HACI BEKTAŞ VELİ GELENEĞİNİN BİR UZANTISI OLAN DETROİT TEKİ ARNAVUT BEKTAŞİ TEKKESİ

HACI BEKTAŞ VELİ GELENEĞİNİN BİR UZANTISI OLAN DETROİT TEKİ ARNAVUT BEKTAŞİ TEKKESİ (Albanian Bektashi Complex In Detroit Which Is Part Of Haci Bektash Veli Tradition) Fatma Ahsen TURAN * İlknur ALTUN ** ÖZET Bazı mekânlar bulundukları coğrafyada kültürel kimlik için önem arz ederler. Bu mekânlar yeni yetişen neslin kültürel kimliğini tanıması, kültürü oluşturan sosyal topluluğun da kültürünü yaşayarak hayatını devam ettirmesi için elzemdir. Detroit teki Arnavut Bektaşi tekkesi de Bektaşi inanç ve ritüelleri açısından önem teşkil etmektedir. Yazımızda Detroit teki Arnavut Bektaşi tekkesini ve tekkenin kurucusu Recep Ferdi Babayı tanıtıcı bilgilere yer verdik. Anahtar Kelimeler: Bektaşi Tekkesi, Bektaşilik, Recep Ferdi Baba, Detroit ABSTRACT Some regions have importance for their cultural identity in their geographical distinction.these regions are important for the new generations learning their cultural identity and for this social group s keeping on living their own life with their culture.the Albanian Bektashi Tekke in Detroit has also importance in Bektashi belief and ritual system.in our writing there have been introducing information about Albanian Bektashi complex and its founder Recep Ferdi Baba. Key Words: Bektashi complex,bektashism, Recep Ferdi Baba, Detroit. İnsanlar yaşadıkları sosyal çevre ile bütün oluştururlar. Bu sosyal çevreyi oluşturan kültürel unsurlar da onların sosyal ilişkilerini, hayat sistematiklerini ve davranış şekillerini belirler. Nihat Nirun Toplum içinde sosyal yapıya vücut veren elemanların başında insan gelir. Toplumun tabii kaynakları üzerinde yerleşen insanlar kültürleri vasıtasıyla işbirliğine dayanan sosyal ilişkiler halinde soyut ve somut yönleriyle belirli bir sosyal bütünü meydana getirirler (Nirun, 1991: 11-13) demektedir. İnsanlar sosyal çevrelerini değiştirdikleri zaman yeni mekânlarında kültürel yapılarını da tesis ederek sosyal gruplarını oluştururlar. Bu varlıklarının yani dinî ve millî kimliklerinin devamı açısından elzemdir. Sosyal gruplar oluşturulurken bu yeni çevrede mekân çok önemlidir. Bu mekân insanın kimliğinin şekillenmesi, o toplumun kimliğini vurgulayan inanç, tören ve ritüellerin öğrenilmesi açısından önem teşkil eder. Sadık Tural, kültürü tanımlarken ferde ve topluma benlik, kimlik ve kişilik ile mensubiyet şuuru kazandırma, bütünleşmiş kılma, yaşanılan çevreyi ve şartları kendi hedefleri istikametinde değiştirme arzu ve iradesi veren, değer, norm ve sosyal kontrol unsurlarının belirlediği bir sistemdir demektedir (Tural, 1992: 109). Dolayısıyla sosyal ve kültürel açıdan farklı bir coğrafyada yaşayan insanların yaşanılan çevreyi ve şartları kendi hedefleri istikametinde değiştirme istek ve arzuları tabii tezahürdür. Makalemizde de böyle bir mekân olan Detroit teki Arnavut Bektaşi Tekkesini ve bu mekânın ve topluluğun inanç önderi olan Recep Ferdi Baba yı tanıtmaya çalışacağız. Amerika daki Arnavut Bektaşiliğinin önemli bir ismi olan Recep Ferdi Baba,1901 yılında Arnavutluk un güneyinde Cirokaslar isimli bir köyde doğmuştur. Genç yaşlarda Tepedelendi Ali Paşa tarafından Tirhala Derviş Kolejine yazdırılarak Metafizik eğitimi almıştır. Jirokastro şehrinde klasik lise eğitimi gördükten sonra medreseye giderek ünlü müderris Molla Rakip Efendi den Arapça, Farsça öğrenmiştir. Türkçe, Arnavutça, Sırpça, İtalyanca, İngilizce, Fransızca, Yunanca lisanlarına da iyi derecede vakıftır (Koca, 2002: 16; Trix, 1993: 2). * Yard. Doç. Dr., Gazi Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü. ** İngilizce Öğretmeni. 1

