gerçekleştirilir: Demodülasyon, kanal kod çözme, kaynak kod çözme. Genel olarak haberleşme sistemini aşağıdaki gibi modelleyebiliriz. Kaynak Kaynak Kodlayıcı Kanal Kodlayıcı Modülatör Bozucu Etki Kanal Kullanıcı Kaynak Kod Çözücü Kanal Kod Çözücü Demodülatör Şekil 1.1 : Đletişim sistemi temel yapısı Kaynak, gönderilecek olan bilgiyi ürettikten sonra kaynak kodlayıcıya aktarır. Kaynak kodlayıcı kendisine gelen bilgiyi sıkıştırarak kanal kodlayıcıya iletir. Kanal kodlayıcı ise bilgiyi kanaldaki sönümleme, girişim gibi bozucu etkilerden korumak üzere kodlar ve kod sözcükleri oluşturur. Böylece bilginin daha az hatayla iletilmesi sağlanır. Bilgi modüle edilip kanala verilecek simgeler hazırlanır. Kanalda iletilen işaret bir takım bozulmalara uğradıktan sonra alıcıda demodüle edilip kanal ve kaynak kod çözücülerden geçirilir. Shannon [1] 1948 yılında, gürültülü kodlama teoremini açıklayarak telekomünikasyon dünyası için milat noktasını oluşturmuştur. Teorem şöyledir: 1

Kanaldaki bozucu etki ne olursa olsun veri hızı (R b ) kanal kapasitesinin (C) altında kaldığı müddetçe (R b < C) öyle kodlayıcı ve kod çözücüler tasarlanabilir ki hata olasılığı sıfıra yakınsar. Tersine (R b > C) ise alınan bilginin güvenilirliği yoktur. Hata olasılığı 1 e kadar çıkabilir. Bu teoremden sonra iletim hızını düşürmeden hata olasılığını sıfıra yakınsatacak kodların bulunabilmesi için çeşitli kodlama teknikleri geliştirilmiş ve çok iyi hata başarımları sağlayan sistemler tasarlanabilmiştir. Shannon un yaptığı kapasite tanımı, toplamsal beyaz Gauss gürültüsü (AWGN) için, W kanal bandgenişliğini, S/N işaret-gürültü oranını göstermek üzere, S C = W log 1+ N (1.1) şeklindedir [1]. Telsiz haberleşme sistemlerinde, vericiden gönderilen işaret, çok yol etkisi ve girişimden dolayı sönümlemeye uğramaktadır. Açıktır ki, toplamsal gürültü yanında sönümleme de bulunan kanalda kapasite AWGN kanalınkine göre azalacaktır. Sönümlemeli kanal modeli olarak geçmişten günümüze araştırmacılar tarafından en çok Rayleigh ve Rician kanallar ele alınmıştır. Son zamanlarda Rayleigh kanalın genelleştirilmiş hali olan Nakagami-m kanalların da popülaritesi artmıştır. Rician kanal ile Nakagami kanal arasında da birebir ilişki söz konusudur. Yüksek hızlardaki veri iletimi ve güç verimliliğine duyulan ihtiyaç gün geçtikçe artmaktadır. Çok yol etkisi ve girişimden dolayı sönümleme, bir noktadaki tek antenden diğer noktadaki tek antene iletimde yeterince kaliteli ve hızlı iletime imkan sağlamamaktadır. Band-sınırlı bir kanalda veriyi böyle bir sistemde tekrar tekrar iletmek ise, iletişimde darboğazı oluşturmaktadır. Bu soruna bir çözüm olarak, çeşitleme teknikleri kullanılmaktadır [4]. Genel olarak zaman, frekans, uzay (anten) çeşitlemesi gibi tekniklerle başarım iyileştirilebilir. Son yıllarda bu tekniklerden özellikle verici ve/veya alıcı anten çeşitlemesi ön plana çıkmıştır [4]. Bu durumda sistem, genel olarak çok girişli çok çıkışlı (multiple input multiple output, MIMO) sistemler olarak adlandırılır (Şekil 1.). Tek girişli tek çıkışlı (single input single output, SISO) yapılar ise, MIMO yapıların özel hali olmaktadır. Yapılan araştırmalar sonucunda çok girişli çok çıkışlı yapı kullanmanın kanal kapasitesini arttırdığı gözlemlenmiştir [-3]. En genel anlamda kapasite anten çeşitlemesiyle oluşacak her bir kanalın kapasitelerinin toplamı kadar artmış olur. Verici ve alıcı arasında oluşan birden fazla kanal üzerinden antenler arasında işaret iletimiyle hız da artmakta ve ayrıca hata olasılığında iyileşme söz konusu olmaktadır.

Şekil 1. : SISO ve MIMO yapıları Tipik olarak verici anten çeşitlemesi kodlama ile birleştirilerek uzay-zaman kodları oluşturulmaktadır. Uzay zaman kodları, uzay-zaman blok kodlar (space time block codes, STBC) ve uzay-zaman kafes kodlar (space time trellis codes, STTC) olmak üzere ikiye ayrılır. STBC yi ilk olarak Alamouti [5], STTC yi ise Tarokh ve diğ. [4] 1998 yılında ortaya atmıştır. Uzay-zaman blok kodlar hata performansı açısından kafes kodlara göre zayıf kalsa da alıcıda çözülme kolaylığı açısından tercih sebebi olabilmektedir. Bazı durumlarda çok anten kullanımı, gerek hücresel sistemlerde gerekse tasarsız (ad-hoc) gezgin ağlarda olsun verici boyutu ve güç verimliliği kısıtlamalarıyla karşı karşıya kalabilmektedir [6]. Bu sorun işbirlikli çeşitleme tekniği kullanılarak aşılabilmektedir [7-10]. Đşbirlikli çeşitlemenin elde edildiği klasik, temel bir yapı röleli devrelerdir. Burada, kaynaktaki işaret sadece alıcıya değil rölelere de gönderilir. Röle üzerinde alıcı ve verici anten birlikte bulunur. Rölenin işlevi kendisine gelen işareti çözerek (decode and forward, DF) ya da çözmeden sadece kuvvetlendirerek (amplify and forward, AF) alıcıya göndermektir. Bu şekilde alıcıda, kaynaktan çıkan işaretin röleden ve kaynağın kendisinden olmak üzere iki versiyonu alınmış olur. Başka bir deyişle, alıcı kaynaktan çıkan işarete dair daha çok bilgiye sahip olduğu için alınan işareti daha düşük hata olasılıklarıyla çözer. Đşbirlikli çeşitleme, verici çeşitlemesini sanal olarak gerçekleştirmektedir. Çok antenli yapının gerçeklenmesindeki sıkıntılardan dolayı işbirlikli sistemi gerçeklemek daha avantajlı görünmektedir. Mevcut sistemlerdeki vericilere alıcı anten yerleştirilmesi ve birtakım işlevlerin kazandırılmasıyla işbirlikli sistemi gerçeklemek mümkündür. 3

