TURCAS BM KUYUCAK JEOTERMAL ELEKTRİK ÜRETİM A.Ş.

TURCAS BM KUYUCAK JEOTERMAL ELEKTRİK ÜRETİM A.Ş. SANTRALİ AYDIN İLİ, KUYUCAK İLÇESİ, PAMUKÖREN BELDESİ, YÖRE MAHALLESİ 2016

İÇİNDEKİLER Sayfa No İçindekiler... i Tablolar Dizini... ii Şekiller Dizini... ii Kısaltmalar... iii 1. GİRİŞ... 1 1.1. ÇSED Amaç ve Kapsamı... 2 2. PROJENİN YERİ VE TANIMI... 6 2.1. Projenin Gerekliliği... 10 2.2. Projenin Alternatifleri... 11 2.3. Projenin Teknik Özellikleri... 13 2.4. Proje Faaliyetleri... 16 2.4.1. İnşaat Aşaması... 16 2.4.2. İşletme Aşaması... 20 2.4.3. Kapanış Aşaması... 21 3. ÇEVRESEL VE SOSYAL MEVCUT DURUM VE ETKİLERİN AZLATILMASI... 22 3.1. Su Kalitesi... 22 3.2. Toprak Kalitesi... 23 3.3. Hava Kalitesi... 26 3.4. Gürültü... 27 3.5. Atık Yönetimi... 28 3.6. Ekoloji... 29 3.7. Sosyal ve Ekonomik Durum... 31 3.8. Toplum ve Çalışan Sağlığı... 32 3.9. Kültürel Miras... 33 3.10. Trafik... 33 4. PAYDAŞ KATILIMI... 35 5. İZLEME VE RAPORLAMA PLANI... 36 i

TABLOLAR DİZİNİ Tablo 1. Dünya Bankası Tarama Sistemi... 3 Tablo 2. Proje Üniteleri... 15 Tablo 3. Projenin İnşaat Aşamasında (Santral İnşaatı, Üretim Kuyularının Açılması, İletim Hatlarının İnşası) Kullanılması Planlanan Makine-Ekipman Listesi... 18 Tablo 4. Projenin İşletme Aşamasında Kullanılması Planlanan Makine-Ekipman Listesi... 20 Tablo 5. Proje Sahası ve Yakın Çevresinde Bulunan/Bulunma Olasılığı Olan Flora Türleri... 29 ŞEKİLLER DİZİNİ Şekil 1. Proje Sahasının Yer Bulduru Haritası... 6 Şekil 2. Proje Sahasının Topografik Harita daki Yeri... 7 Şekil 3. Jeotermal Kaynaktan Elektrik Enerjisi Üretim Şeması... 8 Şekil 4. İkili Çevrim Sistemi (Binary Cycle System)... 9 Şekil 5. İkili Çevrim (Binary Cycle System) Sisteminin İşleyişi... 10 Şekil 6. Türkiye deki Jeotermal Kaynaklar... 11 Şekil 6. İş Termin Planı... 19 ii

KISALTMALAR % Yüzde C Santigrat Derece A.Ş. Anonim Şirketi AYK Av ve Yaban Hayvanları Tür Listeleri Kararı B Bor BERN Convention On The Conservation Of European Wildlife And Natural Habitats ( Avrupa Yaban Hayatı ve Yaşam Ortamlarının Korunması ) CH 4 Metan CITES Convention on International Trade In Endangered Species of Wild Fauna and Flora ( Nesli Tehlike Altında Olan Yabani Hayvan ve Bitki Türlerinin Uluslararası Ticaretine İlişkin Sözleşme ) CO 2 Karbondioksit ÇED Çevresel Etki Değerlendirmesi ÇSED Çevresel ve Sosyal Etki Değerlendirmesi ÇSYİP Çevresel ve Sosyal İzleme Planı EBRD European Bank For Reconstruction And Development ( Avrupa İmar ve Kalkınma Bankası ) EİH Elektrik İletim Hattı g/kwh Gram/Kilowattsaat H 2 S Hidrojen Sülfür Ha Hektar Hg Civa IFC International Finance Corporation ( Uluslararası Finans Kurumu ) IUCN International Union for Conservation of Nature and Natural Resources ( Doğa ve Doğal Kaynakların Korunması için Uluslararası Birlik ) JES Jeotermal Enerji Santrali kg Kilogram km Kilometre kv Kilovolt KWh Kilowattsaat m Metre m 3 Metreküp MAK Merkez Av Komisyonu MW e Megawatt (elektrik) N 2 Azotdioksit NH 3 Amonyak PR Performance Requirements ( Performans Gereklilikleri ) Proje Kuyucak Jeotermal Enerjiye Dayalı Elektrik Santrali PS Performance Standards ( Performans Standartları ) TEİAŞ Türkiye Elektrik İletim A.Ş. vb. Ve Benzeri WHO World Health Organization ( Dünya Sağlık Örgütü ) Yatırımcı Turcas BM Kuyucak Jeotermal Elektrik Üretim A.Ş. iii