Recep Ferdi Baba, Ergiri Dergâhı Post-nişini olan Selim Ruhi Baba nın tekkesinde derviş olmuştur. Recep Ferdi Baba nın yanında uzun yıllar kalarak muhabbetlerine (derslerine) katılan Frances Trix, onun muhabbetini ve itimadını kazanmış Amerikalı bir akademisyendir 1 Trix in Recep Baba yla olan sohbetlerinden edindiği bilgiye göre Recep Babanın dervişi olduğu Tekkeye giden yolun iki yanı kavak ağaçları ile doludur. Bu yolun sonunda ise her zaman açık olan büyük bir taş kapı mevcuttur. Kapının dışında ise dervişlere ait olan taştan sarıklı mezar taşları bulunmaktadır. Kapıdan geçince büyük bir avlu karşımıza çıkar. Avlunun içinde tekkenin kurucusuna ve diğer dervişlere ait olan başka mezar taşları bulunmaktadır. Tekke üç ana binadan oluşmaktadır. Sol tarafta misafirlerin ve dervişlerin kaldığı misafir evi, ortadaki binada mutfak ve yemek odası. Onun arkasında da hayvanların kaldığı yer, sağ tarafta ise tekkenin babasının dinlendiği, ibadet ettiği bina, holün altındaki küçük özel tören odası, yani meydan odası ve bu meydandan sorumlu kişinin odası yer almaktadır. Bu odaların içinde en önemli oda babaya ait olanıdır. Bu odada baba misafirlerini ağırlar, muhabbetlerini gerçekleştirir ve derslerini yapar (Trix, 1993: 156-157). Recep Ferdi Baba, İkinci Dünya Savaşı başladığında tekkenin başına geçmiştir. Recep Ferdi Baba, Arnavutluk ta bulunduğu yıllarda Bektâşi erkân-nâmesini ve Süleyman Çelebi nin mevlidini Arnavutça ya çevirmiştir (Koca, 2002: 17). Arnavutluk taki rejim sebebiyle inancını rahat bir şekilde yaşayamayacağına inanan Recep Ferdi Baba,1944 yılının sonunda Arnavutluk u terk etmiştir. İtalya da değişik mülteci kamplarında geçen dört yıldan sonra Kahire ye gitmiş ve burada hâlâ faaliyetlerini sürdüren Arnavut tekkesinde (Abdal Dergâhı) dört yıl geçirmiştir (Clayer, 2004: 241). 30 Ocak 1949 tarihinde Mısır da bir araya gelen Hür Dünya Babaları oy birliği ile Kaygusuz Dergâhı nın postnişi olan Ahmet Sırrı Baba yı Dede Baba seçmişlerdir. Ahmet Sırrı Baba Bektaşiliğin geleceğinden endişe duyduğu için Recep Ferdi Baba ya Babalık icazeti vererek Amerika ya görevli olarak göndermiştir (Koca, 2002: 17). Recep Ferdi Baba,1952 yılında New York a yerleşmiş olan kız kardeşinin yanına giderek, tekke kurmak için uygun bir mekân arayışına girmiştir. Araştırmaları neticesinde Detroit şehri yakınlarında Taylor isimli Arnavut yoğunluklu bir yerleşim bölgesi bularak gerekli girişimlerde bulunmuştur. Tekke kurmak için uygun bir mekân olan bu bölgede bir çiftlik ve büyük bir arazi satın alınarak gerekli düzenlemeler yapılmıştır. Bu tekke yasal olarak 15 Mayıs 1954 yılında hizmete açılmıştır (Clayer, 2004: 241). Kahire tekkesinin babası olan