Laneman ve diğ. [7], klasik (geleneksel) dik uzay-zaman blok kodlarını dağıtılmış yapıda kullanıcı işbirliği için kullanmayı önermişlerdir. Aktarma teknikleri dışında, kullandıkları işbirlikli çeşitleme protokolü iki zaman birimli iletimden oluşur. Đlk zaman diliminde kaynak, hedef ve rölelere iletim yapar. Đkinci zaman diliminde ise röleler aldıkları işaretlerin işlenmiş şeklini ortogonal kanallar kullanarak gönderirler. Uzay-zaman kodlamalı işbirlikli çeşitleme klasik dik uzay-zaman blok kodlarını, röleler arasında dağıtılmış yapıda kullanır. Nabar ve diğ. [8] ise dağıtılmış uzayzaman blok kodlarının kuvvetlendir-aktar (AF) yöntemiyle çiftsel hata olasılığı üst sınırı analizi yapmıştır. Đşbirlikli çeşitlemede performansın klasik tarzdaki çok antenli yapıya oranla arttığını göstermiştir. Son zamanlarda yapılan araştırmalar göstermiştir ki işbirlikli çeşitlemede, birimlerde birden fazla anten kullanmanın avantajları vardır. Çok girişli çok çıkışlı aktarmaya dair araştırmalara literatürde sıkça rastlayabiliriz [Ör.14-16]. Wang ve diğ. [14], röleler tam-çift yönlü yapıdayken ve alıcının kanal durum bilgisine sahip olduğu varsayımı altında çok girişli çok çıkışlı kanalların kapasite alt ve üst sınırlarını belirlemişlerdir. Yiu ve diğ. [15], dağıtılmış uzay-zaman blok kodlarını (STBC) röle ve hedefteki çok antenli yapıya uygulayarak çalışma yapmışlardır. Uysal ve diğ. [7] deki çalışmalarında Rayleigh kanalda STBC kodları kullanarak tek röleyle aktarma teknikleri üzerinde durmuşlardır. Birimlerde birden fazla anten kullanılarak hata performansının iyileştiğini; kaynak-röle, röle-hedef arası SNR ların durumuna göre çeşitleme derecelerinin değiştiğini göstermişlerdir. Jing ve diğ. [16] ise kuvvetlendir-aktar tekniğiyle ve birimlerde birden fazla anten yapısı altında doğrusal yayılımlı (linear dispersion) uzay-zaman kodları üzerinde uygulamalarda bulunmuşlardır. Zhao ve diğ. [5], telsiz işbirlikli aktarma sistemlerinde farklı aktarma yöntemlerini (AF, DF gibi) tek bir rölenin olduğu senaryoda kullanarak Nakagami kanallardaki hata olasılığı performans analizi yapmışlardır. Bu çalışmada, [7] deki yapı temel alınarak, çok girişli çok çıkışlı haberleşme tekniği röleli sistemlere uyarlanmıştır. Kaynak, tek röle ve hedefin birden fazla anten ihtiva ettiği, kaynaktan hedefe uzay-zaman blok kodları kullanılarak dağıtılmış yapıda iletim temel alınmıştır. Dik protokol yapısı uygulanmış, alıcıda kanal durum bilgisi mevcutken rölede kuvvetlendir-aktar yöntemi kullanılmıştır. Böyle bir sistemde rölenin kaynak ve hedefe uzaklığı ve güç kontrol kabulleri yapılarak 4

öncelikle Nakagami-m kanalda farklı senaryolar için hata başarım analizleri yapılmış, çiftsel hata üst sınırları (PEP) tespit edilmiştir. Başlangıçta kullanılan QPSK modülasyonu MPSK durumuna genelleştirilmiş ve hata başarımı incelenmiştir. Son aşamada ise röle sayısı arttırılarak aktarmada genellemeye gidilmiş, çeşitlilik derecesi arttırılmıştır. Bu duruma göre sistem analizi yapılıp çiftsel hata üst sınırları çıkarılmıştır. Elde edilen sonuçlar bilgisayar benzetimleriyle desteklenmiştir. Bölüm de, sönümlemeli kanallar ve çok girişli çok çıkışlı yapılar incelenmiştir. Bölüm3 te, röleli yapıların özellikleri incelenip STBC kodlarda, röleli sistemde ve Rayleigh kanallarda geçmişte yapılan çalışmalara değinilmiştir. Bölüm 4 te, Nakagami-m kanalda STBC kodlamayla röleli sistemin davranışı incelenip PEP çıkarımları yapılmış ve çeşitleme dereceleri farklı SNR durumları için tespit edilmiştir. QPSK modülasyonu MPSK ya genelleştirilmiş ve bu durumda sistemin analizi yapılıp hata başarımları incelenmiştir. Bölüm 5 te, Nakagami kanalda, QPSK modülasyonlu, STBC kodlamalı, tek röleli sistem, çok röleli bir yapıya genelleştirilmiştir. Sistemin yeni yapısı incelenip matematiksel çıkarımlar yapılmıştır. Bir sonraki adımda farklı SNR durumları için PEP analizi yapılıp çeşitleme dereceleri tespit edilmiştir. Son aşamada çok röleli yapının benzetim sonuçları ele alınmıştır. Bölüm 6 da bu çalışmada ulaşılan sonuçlar sunulmuş ve ileride yapılabilecek çalışmalar tartışılmıştır. 5