1. GİRİŞ Alternatif enerji kaynaklarından olan jeotermal enerji, tükenebilen enerji kaynakları ile yarışacak düzeyde potansiyeli olmamakla birlikte, yenilenebilir, uygun teknolojilerin kullanılması halinde kirletici etkisi olmayan, sürdürülebilen, yerli ve çevre dostu özellikleri ile öne çıkan bir enerji türüdür. Dünyada ve ülkemizdeki hızlı nüfus atışı, sanayileşme, yatırımların büyümesi ve yaşam standartlarının yükselmesi, enerji alanındaki teknolojik ve bilimsel çalışmaları zorunlu kılmaktadır. Ülkelerin kalkınma ve büyüme hızına bağlı olarak enerji ihtiyaçları da sürekli olarak artmaktadır. Günümüzde enerji tüketimi gelişmişlik düzeyi ile eş tutulmaktadır. Dünyadaki enerji tüketiminin yaklaşık %90'ı fosil yakıtlar olarak adlandırılan kömür, petrol ve doğal gazdan karşılanmaktadır. Fosil enerji kaynaklarının yakın gelecekte tükenecek olması, yeni rezervlerin üretiminin oldukça pahalı olması ve yakıldığında atmosfere salınan karbondioksit (CO 2 ) nedeniyle kirlilik yaratması, alternatif enerji kaynaklarının devreye girmesini zorunlu hale getirmektedir. Bu nedenle son yıllarda fosil yakıtların yerine geçebilecek alternatif enerji kaynaklarından yararlanılması konusunda çalışmalar hızlanmıştır. Jeotermal enerji, hem düşük CO 2 emisyon oranı ile hava kirliliği yaratmaması hem de yenilenebilir olması nedeniyle fosil yakıt kaynaklarına karşı önemli bir alternatif enerji kaynağıdır. Jeotermal enerjiye dayalı elektrik santrali işletmeciliğinin iki ana bileşeni bulunmaktadır. Birincisi jeotermal enerji kaynağının (rezervuar) işletilmesi (üretim ve tekrar basma), ikincisi ise ısı enerjisinin elektrik enerjisine dönüştürülmesi ve üretilen elektriğin ulusal şebekeye aktarımının yapılmasıdır. Bu noktadan hareketle; TURCAS BM Kuyucak Jeotermal Elektrik Üretim A.Ş. (Yatırımcı), Aydın İli, Kuyucak İlçesi, Pamukören Beldesi, Yöre Mahallesi sınırlarında, Aydın Valiliği tarafından kendilerine 30 yıllığına elektrik üretmesi için verilen, birbirine komşu 2 adet ruhsatlı jeotermal saha (2009/102 ve 2009/147 numaralı sahalar) içinde 18 MW e kurulu gücünde jeotermal enerjiye dayalı bir elektrik santrali yapmayı planlanmaktadır. Planlanan Proje ile yılda 144.000.000 kwh elektrik enerjisi üretilecektir. Türk çevre mevzuatı gereğince gerçekleştirilmesi planlanan projelerin çevreye olabilecek olumlu ve olumsuz etkilerinin belirlenmesinde, olumsuz yöndeki etkilerin önlenmesi ya da çevreye zarar vermeyecek ölçüde en aza indirilmesi için alınacak önlemlerin, seçilen yer ile teknoloji alternatiflerinin belirlenerek değerlendirilmesinde ve projelerin uygulanmasının izlenmesi ve kontrolünde sürdürülecek çalışmalar için 09.08.1983 tarihli ve 2872 sayılı Çevre Kanunu nun 10. maddesine dayanılarak 25.11.2014 tarih ve 29186 sayılı Resmi Gazete de yayımlanarak yürürlüğe giren Çevresel Etki Değerlendirmesi (ÇED) Yönetmeliği nce belirlenen süreçler uygulanmaktadır. Dolayısıyla; Aydın İli, Kuyucak İlçesi, Pamukören Beldesi, Yöre Mahallesi sınırlarında gerçekleştirilmesi planlanan Kuyucak Jeotermal Enerji Santrali Projesi (Proje) de ÇED Yönetmeliği ne tabii bir Proje dir. Bu kapsamda planlanan Proje için ÇED çalışmaları yürütülmüş ve bu çalışmalar 2014 yılında tamamlanmıştır. 2014 yılında 13,2 MW e kurulu gücündeki santral için ÇED Gerekli Değildir kararı alınmış, bu süre zarfında Yatırımcı tarafından yapılan optimizasyon çalışmaları ve sahadaki potansiyelin çok daha fazla olması nedeniyle, santralin 18 MW e kurulu güç ile devreye alınmasının daha uygulanabilir olacağı belirlenmiştir. Yapılan çalışmalar neticesinde 18 MW e kurulu gücündeki santral, T.C. Çevre ve Şehircilik Bakanlığı tarafından ÇED Yönetmeliği kapsamında değerlendirilmiş ve söz konusu 4,8 MW e lik 1