Ahmet Sırrı Dede nin hazırlamış olduğu kurallara göre de Recep Baba tekke babalığına seçilmiştir. (Clayer, 2004: 241) Recep Baba, Kahire den gelirken yanında bazı dervişlerini de getirmiştir. Recep Babayla gelen dervişlerin isimleri de şunlardır: Ergirili Derviş Lütfi, Avlonyalı Derviş Arşi, 2 Yakovalı Derviş Bayram, Derviş Ali ve Derviş Abbas Mürteza (Koca, 2002: 17) Recep Baba, tekkenin kurulmasından sonra Amerika da Bektaşiliğin felsefesini ve ilkelerini her kesimden okuyucuya taşıyabilmek amacıyla tekke komisyonunun desteğini de alarak Zeri I Bektashizmas (Bektaşiliğin yolu) 3 adında altı ayda bir yayımlanan bir dergi 1 Frances Trix Recep Ferdi Baba yla yaptığı dersleri Spiritual Discourse Learning with and İslamic Master,1993 s.12 adlı kitabında anlatmaktadır. Frances Trix kitabında kitabının yazılma süreç ve serüveni için Baba ile dersler Detroit in dışında bulunan iki katlı bir çiftlik evinde başladı. Bu kitap baba ile 12 yıl süren çalışmanın Kasım ayında yaptığımız bir dersin merkezine oturmaktadır. Tekkedeki derslerden sadece 8 tanesini kasede çekebildim ve bunlardan yalnızca bir tanesini bu kitabın merkezine yerleştirdim demektedir 2 Şevki Koca, tamamı mücerrit olan bu dervişlerin hepsinin Hakk a yürümüş olduğu 2002 de yayınlanan ABD de Bir Erenler Ocağı Taylor Recep Baba Bektaşi Dergâhı isimli makalesinde söylemektedir. Ancak 2004 Mayıs ayında Amerika daki bu Bektaşi tekkesini yaptığım ziyaret esnasında tekkenin babası olan 1906 doğumlu Arşi baba ile tanışma imkânı buldum. Arşi Baba 2004 Mayıs ayında sağlıklı ve hayatta idi. 3 Bektaşiliğin Yolu dergisi hakkında daha geniş bilgi için bknz. Nathalie Clayer ABD de yayınlanan Arnavut Bektaşi Dergisi (1954-55) Bektaşiliğin Yolu, Yayına Hazırlayanlar. Ali Aktaş, Didem Çankaya. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi kış 2004 sayı, 32 2

çıkarma kararı almıştır. Editörün ilk sayıdaki dergiyi çıkarma amaçlarını aynı zamanda Amerika daki Arnavut Bektaşilerinin Bektaşiliği nasıl algıladığını izah eden yazısı önemlidir. Editörün yazısındaki Bektaşilik İslâmi bir mistisizm olduğundan, mistisizme ve tarihine ve İslâm ın genel kurallarına de değineceğiz açıklaması yukarıdaki düşüncemizi teyyit eder doğruluktadır. Bektaşiliği tanıtmanın yanı sıra Amerika daki Arnavut Bektaşilerinin de birlik ve bütünlüğü açısından önem teşkil eden tekkenin bu yayın organı maddi imkânsızlıklar sebebiyle yayın hayatını fazla sürdürememiştir. Recep Ferdi Baba Misticisma dhe Bektashizma (Bektaşiliğin Mistisizmi) adlı eserinde dergiyi niçin çıkaramadıklarını da izah etmiştir (Clyer, 2004: 244). Recep Ferdi Baba, 24 Haziran 1990 yılında Amerika ya davet ettiği Bedri Noyan Dedebaba dan halifelik icazeti almıştır. 