6

. ÇOK GĐRĐŞLĐ ÇOK ÇIKIŞLI (MIMO) YAPILAR MIMO yapılar, iletim hızını düşürmeden, çok yol sönümlemeli kanalların işaret üzerindeki bozucu etkisini ortadan kaldırmak için ortaya çıkmıştır. MIMO ya duyulan ihtiyacın daha iyi algılanabilmesi için sönümlemeli kanallar ve karakteristiklerinin bilinmesi gerekmektedir..1 Sönümlemeli Kanallar Toplamsal beyaz Gauss gürültüsü (AWGN), simgeler arası girişim (intersymbol interference, ISI), çok yol sönümlemesi, yol kaybı (path loss) ve gölgeleme (shadowing) bir iletişim sistemindeki bozucu etkenlerdir. Özellikle çok yol sönümlemesi, bir işaretin vericiden alıcıya, farklı zamanlarda, birçok yoldan ulaşması nedeni ile alıcıda elde edilen işaretin genliğinde ve fazında ani değişimlerin olmasına neden olur [17]. Gezgin iletişim sistemlerinde sönümlemenin etkisi minimuma indirgenmeye çalışılır..1.1 Kanal parametreleri Kanalı tanımlayıp karakterize etmek için kullanılan kanal parametreleri aşağıdaki gibidir..1.1.1 Çok yollu yayılım (Multipath spread) Gönderilen işaretin sönümlemeli kanaldan geçerek ulaştığı alıcıda ilk ve son görünümü arasındaki zaman farkına çok yollu yayılım (maksimum zaman gecikmesi) denir ve T m ile gösterilir [17]..1.1. Uyumluluk bandgenişliği (Coherence bandwidth) Kanalın bir işaretin spektral bileşenlerini eşit kazanç ve doğrusal fazda geçirdiği frekans aralığına uyumluluk bandgenişliği denir. B c ile gösterilir [8]. Uyumluluk bandgenişliği ile çok yollu yayılım arasında, 7

B C 1 T m (.1) ilişkisi vardır..1.1.3 Uyumluluk zamanı (Coherence time) Kanalın darbe (impuls) yanıtının sabit kaldığı ya da yüksek ilişkiye sahip olduğu zaman aralığı uyumluluk zamanı T c ile ifade edilir. Bu durumda, simge süresi T c den küçük olursa simgenin iletim boyunca zamanda değişmediği varsayılır [18]..1.1.4 Doppler yayılımı (Doppler spread) Doppler yayılımı B d, kanalın zamanla değişme özelliğinden ötürü oluşan spektral genişleme anlamına gelir [8]. Spektral genişlemenin ne kadar olacağı, işaretin geliş açısına ve gezgin birimin göreceli hızına bağlıdır [18]. Uyumluluk zamanı ile Doppler yayılımı arasında, T C 1 B d (.) ilişkisi vardır..1. Sönümlemeli kanalların sınıflandırılması Gezgin iletişim kanallarında oluşan sönümlemeler geniş ölçekli sönümleme ve küçük ölçekli sönümleme olarak ikiye ayrılır..1..1 Geniş ölçekli sönümleme (Large-scale fading) Geniş alanlarda hareket ederken işaretin gücünde zayıflamalar görülmesi ya da yol kaybının oluşması geniş ölçekli sönümlemeyi ifade eder. Engebeli yeryüzü şekilleri ve çok katlı binalar geniş ölçekli sönümlemeyi oluşturan faktörlerdir. Bu tür faktörlerle meydana gelen orta ölçekteki sönümlemelere ise gölgeleme (shadowing) denilmektedir [17]..1.. Küçük ölçekli sönümleme (Small-scale fading) Alıcı ve verici arasındaki uzaklığın küçük değişimleri sonucu olarak işaretin genlik ve fazında oluşan ani değişimler küçük ölçekli sönümlemeyi meydana getirir [8]. Đşaretin zaman yayılımı (time-spreading) ve kanalın zamanla değişim özelliği küçük ölçekli sönümlemeye sebep olabilir [17]. Đşaretin bandgenişliği, simge periyodu gibi 8

parametreleri ile kanal parametreleri arasındaki ilişkiye göre kanaldan iletilen her işaret farklı sönümlemeye uğramaktadır. Çok yollu yayılım; zaman yayılımı ve frekans seçici sönümlemeye (frequency selective fading) yol açarken, Doppler yayılımı; frekans yayılımı ve zaman seçici sönümlemeye (time selective fading) yol açmaktadır [8]. Bu iki propagasyon mekanizmaları birbirinden bağımsızdır [18]. Çok yollu yayılımın sönümlemeye etkisi Çok yollu yayılım iletilen işaretin düz ya da frekans seçici sönümlemeye uğramasına neden olur [18]. a) Düz sönümleme (Flat fading) Kanalın uyumluluk bandgenişliği işaretin bandgenişliğinden büyük ise işaret düz sönümlemeye uğrar. Bu durumda, işaretin frekans bileşenleri tamamen eşit genlikte sönümlemeye uğrar [9]. Düz sönümlemeli kanallar, kanala gönderilen işaretin bandgenişliği kanalın bandgenişliğinden çok daha dar olduğundan dar bandlı kanallar olarak da adlandırılırlar. Düz sönümlemeli kanallar derin sönümlemelere neden olurlar. Bir işaretin düz sönümlemeye uğraması için, B s B c veya eşdeğer olarak, T s T m olmalıdır. Burada T s işaretin simge periyodu, B s işaretin bandgenişliği, T m, kanalın gecikme yayılımı, B c kanalın uyumluluk bandgenişliğidir. b) Frekans seçici sönümleme (Frequency selective fading) Kanalın uyumluluk bandgenişliği işaretin bandgenişliğinden küçük ise işaret frekans seçici sönümlemeye uğrar. Başka bir deyişle, kanal iletilen işaretin bandgenişliğinden daha dar bir bandgenişliği boyunca sabit kazanç ve doğrusal faz yanıtına sahiptir. Đşaretin farklı frekans bileşenleri ilişkisiz sönümlemeye uğrarlar. Bu durumda kanalın darbe yanıtı, iletilen işaretin simge periyodundan daha büyük çok yollu yayılıma sahiptir. Bu şekilde alıcıdaki işaret gönderilen işaretin zayıflamış ve zamanda gecikmiş birçok bileşeninden oluşmaktadır. Dolayısıyla alıcıya bozulmaya 9