kapasite artışının ÇED Yönetmeliği Ek listelerinde yer alan 5 MW e lik (ÇED Yönetmeliği Ek-II Listesi) eşik değerinin altında olması nedeniyle, kapasite artışı projesi için herhangi bir ÇED sürecinin yürütülmesine gerek bulunmadığı bildirilmiştir. Kapasite artışına konu faaliyet, 2014 yılında ÇED Gerekli Değildir kararı bulunan üretim kuyularının yerlerinin değiştirilmesi suretiyle devreye alınacaktır. Dolayısıyla bahse konu Proje için Türk çevre mevzuatı kapsamında ÇED süreci tamamlanmış, bu defa da Yatırımcı nın kurumsal standartları gereği Çevresel ve Sosyal Etki Değerlendirme (ÇSED) çalışmaları yürütülerek işbu ÇSED Raporu hazırlanmıştır. Proje; 1 adet santral, 6 adet üretim kuyusu, 3 adet re-enjeksiyon kuyusu ile üretim ve re-enjeksiyon hatlarından müteşekkildir. Tesis temel olarak; üretim kuyularından temin edilecek jeotermal akışkanın santralde ısı enerjisinin elektrik enerjisine dönüştürülmesi ve sonrasında ısısı düşürülen jeotermal akışkanın re-enjeksiyon kuyularına geri basılarak yerkabuğunun 2.000 m derinliklerine gönderilmesi suretiyle çalışacaktır. İşletme ömrü 30 yıl olan Proje nin, arazi hazırlık ve inşaat çalışmaları ise 30 aylık bir dönemde tamamlanacaktır. Teknik Olmayan Özet dokümanı Proje hakkında özet bilgi, ÇSED sürecini, Proje nin potansiyel çevresel ve sosyal etkilerini, etki azaltıcı önlemleri ve paydaş katılım sürecini içermektedir. 1.1. ÇSED Amaç ve Kapsamı Amaçlar İşbu ÇSED Raporu, Yatırımcı nın kurumsal standartları gereği uluslararası normlara uygun olarak hazırlanmış olan bir dokümandır. Yatırımcı nın yapmayı planladığı Proje için 2014 yılında Türk çevre mevzuatı gereği ÇED süreci yürütülmüş, Proje için ÇED Gerekli Değildir kararı alınmış, sonrasında yapılan 4,8 MW e lik kapasite artışı ÇED Yönetmeliği hükümlerinden muaf olduğundan herhangi bir ÇED süreci yürütülmemiştir. ÇSED; Proje nin hazırlık, inşaat ve işletme aşamalarında fiziksel, doğal, kültürel, sosyal ve sosyo-ekonomik açıdan etkilerini araştıran bir çalışma dokümanı olup, projenin tasarımını, çevresel ve sosyal şartlarda projenin etkilerini açıklamakta, olumsuz etkileri azaltmak ya da ortadan kaldırmak için gerekli önlemler ile olumlu etkilerini maksimum boyuta çıkarmak için gerekli prosedürleri içeren bilgileri kapsamaktadır. ÇSED in temel amaçları şöyledir: Çalışma alanının mevcut durumunu belirlemek, Önerilen Proje nin pozitif ve negatif açıdan beklenen çevresel ve sosyal etkilerini belirlemek ve değerlendirmek, Önerilen Proje nin alternatiflerini belirlemek ve analiz etmek, Önerilen Proje nin hayata geçirilmesinden önce, faaliyet sırasında ve sonrasında oluşabilecek negatif etkileri azaltırken pozitif etkileri arttırmak için öneriler sunmak, Ulusal ve uluslararası çevre mevzuatı ve ilkelerine olan uyumunu kontrol etmek, Proje boyunca negatif etkileri azaltma çalışmalarının nasıl işlediğine dair izleme ve değerlendirme verileri için temel oluşturmak, Beklenen negatif etkileri azaltmak için alınacak önlemler içinden uygun maliyetli olanları önermek ve Hassas paydaşların görüşlerini almak. 2

ÇSED çalışmaları aşağıda belirtilen standartlara uygun olarak hazırlanmıştır: EBRD (European Bank For Reconstruction And Development Avrupa İmar ve Kalkınma Bankası ) Performans Gereklilikleri (2014), EBRD Çevre ve Sosyal Politika (Mayıs 2014), Ekvator Prensipleri (Temmuz 2013), Dünya Bankası/IFC (International Finance Corporation Uluslararası Finans Kurumu ) Performans Standartları (1 Ocak 2012), IFC Genel Çevresel, Sağlık ve Emniyet Kılavuzu, Türkiye'ye Uygulanabilir Uluslararası Çevre Sözleşmeleri, ÇŞED Kapsamı ÇSED Raporu kapsamında yöre halkı ile bilgilendirme toplantısı, anketler, sosyoekonomik ve ekolojik tabanlı çalışmalar, laboratuvar analizleri, yönetimsel toplantılar, literatür taramaları, paydaş katılımları ve saha ziyaretleri gerçekleştirilmiştir. Tüm bu çalışmalar 2015 yılının Kasım ayından, 2016 yılının Ocak ayına kadar devam etmiştir. Raporun oluşturulmasındaki amaç aşağıda yer alan ilgili çevresel ve sosyal yükümlülükleri belirlemektir: EBRD standartları altında istenilen çevre uyumlu standartları, projeye uygulanabilir IFC/Dünya Bankası Kılavuzları ve ulusal/uluslararası düzenleyici çerçeveyi karşılamak, Proje sahasının mevcut durumunu belirlemek, Olası negatif etkileri azaltmak için çeşitli faaliyetlerde bulunmak. Uygulanabilir Finans Kuruluşları Standartları Proje boyunca takip edilecek temel kreditör kılavuzları Mayıs 2014 tarihli EBRD Çevresel ve Sosyal Politika, Temmuz 2013 tarihli Ekvator Standartları ve 2012 Ocak tarihli IFC Performans Standartları olarak belirlenmiştir. Bu dokümanlar sırasıyla EBRD Performans Gerekliliklerini, Ekvator Prensiplerini ve IFC Performans Standartlarını içermektedir. Dünya Bankası Dünya Bankası tarafından uygulanmakta olan ÇED sürecinde seçme-eleme aşamasında projeler üç kategoride incelenmektedir 1 (Bkz. Tablo 1). Tablo 1. Dünya Bankası Tarama Sistemi Türkiye Çevresel Değerlendirme Tarama Kararı Dünya Bankası Taraması Çevresel Değerlendirme Kararı Kategori A Kategori B Kategori C Ek I-ÇED X X Ek II-ÇED Gerekli Kararı X X Ek II-ÇED Gerekli Değil Kararı X X X Kapsam Dışı X X 1 Operasyonel El Kitabı Çevresel Koruma Önlemleri Çerçeve Dokümanı; Ekim 2011, http://wwwwds.worldbank.org/external/default/wdscontentserver/wdsp/ib/2011/10/25/000333038_2011 1025010337/Rendered/INDEX/ E26820v20TURKI0for0PSREEE0Env0FW0TR.txt. 3