4 Recep Ferdi Baba, bütün gayretleri ile Anadolu daki Bektaşiliğin sesi olarak Amerika da Bektaşiliğin devamını sağlamıştır. (Clayer, 2004: 242). Recep Baba, 14 Eylül 1995 tarihinde Hakk a yürümüştür. Vefatından sonra dergâha Arnavutluk tan Feramul Baba Postnişin olmuştur. Bektaşi tarikatının Alevi süreklerinden farklı olarak Balım Sultan ile başlayan mutlak erkân-name uygulaması vardır. Bu erkân-name, Balım Sultan Erkân-namesi olarak anılmakta olup bu tüzük ile Bektaşilikteki mekânsal düzenlemeler, ritüeller pratikler standartlaştırılmıştır. Böylece tarikat içinde yaşanılabilecek müstakil açılımlar önlenmiştir. Geçmişten bugüne günümüze dünya üzerindeki tüm Bektaşi birimlerinde aynı yaklaşım var olmuştur. Bunun günümüzdeki en önemli örneklerinden birisi de Detroit deki Bektaşi Tekkesidir. Amerika da sadece Bektaşilerin değil Bektaşiliğe sempati duyan farklı milletlerden insanların uğrak yeri olan tekke kompleksi, büyük bir bahçe içinde üç ana binadan oluşmaktadır. 5 İlk bina tekkenin ana binasıdır. Tekke binasında ilk dikkati çeken çatının üstüne yerleştirilmiş kubbesi on iki terkli olan beyaz Bektaşi tac ıdır. Aynı Bektaşi tacı Recep Ferdi Babaya ait olan türbenin de çatısında bulunmaktadır. Yeni Dünyadaki bu Bektaşi tekkesinin çatısında bulunan on iki terkli beyaz taç, adeta tekkeye gelenlere şunları söylemektedir: Külâh-ı Hâcı Bektâş-ı Veli yi Giyen İdrak ede sırr-ı Ali yi Olur âyine-i kalbi musaffa Derûnunda bulur nûr-u celî yi (Noyan,1995:241) (Hacı Bektâş külahını başına giyen Hz. Ali nin sırlarına erer. Gönül aynası parıldar ve içinde nuru bulur.) Tekkenin içinde misafirlerin kabul edildiği büyük bir salon bulunmaktadır. Alevi- Bektaşi öğretisinde yer etmiş ve bir kıymet hükmü taşıyan mihmân (misafir) ev sahibinin gülüdür. Halk zulmettiği eve mihmân salmaz düşüncesi burada da bütün incelikleri ile yaşamaktadır. Tekkeden içeri girildiğinde misafirlerin ağırlandığı bu salonda Arşi Babanın ev sahipliğinde, değerli araştırmacı, meslektaşım Frances Trix in rehberliğinde ağırlanmanın mutluluğunu ve zevkini yaşadım. Tekkeye ziyaretim esnasında gördüğüm misafirperverliği, Arşi Baba nın ve diger tekke sakinlerinin duygularını Hatayi nin şu dörtlüğü çok güzel anlatmaktadır. 4 Recep Ferdi Baba nın Dedebaba Bedri Noyan dan halifelik icazeti alması hususundaki bilgiler Bedri Noyan ın oğlu Kurtcebe Noyan tarafından da teyyit edilmiştir. 5 Yazımızda tanıttığımız Detroitteki Arnavut Bektaşi Tekkesi ile ilgili bilgiler 2004 yılında tekkeye yaptığım ziyaret sırasında not ettiğim bilgilerden ve Frances Trix in Spritual Discourse learning with an İslamic Master adlı eserinden istifade neticesinde ortaya konmuştur. 3

Yine mihmân gördüm gönlüm şâd oldu Mihmânlar siz bize safa geldiniz Kar kış yağar iken bahar yaz oldu Mihmânlar siz bize safa geldiniz Bu büyük misafir salonunda Amerikan ve Arnavutluk bayraklarının yanı sıra Recep Baba nın Hacı Bektâş Veli nin, Hz. Ali nin, Ehl-i Beyt in fotoğraf ve resimleri, muhtelif ayetlerin panoları yer almaktadır. Bina içinde ayrıca Babanın yatak odası, selamlaşma odası, çalışma odası, muhabbet odası kütüphane ve yemek yenilen, toplantı yapılan büyük bir salon bulunmaktadır. Frances Trix, kitabında tekkenin çalışma odasını şöyle anlatmaktadır. Babanın sandalyesinin yanında, ayak ve başucunda seccadelerle örtülü olan bir sedir vardır. Duvara yastıklar yaslanmıştır. İnsanlar ayaklarını altlarına toplayıp sedirin üzerinde oturup sırtlarını yastıklara dayıyorlardı. Yerler Balkanlar dakine benzeyen halılar ile kaplıydı. İnsanlar bu halıların üzerinde ayaklarını altlarına alarak oturuyorlardı. Babanın sandalyesinin