uğramış işaret gelir. Kanalda işaretlerin zaman yayılımına uğraması simgeler arası girişime sebebiyet verir. Frekans seçici sönümleme oluşabilmesi için, B s > B c veya eşdeğer olarak, T s < T m olmalıdır. Doppler yayılımının sönümlemeye etkisi Hızlı ve yavaş sönümleme Doppler yayılımı sonucu oluşan sönümlemelerdir. a) Hızlı sönümleme (Fast fading) Kanalın değişim hızı ile işaretin değişim hızının birbirine göre durumları kanalın hızlı ya da yavaş sönümlemeli olmasını sağlar. Hızlı sönümlemeli kanalda kanalın darbe yanıtı bir simge periyodu boyunca çok hızlı değişir. Başka deyişle, kanalın uyumluluk zamanı iletilen işaretin simge periyodundan daha küçüktür. Hızlı sönümleyen kanallarda Doppler yayılımından dolayı frekans yayılımı meydana gelir ve işaret bozulmalara uğrar [8]. Kısacası hızlı sönümlemenin oluşabilmesi için, T s > T c veya eşdeğer olarak, B s < B d olması gerekir. Düz sönümlemeli kanalda kanalın darbe yanıtı bir delta işlevi (sabit gecikmeli) gibidir. Bu durumda, düz, hızlı sönümlemeli kanal delta işlevi genliğinin değişiminin iletilen temelband işaretin değişim oranından daha hızlı olduğu kanaldır. Frekans seçici, hızlı sönümlemeli kanalda ise her bir çok yollu elemanın zaman gecikmesinin, genliğinin ve fazının değişimi iletilen işaretin değişim oranından hızlıdır [8]. b) Yavaş sönümleme (Slow fading) Kanalın darbe yanıtı, işaretin değişimine göre daha yavaş değişiyorsa kanal yavaş sönümlemelidir. Yavaş sönümlemeli kanalın birkaç simge periyodu boyunca sabit 10

olduğu varsayılır. Frekans bölgesinde, kanalın Doppler yayılımı temelband işaretin bandgenişliğinden çok küçüktür [18]. Yavaş sönümlemenin oluşabilmesi için, T s T c veya eşdeğer olarak, B s B d gerekir.. Çok Yol Sönümlemeli Kanal Çeşitleri ve Dağılımları Rastgele gecikmiş, yansımış, saçılmış işaret bileşenlerinin yapıcı ve yıkıcı birleşimlerinden dolayı çok yol sönümlemesi gerçekleşir. Çok yol sönümlemesi küçük-ölçekli işaret değişimlerine sebep olur. Gezgin iletişim ağında çok yol sönümlemesinin zarfını modelleyen farklı istatistiksel davranışlar vardır. Bu bölümde Rayleigh, Rician ve Nakagami kanalların yapıları ve dağılımları gösterilerek mobil ağlarda hangi modeli gerçeklediklerinden bahsedilmiştir...1 Rayleigh kanal Gezgin iletişimde alıcı ve verici arasında direkt görüş yolu (line-of-sight, LOS) yoksa Rayleigh dağılımıyla modellenir (Şekil.1) [3]. Şekil.1 : Rayleigh sönümlemeli kanal 11

Rayleigh dağılımı, düz sönümlemeye uğramış ve alıcıya doğrudan ulaşmayan işaretin alıcıdaki zarfının istatistiksel olarak zamanla değişimini tanımlamaktadır [8]. Çok yollu bir kanalda kompleks sönümleme değişkeni, j ( t) ( ) ( ) ( ) α ( ) h t h t jh t t e θ = I + Q = (.3) şeklinde ifade edilir [18]. Bu ifadede g I (t) ve g Q (t) sıfır ortalamalı ve σ varyanslı Gauss dağılımlı bir süreç ise h(t) nin zarfı α ( t) Rayleigh, fazı θ ( t) de [0, π] aralığında düzgün dağılımlı olur. Rayleigh dağılımı aşağıdaki olasılık yoğunluk işlevine (pdf) sahiptir: P R a y l e i g h r r e x p 0 r ( r ) = σ σ 0 r < 0. (.4) Bu olasılık yoğunluk fonksiyonu Şekil. de gösterilmektedir [30]. Şekil. : Rayleigh dağılımının olasılık yoğunluk işlevi 1

Rayleigh dağılımının ortalama değeri, 0 π r mean = E[ r] = rp( r) dr = σ = 1.533σ (.5) olarak bulunur. Rayleigh dağılımının varyansı ise σ [ ] E [ r] = r p( r) σ π r = E r dr 0 = π 0.49σ σ = (.6) şeklinde bulunur... Rician kanal Küçük ölçekli sönümlemeli kanalın genlik zarfı, baskın zayıflamamış bir işaret bileşeni varsa (LOS gibi) Rician dağılımlıdır [17] (Şekil.3). Zarf sezici çıkışında baskın işaret doğru akım bileşeninin oluşmasına neden olur. Rician dağılımında baskın işaret bileşeni sönümlenirse Rayleigh dağılımı elde edilir [18]. Rician dağılımı aşağıdaki gibidir: Şekil.3 : Rician sönümlemeli kanal ( r + A ) ra σ 0 r PRician ( r) = e I σ σ, A 0 ve r 0. (.7) 13

Burada A baskın işaretin maksimum değeri (zarfı), I 0 (.) 0. derece 1. çeşit değiştirilmiş Bessel işlevi ve σ kanalın kompleks sönümleme değişkeninin dik bileşenlerinin gücüdür. Şekil.4 te, Rician dağılımı farklı A değerleri için verilmiştir [31]. Şekil.4 : Rician dağılımının olasılık yoğunluk işlevi Rician dağılımı genellikle K parametresi kullanılarak ifade edilir. K parametresi db cinsinden şu şekilde hesaplanır: A K( db) 10log σ = [ ] db. (.8) Rician dağılımının ortalama gücü aşağıdaki gibidir: ( ) Ω = E r = A + σ = σ 1+ K. (.9) Bu parametreler kullanılarak, olasılık yoğunluk işlevi tekrar yazılırsa, 14

( + ) ( + ) ( + ) ( ) r K 1 exp r K 1 K K 1 PRician r = K I0 r Ω Ω Ω (.10) bulunur. (.10) da K = 0 yazılırsa Rician dağılımı, Rayleigh dağılımına dönüşür. K parametresinin değerinin büyümesi kanaldaki sönümlemenin etkisinin azalması anlamına gelir. K durumunda ise kanalda sönümleme olmamaktadır ve kanal toplamsal beyaz Gauss gürültülü kanala yakınsar [18]...3 Nakagami-m kanal Nakagami-m dağılımının olasılık yoğunluk fonksiyonu merkezi ki-kare dağılımının temelini oluşturur [6]. Buradaki m değeri Nakagami-m in sönümleme parametresidir ve 1 ile arasında değişir. (.11) de Nakagami-m dağılımın olasılık yoğunluk fonksiyonu verilmektedir: P Nakagami ( r ) m m r mr = exp m Ω Γ( m) Ω m 1, r 0 (.11) t m t e dt m 1 Burada Γ (.), ( ) Γ = olarak tanımlanan Gamma fonksiyonudur. Şekil.5, 0 Ω =1 ve m in farklı değerleri için Nakagami-m dağılımını göstermektedir. 15