Kaynak: Operasyonel El Kitabı Çevresel Koruma Önlemleri Çerçeve Dokümanı; Ekim 2011, http://wwwwds.worldbank.org/external/default/wdscontentserver/wdsp/ib/2011/10/25/000333038_2011 1025010337/Rendered/INDEX/ E26820v20TURKI0for0PSREEE0Env0FW0TR.txt. Kategori A: Önerilen bir projenin beklenen çevresel etkilerinin geri döndürülemez ve geniş kapsamlı olması halinde proje Kategori A da değerlendirilir. Kategori A da yer alan bir proje için ÇED süreci yürütülmesi gerekmektedir. ÇED Raporu nda projenin olumlu ve olumsuz çevresel etkileri değerlendirilerek alternatiflerin (projenin olmaması durumu da dâhil) karşılaştırılması yapılarak, olumsuz çevresel etkilerin ortadan kaldırılması ya da en aza indirilmesi için gerekli önlemler önerilmektedir. Kategori B: Önerilen bir projenin nüfus veya çevresel açıdan öneme sahip olan sulak alan, orman, çayır ve diğer doğal yaşam ortamları üzerindeki etkilerinin Kategori A da yer alan bir projeden daha düşük seviyede olması halinde proje Kategori B de değerlendirilir. Kategori B de yer alan bir proje için hazırlanacak ÇED Raporu nun kapsamı projeye göre farklılıklar gösterebilmekte olup, Kategori A da yer alan bir proje için hazırlanan ÇED Raporu na göre daha dar bir kapsamda hazırlanmaktadır. Kategori C: Projenin olumsuz çevresel etkisinin olmaması ya da önemsiz düzeyde olması halinde proje Kategori C de değerlendirilir. Kategori C de yer alan projeler için ÇED Raporu hazırlanması gerekmemektedir. Bu itibarla yapılması planlanan Proje, Dünya Bankası standartlarında Kategori B sınıfında değerlendirilmektedir. Proje nin hem inşaat hem de işletme faaliyetleri kapsamında bazı çevresel etkiler meydana gelecektir. Bu etkiler EBRD, Ekvator prensipleri ve IFC ilkelerine uygun bir şekilde değerlendirilecektir. EBRD nin Çevresel ve Sosyal Performans Gereklilikleri (PR) PR1: Çevresel ve Sosyal Değerlendirme ve Yönetimi PR2: İşgücü ve Çalışma Koşulları PR3: Kirliliğin Önlenmesi ve Azaltılması PR4: Halk Sağlığı, Güvenliği ve Emniyeti PR5: Arazi İstimlâk, Gönülsüz Yeniden Yerleşim ve Yer Değiştirme PR6: Biyolojik Çeşitliliğin Korunması ve Sürdürülebilir Doğal Kaynak Yönetimi PR7: Yerel Halk PR8: Kültürel Miras PR9: Finansal Aracılar PR10: Bilgilendirme ve Paydaş Katılımı Proje sahası ekolojik ve biyoçeşitlilik açısından öneme sahip bir alan olmadığından PR6:Biyolojik Çeşitliliğin Korunması ve Sürdürülebilir Doğal Kaynak Yönetimi, Proje sahasında ya da yakın çevresinde yaşayan herhangi bir yerli halk olmadığından 4

PR7: Yerel Halk, Proje faaliyetlerinin kültürel mirası olumlu/olumsuz yönde etkileyecek herhangi bir etkisi bulunmadığından PR8: Kültürel miras, Finansal aracı bulunmadığından PR9: Finansal Aracılar kriterleri uygulanmayacaktır. IFC Performans Standartları (PS) PS1: Çevresel ve Sosyal Risklerin Etki Değerlendirilmesi ve Yönetimi PS2: İşgücü ve Çalışma Koşulları PS3: Kaynak Verimliliği ve Kirliliğin Önlenmesi PS4: Halk Sağlığı, Güvenliği ve Emniyeti PS5: Arazi İstimlâk ve Gönülsüz Yeniden Yerleşim PS6: Biyolojik Çeşitliliğin Korunması ve Sürdürülebilir Doğal Kaynak Yönetimi PS7: Yerel Halk PS8: Kültürel Miras Proje sahası ekolojik ve biyoçeşitlilik açısından öneme sahip bir alan olmadığından PS6: Biyolojik Çeşitliliğin Korunması ve Sürdürülebilir Doğal Kaynak Yönetimi, Proje sahasında ya da yakın çevresinde yaşayan herhangi bir yerli halk olmadığından PS7: Yerel Halk, Proje faaliyetlerinin kültürel mirası olumlu/olumsuz yönde etkileyecek herhangi bir etkisi bulunmadığından PS8: Kültürel miras, kriterleri uygulanmayacaktır. 5