diğer yanında bir masa vardı. Üzerinde 1901 de İstanbul da Arap harfli basılmış altı ciltten oluşan bir ansiklopedi, Dielli (Arnavut- Amerikan gazeteleri), 16.yy da Hüseyin Vaiz in yorumladığı Kuran ve Bektâşilik savunmalarının bulunduğu kitaplar mevcuttu. Tabiî ki birçok da şiir kitabı. Bu kitaplar Türkçe ve Farsça idi. Nesimi, Fuzuli, Pir Sultan Abdal, Niyazi Mısri ve antolojiler. Bu antolojiler Türkçe yazılmıştı ve Türkiye de yaşayan Bektaşiler tarafından hediye gönderilmişti. Baba çoğunlukla Arap harfleriyle yazılmış Türk şiirini okumayı tercih ediyordu. Duvarda bir ay takvimi asılıydı. Takvimin yarısı Babanın vatanı Arnavutluk un suluboya resminden oluşuyordu. Hemen onun karşısında çerçeveli kadifenin üstüne altın harflerle yazılı Besmele asılıydı. Sedirin üzerinde de Necef in (Hz. Ali nin şehri) resmi vardı. Tekkenin her yeri hediye edilmiş eşyalarla döşenmişti. (Trix, 1993: 1-3 ) Bütün bunların tam aksine Babanın yatak odası oldukça sadeydi. Duvarda Babanın Hocası olan Selim Baba nın fotoğrafı asılıydı. İbadet yapılan özel oda da çalışma odasına pek benzemiyordu. Bu büyük oda Bektaşilerin çiftlik evine yapılan ilk bölmeydi. Bu odada mobilya yoktu ve her yer halı kaplıydı. Uçuk mavi boyalı duvarlar çıplaktı. Bütün dikkat mihraplara çekilmişti. Baba mihrapta oturuyordu ve sağ yanında mum basamakları vardı (Trix, 1993: 1-2). Tekkede klasik Bektaşi tekkesindeki meydan evi tasarımına uygun olarak kutsal eşik, küre mekânı, üzerinde çerağların bulunduğu Taht-ı Muhammed, niyaz taşı ve baba postu başta olmak üzere postlar bulunmaktadır. Tekkede ayrıca küçük bir meydan evi mevcuttur. Burada ocaklık, Hz. Ali nin ve Bektaşi Babalarının resim ve fotoğrafları yer almaktadır. Tekkenin mutfağı ve yemek salonu zemin katta 400 kişinin yiyebileceği kapasitededir. Tekkenin mutfağında yemek pişirilen büyük boyuttaki tencereler Dede Korkut hikâyelerindeki toplu yemeklerin hazırlandığı kara kazanları hatırlatmaktadır. Mevlâna nın Divân-ı Kebiri ndeki Gel, aramıza gir, Biz Hak Âşıklarıyız, gel aramıza katıl da sana aşk bahçesinin kapısını açalım (Can, 2004: 142) daveti gibi bu tekkede de Nevruzda Bektaşilerin yanı sıra her milletten ve her inançtan insan buluşmaktadır. Nevruzda toplantılar yapılmakta ve yemekler verilmektedir. Trix i tekkenin mutfağı ile ilgili şunları anlatmaktadır. Daha az resmi olan konuşmalar da burada yapılmakta ve kahveler içilmektedir. Uzun masanın başında Baba rahatça oturur ve başkanlık ederdi. Babanın oturduğu yerin arkasında yerleştirilmiş siyah sobanın sıcaklığı üst kattaki sınıfları da ısıtmaktaydı. Yemek masasının etrafındaki konuşmalar, yemekten sonra sofra başında yapılan dualar Baba ile olan özel diyaloglarımız idi. (Trix, 1993:6-7) Baba yemeklerden sonra mutlaka dua ederdi. Duasını bitirdikten sonra sağ elini kalbinin üzerine koyup, başını öne eğip HU derdi. (Trix, 1993: 10). 4