Nakagami-m dağılımı Şekil.5 : Nakagami dağılımının olasılık yoğunluk işlevi 1 m = olduğunda tek-yönlü Gauss dağılımını ve m = 1 olduğunda ise Rayleigh dağılımını verir. m iken, Nakagami-m sönümlemeli kanal sönümlemesiz AWGN kanala yakınsar..3 Uzay-Zaman Kodları Genellikle iletim çeşitlemesi olarak frekans, uzay (anten) ve zaman çeşitlemeleri kullanılmaktadır. Frekans çeşitlemesinde, aynı işaret birbirinden farklı frekanslarda iletilir. Frekanslar arası bandgenişliği uyumluluk bandgenişliği B c den büyük olmalıdır. Zaman çeşitlemesinde, birbirinden bağımsız sönümlemeye uğramış işaretler üretmek için aynı işaret farklı zaman dilimlerinde gönderilir. Anten çeşitlemesi verici ve/veya alıcıda birden fazla anten kullanımına dayanır. Birbirinden bağımsız sönümlemeli kanallar üzerinden iletim sağlanır. Đlişkisiz sönümleme elde edebilmek için antenlerin birbirinden yeteri kadar uzak olmaları gerekir. Telsiz haberleşme sistemlerinde, olabildiğince kaliteli bir şekilde yüksek hızlara ulaşma isteği genel olarak MIMO teknikleri kullanılarak karşılanabilmektedir. MIMO sistemler, verici ve/veya alıcıda birden fazla anten kullanılarak 16

gerçeklenmektedir. Bu yolla elde edilen anten çeşitlemesi sayesinde kapasite artmakta ve dolayısıyla yüksek hızlarda veri iletimi söz konusu olmaktadır [4]. Alıcı anten çeşitlemesi uzun yıllardır bilinen bir yöntemdir. Ancak mobil iletişim sistemlerinde gezgin birimlerin her birine birden fazla anten yerleştirilmesi zordur. Ayrıca alıcı boyutlarının da sınırlı tutulması istendiğinden çok antenli karmaşık yapının vericide (baz istasyonu) oluşturulması tercih edilir. Vericide çeşitlemeyi gerektiren uzay zaman kodları zamanda ve uzayda kodlama yapılarak sağlanır. Farklı zamanlarda ve farklı antenlerde birbiriyle ilişkili işaretler üretilmektedir. Alıcıda belirli bir algoritmayla çözülen bu işaretler gönderilen işaret ile ilgili alıcıya SISO yapıya göre daha fazla bilgi sağlar ve böylece alıcıdaki hata performansı iyileşir. Ayrıca bandgenişliğinden ödün verilmeden, vericide güç kazancı sağlanır..3.1 Uzay-zaman blok kodlar (STBC) STBC, verici anten çeşitlemesi sağlayan bir tekniktir. Alıcı ve vericide basit bir algoritmayla gerçeklenebilen STBC, kapasite ve hızın artmasını sağlarken bandgenişliğinden fedakarlık etmeden iletimde güç kazancını da beraberinde getirir. Uzay-zaman blok kodlarının temeli Alamouti nin [5] önerdiği basit ama etkili yapıya dayanır..3.1.1 Alamouti yapısı Alamouti yapısı, alıcıda çözülen işaretin kalitesini arttırmayı sağlayan, iki verici antenli, basit bir işaret işleme tekniğine dayanan bir iletim çeşitleme yöntemidir. Bu teknikle elde edilen çeşitleme düzeyi maksimum oran birleştirmenin iki alıcı antenle uygulanmasıyla elde edilen çeşitleme düzeyine eşittir. Bu yapı verici anten ve çok alıcı anten kullanılarak genelleştirilebilir ve çeşitleme düzeyi alıcı anten sayısının iki katı kadar olur. Bu yöntem, alıcıdan vericiye hiçbir geri besleme içermeden ve basit hesaplamalarla gerçekleştirilebilmektedir. Ayrıca bu yeni yapı fazladan band genişliği gerektirmemektedir [5]. Alamouti yapısı ile birlikte hata performansı iyileşmekte, veri iletim hızı ya da telsiz haberleşme sisteminin kapasitesi artmaktadır. Sönümlemeye karşı azalan duyarlılık, veri hızını arttırmak için çok düzeyli modülasyon tekniklerinin kullanılmasına olanak sağlamaktadır. Özetle, bu yapı çok yol sönümlemesinin etkisiyle sınırlı sistem kapasitesine sahip uygulamalarda çok verimlidir [5]. Sönümleme etkisini baz istasyonunda birden fazla anten kullanarak etkin bir şekilde azaltmayı sağlayan ve 17

karmaşıklık derecesi düşük olan Alamouti yapısı iletişim sistemleri için tercih edilebilir bir yapıdır. Şekil.7 de Alamouti nin önerdiği iki kollu iletim çeşitleme yapısı görülmektedir. verici ve 1 alıcı anten kullanılan bu yapıda temel olarak, - Kodlama, - Alıcıdaki birleştirme yapısı, - ML sezme için karar kuralı gerçekleştirilir. Bir simge periyodunda vericilerden aynı anda iki işaret gönderilir. Tx:0 dan gönderilen işaret s 0 ile, Tx:1 den gönderilen işaret s 1 ile belirtilmiş olsun. Bu durumda ikinci simge periyodunda Tx:0 dan -s 1 * ve Tx:1 den s 0 * gönderilmektedir [5]. Bu işleyiş Çizelge.1 de gösterilmektedir. Çizelge.1 : Alamouti kodu Tx anten 0 Tx anten 1 t anı s 0 s 1 t + T anı -s 1 * s 0 * 18