2. PROJENİN YERİ VE TANIMI Projenin Yeri Proje sahası Aydın İli, Kuyucak İlçesi, Pamukören Beldesi, Yöre Mahallesi sınırlarında yer almaktadır. Saha, Kuyucak İlçesi nin kuş uçuşu 6,5 km kuzeydoğusunda, Pamukören Mahallesi nin 2,2 km kuzeybatısında, Yöre Beldesi nin ise 1,1 km kuzeybatısında yer almaktadır (Bkz. Şekil 1 ve Şekil 2). Şekil 1. Proje Sahasının Yer Bulduru Haritası 6

Şekil 2. Proje Sahasının Topografik Harita daki Yeri Aydın İli, Kuyucak İlçesi, sınırlarında planlanan Proje, Yatırımcı ya ait olan 2009/102 ve 2009/147 numaralı jeotermal işletme ruhsatlı saha sınırları içerisinde gerçekleştirilecektir. Yatırımcı ya ait olan 2009/102 no.lu ruhsat sahası 3.925,43 ha, 2009/147 no.lu ruhsat sahası ise 759,99 ha alan kaplamakta olup, işletme ruhsatlı sahaların toplamı 4.685,42 ha dır. Santral sahası ise 2009/147 no.lu ruhsat sahası içerisinde toplam 9.879 m 2 (0,9879 ha) alan içerisinde planlanmaktadır. Proje kapsamında gerekli olacak üretim kuyularının ve re-enjeksiyon kuyularının açılması ve jeotermal santral binasının yapımı, ruhsat sahaları içerisinde yapılacaktır. Projenin Tanımı Proje; Aydın İli, Kuyucak İlçesi, Pamukören Beldesi, Yöre Mahallesi sınırlarında planlanmakta olup, 18 MW e kurulu güç ile yılda 144.000.000 kwh elektrik enerjisi üretmesi için tesis edilecektir. Tesiste kullanılacak hammadde jeotermal akışkandır. Projenin 1.000 ton/saat - 1.300 ton/saat arasında jeotermal akışkan ile tam kapasite çalışması hedeflenmektedir. Yapılması önerilen santral; 6 adet üretim kuyusundan elde edilen jeotermal akışkanın bir prosesten geçirilip ısı enerjisinin elektrik enerjiye dönüştürülmesi ve sonrasında da ısısı düşürülerek 3 adet re-enjeksiyon kuyusu vasıtasıyla rezervuara geri basılmasıyla son bulan kapalı bir çevrimle çalışacaktır 7

Jeotermal akışkanının üretilmesinden, su ve buhar olarak ayrıştırılması ve enerji santraline taşınması ile ısısı alınmış jeotermal akışkanın re-enjeksiyon kuyusuna geri basma işlemleri kuyu başlarındaki otomasyon sistemi ile gerçekleştirilmektedir. Tesisin iş akım şeması Şekil 3 te sunulmuştur. Şekil 3. Jeotermal Kaynaktan Elektrik Enerjisi Üretim Şeması Yapılması önerilen santral, çift akışkanlı (İkili Çevrim-Binary Cycle System) jeotermal enerji santralidir. Çalışma prensibi Rankine Çevrimi 2 temel mantığına dayanmaktadır. Bu sistem düşük sıcaklıktaki jeotermal kaynaklar için uygundur. Sistemde, düşük kaynama sıcaklıklı ve düşük sıcaklıklarda yüksek buhar basıncına sahip ikincil bir çalışma akışkanı (organik akışkan) kullanılmaktadır. Proje kapsamında KYC-1, KYC-2, KYC-3, KYC-4, KYC-5 ve KYC-6 no.lu üretim kuyularından temin edilecek olan jeotermal akışkan, buharlaştırıcı ve ön ısıtıcı bölümlerinden (ısı değiştiricilerden) geçirilecektir. Jeotermal akışkan ısı değiştirici (ön ısıtıcı) bölümünden geçerken, organik akışkan jeotermal akışkanın ısısını absorbe eder. Ön ısıtıcı bölümünde, jeotermal akışkanın sıcaklığı etkisiyle kaynama noktasına kadar ısıtılan organik akışkan daha sonra buharlaştırma bölümüne alınır. Buharlaşma bölümünde üretim kuyularından gelen jeotermal akışkan yardımıyla buharlaştırılan organik akışkan yüksek basınçlı türbine girer, basınç ve sıcaklık kaybına uğrayarak türbin üzerindeki şaftın döndürülmesini sağlar. Yüksek basınçlı türbinde basınç ve sıcaklık kaybeden organik akışkanın kalan basınç ve sıcaklığını almak üzere düşük basınçlı türbine gönderilir. 2 Rankine çevrimi, termodinamik bir çevrimdir. Diğer termodinamik çevrimler gibi, Rankine çevriminin maksimum verimi de, Carnot çevriminin maksimum verimli hesaplanması ile elde edilir. Rankine çevrimi buhar kullanılan enerji santralleri için ideal çevrimdir. 8