Tekkenin mutfağı ile bitişik yemek yenen büyük salonun bir köşesinde de ayaklı panolara asılmış olan Recep Ferdi Baba yı ve Arnavut Bektaşilerini anlatan resimler mevcuttur. Resimlerin sergilendiği panoda resimlerin üstünde Recep Baba nın hayatını kronolojik bir anlatması sebebiyle Recep Baba nın tarihi yazmaktadır. Tekkede Türkçe, Osmanlıca, İngilizce ve Arnavutça kitapların bulunduğu küçük bir de kütüphane mevcuttur. Tekkenin yemek yenen salonu dahil istisnasız bütün odalarında Hz..Ali ve Hacı Bektâş Veli nin resimleri mevcuttur. Tekke binasının solunda bulunan sıra sıra evler ise tekkenin harcamaları için kiraya verilmektedir. Burada oturanlar ayrıca tekkenin hizmetinde de bulunmaktadırlar. Recep Babanın gömüldüğü türbe ise bahçenin içindedir. Bu türbenin Anadolu nun her hangi bir yerindeki türbeden hiçbir farkı yoktur. Sanduka, üzerinde yeşil ayetler yazılı olan yeşil bir örtü ile kaplanmıştır. Recep Ferdi Baba belediyeden özel bir izinle tekkenin bahçesine gömülmüştür. Frances Trix, Recep Baba hakkında kitabında şunları söylemektedir Baba büyük bir otoriteye sahipti, tekkenin başıydı. Tekkeye gelen insanlar onu selamlamak için yanına giderlerdi. Bu selamlama el öpüp başa koymaktan ibaretti. Tekkenin üyeleri babanın avcunun içini öperken dışardan gelenler elinin üstünü öperlerdi. Onun bulunduğu odadan ayrılırken geri geri giderler ve eğilerek saygılarını gösterirlerdi. Bütün bu davranışların arkasında Baba ya saygı ve sevgi vardı. Baba 21 yaşında dervişlik ve evlenmeme yemini etmiş, o zamandan beri kendine Allah a adamış ve topluluğuna hizmet etmeyi sürdürmüştür (Trix,1993: 3). Recep Ferdi Baba, tekkesinde Arnavutluk un güneyinde bulunan Gjirokater deki Asım Baba tekkesi geleneği üzerine genel ve yaygın temayüllerin aksine alkol kullanımını da yasaklamıştı. Aynı şekilde Asım Baba tekkesinde de Ali Hak Baba tarafından alkollü içeceklerin içilmesi yasaklanmıştı (Clayer, 2004: 246) Amerika da bütün dini mabetler için gösterilen saygı, Bektaşi tekkesi için de gösterilmektedir. Bir gazetedeki beyanatında bundan bahseden Recep Ferdi Baba Biz dergâhımızla iftihar ederiz. Bütün Bektâşi dergahları gibi bizim dergahımız da her millet ve dine mensup insanlar için daima açıktır (Noyan, 1995: 58) demiştir. Bütün Bektâşi tekkeleri içinde bu tekke ve Recep Baba ayrı bir mevkiye sahiptir. Bu tekke Amerika da Arnavutların birliği ve Bektaşi öğretisinin sesini duyurması açısından önemli bir görev icra etmektedir. 5

Bektaşi Tekkesinin Bahçesi Tekkenin Misafir Odası 6

Meydan Evi Recep Ferdi Baba 7

Recep Ferdi Baba nın Sandukası Recep Baba nın Türbesinin Önünde Frances Trix, Arşi Baba ve F. Ahsen Turan 8

Tekkenin Önünde Arşi Baba Recep Baba nın Türbesi 9

KAYNAKLAR CAN, Şefik. (2004). Mevlâna Hayatı, Şahsiyeti, Fikirleri. İstanbul: Ötüken Yayınları. CLAYER, Nathalie. (2004). Amerika Birleşik Devletlerinde Yayımlanan Arnavut Bektaşilik Dergisi (1954 1955) :Bektaşîliğin Yolu Yayına Hazırlayan: Ali Aktaş, Didem Çankaya, Türk Kültürü ve Hacı Bektâş Veli Araştırma Dergisi Kış 2004 Sayı:32. NOYAN, Bedri. (1995). Bektâşilik, Alevilik Nedir? İstanbul. NİRUN, Nihat. (1991). Sistematik Sosyoloji Yönünden Sosyal Dinamik Bünye Analizi. İstanbul. RECEP BABA. (1970). Misticizma dhe Bektashizma New York: Wolden Pres. TRİX, Frances. (1993). Spritual Discourse Learning with an İslamic Master University of Pennsylvania Pres Philadelphia. TURAL, Sadık. (1992). Kültürel Kimlik Üzerine Düşünceler. Ankara. 10