Şekil.6 : verici, 1 alıcı antenli Alamouti yapısı Çizelge.1 de kodlama uzay ve zamanda (space-time) yapılmıştır. Aslında kodlama uzay ve frekansta da yapılabilir. Bu durumda iki tane simge periyodu yerine iki tane ayrı taşıyıcı kullanılmalıdır [5]. t anında düz sönümlemeli kanalları karmaşık çarpımsal bozulmalı olarak modelleyebiliriz [5]. Sönümlemenin artarda iki simge periyodu boyunca sabit olduğu varsayılırsa, 19

j 0 h ( t) = h ( t + T ) = h = α e θ 0 0 0 0 j 1 h ( t) = h ( t + T ) = h = α e θ 1 1 1 1 (.1) şeklinde yazılabilir. Burada T simge süresi, h 0 Tx: 0 ile alıcı anten arasındaki ve h 1 Tx: 1 ile alıcı anten arasındaki kanallardır. Alıcıdaki işaretler şöyle ifade edilebilir: r = r( t) = h s + h s + n 0 0 0 1 1 0 r = r( t + T ) = h s + h s + n. * * 1 0 1 1 0 1 (.13) Burada r 0 ve r 1, t ve t + T anlarında alıcıdaki işaretlerdir. Şekil.6 de gösterilen birleştirici aşağıdaki şekilde işaretleri birleştirir ve en büyük olabilirlikli seziciye gönderir: sɶ = h r + h r * * 0 0 0 1 1 sɶ = h r h r. * * 1 1 0 0 1 (.14) (.13) ve (.14) ü kullanırsak (.15) şöyle yazılabilir: sɶ = ( α + α ) s + h n + h n * * 0 0 1 0 0 0 1 1 sɶ = ( α + α ) s h n + h n. * * 1 0 1 1 0 1 1 0 (.15) Elde edilen işaretler ML seziciye gönderilir. s 0 için, 0 + α1 i + ɶ0 ( α 1) s d ( s, si ) ( α0 + α1 1) sk + d ( sɶ 0, sk ), i k (.16) Đse s i işaretine karar verilir. Faz kaydırmalı anahtarlama (PSK) işaretleri için tüm işaretler eşit enerjili olduğundan karar kuralı aşağıdaki gibi olur [5]: d ( sɶ 0, si ) d ( sɶ 0, sk ), i k (.17) ise s i işareti seçilir. Benzer kural s 1 işareti için de geçerlidir. Şekil.7 de verici, alıcı antenin kullanıldığı, asimptotik olarak 4 çeşitleme derecesi sağlayan Alamouti yapısı görülmektedir. 0

Şekil.7 : verici, alıcı antenli Alamouti yapısı Kodlama ve iletim dizisinin yapısı önceki durum ile tamamen aynıdır. Çizelge. de verici ile alıcı antenler arasındaki kanallar, Çizelge 3.3 te alıcıdaki işaretlerin gösterimleri verilmiştir. Çizelge. : Verici ve alıcı antenler arası kanallar Rx anten 0 Rx anten 1 Tx anten 0 h 0 h Tx anten 1 h 1 h 3 1

Çizelge.3 : Alıcı işaret yapıları Rx anten 0 Rx anten 1 t anı r 0 r t + T anı r 1 r 3 Alıcıdaki işaretler, r0 = h0 s0 + h1s 1 + n0 r = h s + h s + n * * 1 0 1 1 0 1 r = hs0 + h3s1 + n (.18) r = h s + h s + n * * 3 1 3 0 3 şeklindedir. Birleştirici aşağıdaki iki işareti oluşturur: sɶ = h r + h r + h r + h r * * * * 0 0 0 1 1 3 3 sɶ = h r h r + h r h r. * * * * 1 1 0 0 1 3 3 (.19) (.18) ve (.19) u kullanarak, sɶ = ( α + α + α + α ) s + h n + h n + h n + h n * * * * 0 0 1 3 0 0 0 1 1 3 3 sɶ = ( α + α + α + α ) s h n + h n h n + h n * * * * 1 0 1 3 1 0 1 1 0 3 3 (.0) yazılır. Bu işaretler ML seziciye gönderilir. s 0 ve s 1 için sırasıyla aşağıdaki karar ölçütleri kullanılır: s 0 işareti için, 0 + 1 + + 3 i + ɶ 0 ( α α α α 1) s d ( s, s ) 0 1 3 k 0 ( α + α + α + α 1) s + d ( sɶ, s ), i k i k (.1) ise s i işareti seçilir. PSK durumunda, d ( sɶ 0, si ) d ( sɶ 0, sk ), i k (.) ise s i işareti seçilir. s 1 işareti için,

0 + 1 + + 3 i + ɶ 1 ( α α α α 1) s d ( s, s ) 0 1 3 k 1 ( α + α + α + α 1) s + d ( sɶ, s ) i k (.3) ise s i ye karar verilir. Eşit enerjili işaretler için d ( sɶ 1, si ) d ( sɶ 1, sk ), i k (.4) ise s i işareti seçilir..3. Uzay-zaman kafes kodlar (STTC) Uzay-zaman kafes kodları ilk defa Tarokh ve diğ. [4] tarafından ortaya atılmıştır. STTC, kodlama kazancı ve spektral verimlilik sağlarken, düz sönümlemeli kanallarda çeşitleme kazancı da sağlamaktadır. STTC, uzaysal ve zamansal olarak ilişkiyi sağlamak için katlamalı kodları kullanır. Böylece, kafes yapı ile bilgiyi MIMO kanal üzerinden iletmeyi sağlar. Çeşitleme kazancı yanında kodlama kazancı da sağlar. Ancak STBC dekine göre karmaşık kod çözücüye sahiptir. Karmaşıklık, verici anten ve kafes durum sayısının artmasıyla orantılı olarak artar. Alıcı ML kestirme yapar. Örneğin Viterbi algoritmasını kullanır. 3

4

3. RÖLELĐ YAPILAR Đlk olarak 1971 yılında Van-der Meulen tarafından ortaya atılan röleli yapılar [0], temel olarak işareti gönderen kaynak, işaretin gönderilmesi amaçlanan hedef ve kaynağa işaretin gönderimi konusunda yardımcı olan röleden oluşur. Kaynak işareti hem hedefe hem röleye yayınlar (broadcasting). Röle aldığı işareti farklı aktarma yöntemlerine göre (çöz-aktar, kuvvetlendir-aktar, sıkıştır-aktar vs.) işleyerek hedefe iletir. Böylece hedefte işaretin hem kaynaktan hem de röleden gelen kopyaları elde edilir (Şekil 3.1). Şekil 3.1 : Röleli yapı Klasik röleli yapıda, röle bilgi üretmeden kaynaktan aldığı bilgiyi hedefe iletmekle sorumludur. Đşbirlikli sistemde ise birimler aynı anda hem röle hem de kaynak görevi görevi görmektedirler. Diğer bir deyişle işbirlikli çeşitlemede, kullanıcılar hem kendi işaretlerini hem de diğer birimin işaretini iletirler. Kaynağın işaretini göndermek için röledeki anteni de kullanması dağıtılmış anten çeşitlemesi kavramını da beraberinde getirir [19]. Şekil 3. de dağıtılmış anten çeşitlemesinin nasıl sağlandığı görülmektedir. Kaynak ve röleler kaynaktaki işareti yardımlaşarak ilettikleri için bir bakıma kaynak üzerindeki sanal anten görevi görmektedirler. 5