Türbinlerde enerjisi dönüştürülen düşük basınçlı organik akışkan buharı, hava soğutmalı kondensere doğru gider ve sıvılaşır. Sıvılaşan organik akışkan tekrar ön ısıtıcılara pompalanır. Türbinlerin çevrilmesiyle oluşan mekanik enerji, jeneratörler ile elektrik enerjisine dönüştür. Ön Isıtıcılardan ve buharlaştırıcı bölümlerinden ayrılan jeotermal su bir noktada birleşir ve santralden ayrılarak re-enjeksiyon sistemine gider. Jeotermal akışkanın santrale iletilmesinde 1.470 m uzunluğunda iletim hattı kullanılacaktır. Kullanılacak olan iletim hattının izolasyonu için kaya yünü kullanılacak ve üzeri alüminyum sac kaplı olacaktır. Isıl genleşmelere karşı kompansatörler 3 ve omegalar kullanılacaktır. Santralde ısısı alınan jeotermal akışkan, 3.275 m uzunluğundaki izolasyonlu paket borularla yeraltından re-enjeksiyon kuyusuna kadar taşınacak ve yaklaşık 2.000 m derinlere geri basılacaktır. Yoğuşan buhar, düşük basınç buharlaştırıcı eşanjörü baş kısmından dışarıya pompalanır ve re-enjeksiyon kuyusuna gönderilmek üzere re-enjeksiyon hattına bağlanır (Bkz. Şekil 4 ve Şekil 5). Şekil 4. İkili Çevrim Sistemi (Binary Cycle System) 3 Boru tesisatlarının (fiziğin temel kaidelerinden biri olan malzemelerin sıcaklık etkisi sonucu) genleşmesi ve büzülmesini ve tesisatta oluşan mekanik titreşimleri absorbe eden elemandır. 9

Üretim kuyularından temin edilen jeotermal akışkan, buharlaştırıcı ve ön ısıtıcı bölümlerinden geçirilir. Jeotermal akışkan ısı değiştiriciden geçerken ısısı organik akışkan tarafından absorbe edilir. Jeotermal akışkanın sıcaklığı ile kaynama noktasına kadar ısıtılan organik akışkan buharlaştırma bölümüne alınır. Düşük basınçlı organik akışkan buharı, hava soğutmalı kondensere geçerek sıvı hale gelir. Yüksek basınçlı türbinde basınç ve sıcaklık kaybeden organik akışkanın kalan basınç ve sıcaklığını almak üzere düşük basınçlı türbine gönderilir. Organik akışkan yüksek basınçlı türbine girer, basınç ve sıcaklık kaybına uğrayarak türbin üzerindeki şaftın dönmesini sağlar. Sıvılaşan organik akışkan tekrar ön ısıtıcılara pompalanır. Türbinlerin çevrilmesiyle oluşan mekanik enerji, jeneratörler ile elektrik enerjisine dönüştürülür. Ön Isıtıcılardan ve buharlaştırıcı bölümlerinden ayrılan jeotermal su re-enjeksiyon sistemine gider. Şekil 5. İkili Çevrim (Binary Cycle System) Sisteminin İşleyişi Isısı alınan jeotermal akışkanın tamamı rezervuara geri basılacaktır. %100 reenjeksiyon rezervuarın ömrünü uzatmak, kaynak dengesini korumak ve çevreyi korumak için gereklidir ve tam kapasite re-enjeksiyon projenin en önemli hedeflerindendir. Re-enjeksiyon işlemi çevresel açısal oldukça öneme sahip bir işlemdir. Şöyle ki; Re-enjeksiyon (geri basma) ile kullanılmayan sıcak akışkanın çevreyi kirletmesi önlenecektir. Kullanılan akışkan rezervuara tekrar basıldığından rezervuarın akışkan dengesi bozulmamakta, rezervuarın basıncı korunmuş olmaktadır. Her ne kadar kullanılan akışkanın bir bölümü doğal beslenme yoluyla karşılanabilirse de, genellikle doğal beslenme yoluyla rezervuara giren miktar kullanılan miktar kadar olmayacaktır. Böylece doğal beslenme için gereksinim azalmış olacaktır. Kullanımdan dolayı rezervuar hacmindeki azalmanın sonucunda oluşan yeryüzü çökmeleri en aza indirgenmiş olacaktır. 2.1. Projenin Gerekliliği Fosil enerji kaynaklarının kullanımlarından kaynaklanan sera gazı emisyonları, alternatif enerji kaynaklarının geliştirilmesini ve kullanımını zorunlu hale getirmiştir. Alternatif enerji kaynaklarının biri de jeotermal enerjidir ki, Türkiye bu bakımdan oldukça önemli bir potansiyele sahiptir. Türkiye jeotermal kaynak potansiyeli ile Dünya da 7., Avrupa da ise 1. konumdadır. Potansiyel oluşturan alanların %79'u Batı Anadolu'da, %8,5'i Orta Anadolu'da, %7,5'i Marmara Bölgesi nde, %4,5'i Doğu Anadolu'da ve %0,5'i diğer bölgelerde yer almaktadır (Bkz. Şekil 6). 10