Röle Hedef Sanal Anten Dizisi Kaynak Röle Şekil 3. : Dağıtılmış anten çeşitlemesi 3.1 Aktarma Teknikleri Aktarma tekniklerini sabit, seçimli ve artımlı olmak üzere üç temel gruba ayırabiliriz. Bu yöntemler rölede farklı işlemlerle yapılırken, alıcı antende de farklı birleştirmeler uygulanır [1]. 3.1.1 Sabit aktarma (Fixed relaying) En çok kullanılan sabit aktarma çeşitleri kuvvetlendir-aktar ve çöz-aktar yöntemleridir. 3.1.1.1 Kuvvetlendir-aktar yöntemi (AF) Çalışması kabaca Şekil 3.3 te gösterilen kuvvetlendir-aktar yönteminde kaynak röleye işaretini iletir. Röle, aldığı işareti kanal hakkında sahip olduğu bilgiye göre kuvvetlendirerek gönderir. Kuvvetlendirme kazancı kaynak-röle kanalına bağlıdır ve buna sabit olmayan kazançlı AF denir. Buradaki işaret gürültü oranı yüksek ise röleye gelen işaretin tamamen bozulmaya uğraması beklenmez ve eklenen gürültüyü röle güçlendirse bile işareti bozmaya yetmeyecektir. Dolayısıyla bu şartlarda kuvvetlendir-aktar yönteminden iyi bir performans elde edilir. 6

Şekil 3.3 : Kuvvetlendir-aktar yöntemi Sabit kazançlı AF de röle kanal hakkında herhangi bir bilgiye sahip olmadığı için aldığı işareti sabit bir katsayıyla çarparak hedefe aktarır. Başka bir deyişle rölede sabit güç kısıtlaması söz konusudur [8]. Sabit kazançlı AF, AF kadar iyi performans göstermemekle birlikte, devre yapısının basit olması açısından tercih edilebilir. 3.1.1. Çöz-aktar yöntemi (DF) Şekil 3.4 te gösterilen çöz-aktar yönteminde, röle kaynaktan gelen işareti önce kendisi çözer ve karar verdiği işareti hedefe yollar [1]. Aldığı işareti yanlış çözmesi durumunda bu yöntemin performansı kötüleşir. Dolayısıyla kaynak-röle arasındaki kanal önemlidir. Şekil 3.4 : Çöz-aktar yöntemi 7

Kodçözme işlemi rölede farklı şekillerde olabilir. Örneğin tam bir kodçözme yapabilir. Yani kod kelimesini tamamen kestirir ve hedefe öyle yollar. Simge simge kodçözme yapıp tam kodçözme işini hedefe de bırakabilir. 3.1. Seçmeli aktarma (Selection relaying) Çöz-aktar yönteminin dezavantajı performansının kaynak-röle arası kanala sıkı sıkıya bağlı olmasıdır. Bu bağımlılığın önüne geçmek mümkündür. Rölelerde kaynak-röle arası kanal katsayısı h SR kestirilip iletim davranışları ona göre belirlenebilir. Seçmeli aktarmanın çalışması şu şekildedir: hsr değeri belli bir değerin altındaysa kaynak röleyle işbirliğini keser, hedefle iletişimine işareti yineleme şeklinde ya da daha güçlü kodlar kullanarak devam eder. SR h belli değerin üzerindeyse kaynak bilgisini röleye aktarır. Röle elde edeceği çeşitleme kazancına göre AF ya da DF kullanarak aldığı işareti hedefe gönderir. Seçmeli aktarmanın başarısız olması için kanal katsayılarının hepsinin zayıf olması gerekir. Örneğin SR h küçükse, başarısız iletim için kaynak-hedef arası kanalın da kötü olması gerekir. Aynı şekilde SR h büyükse, başarısız iletim için röle-hedef arasının ve kaynak-hedef arasının birden bozuk olması gerekir. 3.1.3 Artımlı aktarma Röleler sürekli aktarma yaptıkları için yüksek hızlarda sabit ve seçmeli aktarma verimli değildir [1]. Bunun için başka bir yöntem olan artımlı aktarma geliştirilmiştir. Bu yöntemde, hedeften röle ve kaynağa geribesleme sözkonusudur. En azından rölenin hedeften gelen bilgiyi doğru şekilde aldığı varsayılır. Kaynakhedef arasındaki SNR oldukça güçlü ise geribeslemede başarılı olduğunun bilgisi iletilir. Bu durumda röleye ihtiyaç duyulmaz. Ancak kaynak-hedef arası SNR düşük ise geribesleme ile hedef, röleden kaynaktan aldığı mesajı kuvvetlendirip iletmesini ister. Daha sonra hedef; röle ve kaynaktan aldığı işaretleri birleştirir. Bu yöntemde, daha önce anlatılan yöntemlere göre kanal daha verimli kullanılır, spektral verimlilik artar. Bunun sebebi ise iletimin tekrarlanması çok nadir olur. 8

3. Aktarma Konusunda Yapılan Çalışmalar Cover ve El Gamal, 1979 yılında yaptıkları çalışma [1] ile sönümlemesiz röleli kanal sığaları için limitleri belirlemişlerdir. Bu limitleri belirlerken çöz-aktar ve sıkıştır-aktar yöntemlerini kullanmışlardır. Çalışmanın sonucuna göre çöz-aktar yönteminin performansı kaynak-röle arasındaki kanala, sıkıştır-aktar yönteminin performansı ise röle-hedef arasındaki kanala ve işaret/gürültü oranına bağlıdır [1]. Şekil 3.5 te görüldüğü üzere, kaynak ve rölenin birbirlerine yakın olması durumunda çöz-aktar yöntemi kullanılmıştır. Rölenin hedefe yakın olması durumunda ise sıkıştır-aktar yöntemi kullanılmıştır. Şekil 3.5 : Cover ve El Gamal ın önerdikleri aktarma yöntemleri 9

Son zamanlarda yapılan araştırmalar göstermiştir ki işbirlikli çeşitlemede, birimlerde birden fazla anten kullanmanın da avantajları vardır. Çok girişli çok çıkışlı aktarmaya dair araştırmalara literatürde artık sıkça rastlanmaktadır [14-16]. Wang ve diğ. [14], röleler tam-çift yönlü yapıdayken ve alıcı antenin kanal durum bilgisine sahip olduğu varsayımı altında çok girişli çok çıkışlı kanalların kapasite alt ve üst sınırlarını belirlemişlerdir. Yiu ve diğ. [15], dağıtılmış uzay-zaman blok kodları (STBC) röle ve hedefteki çok antenli yapıya uygulayarak çalışma yapmışlardır. Jing ve diğ. [16] ise kuvvetlendir-aktar aktarma tekniğiyle ve birimlerde birden fazla anten yapısı altında doğrusal yayılımlı uzay-zaman kodları üzerinde uygulamalarda bulunmuşlardır. Bölcskei ve diğ. [4], MIMO Rayleigh sönümlemeli paralel röle kanalında kuvvetlendir-aktar yöntemini kullanmışlardır. Çalışmalarının sonucuna göre MIMO Rayleigh sönümlemeli paralel röle kanalında ulaşılabilir maksimum iletim hızı anten sayısıyla doğrusal, röle sayısıyla logaritmik olarak artmaktadır. Laneman ve diğ. nin araştırmasında kullandığı modelde [1], kaynaktan çıkan işaret yarı-dubleks röleler üzerinden geçerek kaynağa ulaşır ve alıcıda röle sayısından bir fazla çeşitleme derecesi elde edilir. Kullandıkları protokol iki zaman birimli iletimden oluşur. Đlk zaman diliminde kaynak, hedef ve rölelere iletim yapar. Đkinci zaman diliminde röleler aldıkları işaretlerin işlenmiş şeklini ortogonal kanallar kullanarak gönderirler ya da aynı alt-kanalı (uzay-zaman kodlamalı işbirlikli çeşitleme) kullanırlar. Uzay-zaman kodlamalı işbirlikli çeşitleme klasik dik ortogonal uzay-zaman blok kodlarını, röleler arasında dağıtılmış yapıda kullanır. Nabar ve diğ. [10] daki çalışmalarında işbirlikli çeşitlemede performansın eski tarzdaki çok antenli yapıya oranla arttığını göstermişlerdir. Üç farklı protokol yapısını incelemişlerdir. Protokol 1 de ilk işaretleşme aralığında kaynak röle ve hedefe iletim yapar. Đkinci aralıkta ise, röle ve kaynak birlikte hedefe iletimde bulunurlar. Protokol 1, [13] te dik-olmayan kuvvetlendir-aktar (NAF) protokolü olarak adlandırılmaktadır. Protokol, ilk işaretleşme aralığında kaynak röle ve hedefe iletim yapar. Đkinci aralıkta ise sadece röle iletim yapar. Protokol 3 te ise, ilk işaretleşme aralığında kaynak sadece röleye iletim yapar. Đkinci aralıkta ise röle ve kaynak hedefe iletim yapar. Protokol 1, çok girişli çok çıkışlı (MIMO), Protokol tek girişli çok çıkışlı, Protokol 3 çok girişli tek çıkışlı yapıya karşı düşmektedir. 30

Protokol de iki zaman diliminde de aynı işaret kullanılır. Dolayısıyla Protokol ye klasik uzay-zaman yapısı uygulanamaz. Laneman ve diğ., [1] de Protokol ye STBC yi birden fazla röle arasında kullanarak uyguladılar. Bu kodlamaya göre tek röleli senaryoda kaynak da iletim yapmaktadır. Böylece çok girişli çok çıkışlı yapı sağlanmıştır. Sendonaris ve diğ., [9] ve [10] daki çalışmalarında işbirlikli sistemlerin işbirlikli olmayan sistemlere göre iletim hızlarının daha yüksek olduğunu ve kanaldaki sönümlemelere karşı daha az hassas olduklarını göstermişlerdir. Zhao ve diğ. [5], farklı aktarma yöntemlerini (AF, DF gibi) tek bir rölenin olduğu senaryoda kullanarak Nakagami kanallardaki hata olasılığı performans analizi yapmışlardır. Daha önceden de belirtildiği gibi, çok yol yayılımından kaynaklanan sönümlemeden en az şekilde etkilenmek için özellikle anten çeşitlemesi kullanılır. Anten çeşitlemesinin diğer yöntemlere göre ucuz olması bunda önemli bir etkendir. Dağıtılmış anten çeşitlemesi aktarma yoluyla gerçekleştirilebilir. Telsiz haberleşmenin yayılım mekanizması, kaynak ve rölede, sanal (dağıtılmış) anten dizilerinin oluşmasını sağlar. Aktarmada kaynak röleyi, bilgisini hedefe yollaması için kullanır. Uysal ve diğ. [7] ; kaynak, hedef ve röle çok antenli olmak üzere tek röleli bir yapıyı incelemişlerdir. Bu çalışmalarında, farklı aktarma teknikleri için çok antenli yapının olumlu etkilerini gözlemlemişlerdir. Protokol yi sabit kazançlı AF, AF ve DF aktarma tekniklerinde kullanıp çiftsel hata olasılıkları (pairwise error probability, PEP) üst sınırlarını bulmuşlardır. Burada, kaynak-röle ve röle-hedef arasında klasik STBC yapısı kullanılmaktadır. Kaynaktaki anten sayısı M S, hedefteki N, rölenin alıcı anten sayısı M R ve verici anten sayısı M T ile gösterilirse, DF ve AF aktarma yöntemleri, kaynak ve röle arasındaki SNR çok yüksek değerlerdeyken N ( M M ) T + çeşitleme derecesini sağlamaktadır. Bu senaryo, rölenin kaynağa yakın olması durumuna denk gelir. Aynı kabuller altında, sabit kazançlı AF nin sağladığı çeşitlilik derecesi ( ) M min M, N + M N dir. Bu sonuçlar şu anlama gelmektedir: DF ve AF de, T S S S 31