Kaynak: www.mta.gov.tr Şekil 6. Türkiye deki Jeotermal Kaynaklar Jeotermal kaynaklarımızın %94'ü düşük ve orta sıcaklıklı olup, doğrudan uygulamalar (ısıtma, termal turizm, mineral eldesi, vb.) için uygun olup, %6'sı ise dolaylı uygulamalar (elektrik enerjisi üretimi) için uygundur. Yenilenebilir bir kaynak olan jeotermal enerji, fosil yakıtlardan üretilen enerjiden farklıdır. Jeotermal kaynaklar, yeraltındaki rezervuarlar tarafından sürekli beslenmekte, ayrıca kullanılan jeotermal akışkanın yeraltına tekrar basılmasıyla (re-enjeksiyon) kaynak dengesi korunmaktadır. Yapılması planlanan Proje ile mevcut jeotermal saha potansiyeli değerlendirilmiş olacak, elektrik üretiminde yenilenebilir enerji kaynaklarının kullanımıyla emisyon azaltımı sağlanacak, enerji üretimi için petrol ve türevlerinin ithalatına bağımlılık ortadan kalkacak ve bölgenin sosyo-ekonomik kalkınmasına olumlu yönde etki sağlayacaktır. Proje nin inşaat aşamasında alt yükleniciler tarafından en fazla 200, işletme aşamasında ise 25 kişinin görev alması planlanmaktadır. Yaratılacak istihdam açısından da Proje nin bölgeye olumlu katkısının olacağı aşikardır. 2.2. Projenin Alternatifleri Proje nin fizibilite çalışmaları sırasında yer seçimi, proje tasarım alternatifleri ve eylemsizlik alternatifleri göz önünde bulundurulmuştur. 11

YER SEÇİMİ Proje için seçilen jeotermal saha Aydın-Kuyucak jeotermal sahası içerisinde olup, sahadaki 2009/102 ve 2009/147 nolu jeotermal işletme ruhsatları yatırımcı firmaya aittir. Bu nedenle proje yeri seçilirken işletme ruhsatı yatırımcı firmaya ait olan ve jeotermal kaynağın çıkarılabileceği Aydın- Kuyucak jeotermal sahası seçilmiştir. Diğer yandan proje sahasına ulaşım oldukça rahat olup, herhangi bir sıkıntı yaşanması beklenmemektedir. TASARIM Elektrik üretiminde Çift Akışkan (İkili Çevrim-Binary Cycle System) kullanılacaktır. Bu sistem orta dereceli sıcaklıktaki jeotermal kaynaklar için uygun olup, sistemde, orta dereceli kaynama sıcaklıklı ve orta dereceli sıcaklıklarda yüksek buhar basıncına sahip ikincil bir çalışma akışkanı kullanırlar. Daha yüksek sıcaklıklardaki kaynaklarda Flaşlı ve Çift Flaşlı sistemler kullanılmaktadır. EYLEMSİZLİK Yapılması planlanan Proje ile, mevcut jeotermal saha potansiyeli değerlendirilmiş olacak, elektrik üretiminde yenilenebilir enerji kaynaklarının kullanımıyla emisyon azaltımı sağlanacak, enerji üretimi için petrol ve türevlerinin ithalatına bağımlılık ortadan kalkacak ve bölgenin sosyoekonomik kalkınmasına olumlu yönde etki sağlayacaktır. Proje Sahasının Alternatifleri Jeotermal kaynaklardan enerji üretebilmek için potansiyel jeotermal kaynağın çıkarılabileceği sahalara ihtiyaç duyulmaktadır. Proje için seçilen jeotermal saha Aydın- Kuyucak jeotermal sahası içerisinde olup, sahadaki 2009/102 ve 2009/147 nolu jeotermal işletme ruhsatları Yatırımcı ya aittir. Bu nedenle proje yeri seçilirken işletme ruhsatı Yatırımcı ya ait olan ve jeotermal kaynağın çıkarılabileceği Aydın-Kuyucak jeotermal sahası seçilmiştir. Ayrıca, Jeotermal santralin yer seçiminde aşağıdaki hususlar göz önüne alınmıştır. Üretim kuyularına yakınlık, Santral yeri ile üretim kuyuları arasındaki kot farkı ve jeotermal akışkan basıncı, Re-enjeksiyon kuyularına yakınlık, Santral yeri ile re-enjeksiyon kuyuları kot farkı, Ulusal elektrik sistemine yakınlık, Arazinin yapısı, Sahaya ulaşım durumu, Tasarım Alternatifleri Jeotermal enerjiden elektrik üretiminde farklı termodinamik çevrimler kullanılmaktadır. Bu çevrimler, kuru buhar çevrimleri, tek ve çift flaşlı çevrimler, ikincil ve birleşik flaşlı ikincil akışkanlı çevrim olarak sınıflandırılabilir. 12

Jeotermal Sistemler Kuru Buhar Çevrimleri Tek ve Çift Flaşlı Çevrimler Çift Akşıkanlı (İkili Çevrim-Binary Cycle System) Birleşik Flaşlı / İkili Çevrim Proje kapsamında Çift Akışkan (İkili Çevrim) (Binary Cycle System) Sistemi kullanılacaktır. Bu sistemde orta sıcaklıkta (genellikle 150 C-170 C) ve sıvı ağırlıklı jeotermal kaynaklardan elektrik üretiminde ikincil akışkanlı çevrim diye adlandırılan bir çevrim kullanılır. Bu çevrimde türbinden geçen aracı akışkan jeotermal buhar değil, ikincil akışkan adı verilen ve kaynama sıcaklığı suyun kaynama sıcaklığından çok daha düşük olan bir akışkandır. Bu çevrimde jeotermal akışkan çevrimin ısı kaynağını oluşturur. İkincil akışkanın tamamladığı bu çevrim Organik Rankine çevrimidir. Bu tip çevrimde jeotermal akışkan kirleticiler ile temas etmemesi nedeni ile çevreye en duyarlı jeotermal elektrik üretim sistemidir. Eylemsizlik Alternatifi Eylemsizlik alternatifi, projenin gerçekleşmemesi durumunu belirtmektedir. Planlanan projenin gerçekleşmemesi durumunda yıllık 144.000.000 kwh elektrik enerjisi yenilenebilir kaynaklardan karşılanarak üretilmemiş olacaktır. Bu nedenle projenin hayata geçirilmesi önem arz etmektedir. 2.3. Projenin Teknik Özellikleri Proje kapsamında üretilecek olan enerji, Yatırımcı ya ait 2009/147 ve 2009/102 no.lu işletme ruhsatlı saha içerisinde 6 adet jeotermal kuyunun açılması ve bu kuyulardan jeotermal akışkanın temin edilmesi suretiyle gerçekleştirilecektir. Söz konusu sahalar, 30 yıllığına Aydın Valiliği tarafından Yatırımcı ya elektrik üretmesi için işletme ruhsatı verilmek suretiyle tahsis edilmiştir. Proje kapsamında kurulması planlanan jeotermal enerji santralinin kurulu gücü 18 MW e dir. Proje; 1 adet santral, 6 adet üretim kuyusu, 3 adet re-enjeksiyon kuyusu ile üretim ve re-enjeksiyon hatlarından müteşekkildir. Üretim hattı uzunluğu 1.470 m olup, re-enjeksiyon hattının uzunluğu ise 3.275 m olarak planlanmaktadır. Proje kapsamında enerji üretimi için gerekli olacak jeotermal akışkanın temini için birbirine komşu 2 adet ruhsatlı saha içerisinde 6 adet kuyu açılması ve bu kuyulardan jeotermal akışkanın temini planlanmaktadır. Yapılacak proje kapsamında 6 adet üretim kuyusundan 4 ünün (KYC-1, KYC-2, KYC-3 ve KYC-5) sondaj çalışmaları tamamlanmış ve kuyu ağızları kapatılmış, diğer 2 kuyuda ise (KYC-4 ve KYC-6) sondaj çalışmalarına henüz başlanmamıştır. Benzer şekilde 3 adet re-enjeksiyon kuyusundan sadece bir tanesinde (RKYC-1) sondaj çalışmaları tamamlanmış, diğer iki kuyuda (RKYC-2 ve RKYC-3) ise herhangi bir sondaj çalışmasına başlanmamıştır. 13

Kuyulardaki jeotermal akışkan üzerinde yapılan ölçüm ve analiz çalışmalarında, üretim tesisinde enerji üretmesi planlanan jeotermal akışkanın ortalama sıcaklığının 145 C- 155 C arasında olduğu tespit edilmiştir. Jeotermal üretim kuyularında CO 2, hidrojen sülfür (H 2 S), metan (CH 4 ), amonyak (NH 3 ), azot (N 2 ), hidrojen (H 2 ) ve bor buharı (B) gibi gazların oluşması beklenmektedir. Yapılan saha çalışmaları sonucunda bu gazların ihmal edilebilir seviyelerde olacağı tespit edilmiştir. Diğer yandan jeotermal akışkanın doğası gereği yayılan CO 2 (yoğuşmayan gaz) de bu proje için %99,7 olup, geri kalanı metan ve eser miktarda nitrojendir. Kuyucak Jeotermal Enerji Santrali yaklaşık olarak 31 ton/saat (1.900 g/kwh) CO 2 yayacaktır. CO 2 bir sera gazı olup, bu hususta Türkiye de henüz yasal bir düzenleme mevcut değildir. 6 adet üretim kuyusundan temin edilecek olan jeotermal akışkan 1.470 m uzunluğundaki iletim hattı ile santrale iletilecektir. Kullanılacak olan iletim hattının izolasyonu için kaya yünü kullanılacak ve üzeri alüminyum sac kaplı olacaktır. Isıl genleşmelere karşı kompansatörler ve omegalar kullanılacaktır. Burada ısı enerjisi elektrik enerjisine dönüşecektir. Santralde ısısı alınan jeotermal akışkan, 3.275 m uzunluğunda izolasyonlu borularla yeraltından re-enjeksiyon kuyularına taşınacak ve yaklaşık 2.000 m derine enjekte edilecektir. Jeotermal santralin işletilmesinde Çift Akışkanlı (İkili Çevrim) Sistem (Binary Cycle System) kullanılacaktır. Bu sistem orta dereceli sıcaklıktaki jeotermal kaynaklar için uygun olup, sistemde kaynama sıcaklıklarında yüksek buhar basıncına sahip ikincil bir çalışma akışkanı kullanılır. Sistemde elektrik üretimi gerçekleştikten sonra üretilen enerji, 1 km uzunluğundaki 154 kv gerilim seviyesindeki 2x1272 MCM EİH ile 154 kv Pamukören JES-Denizli Jeotermal EİH'na girdi çıktı yapılacaktır. Normal işletim koşulları altında jeotermal akışkanın %100 ü rezervuara enjekte edilmektedir. Olası acil durumlar için, sistemde oluşabilecek ya da re-enjeksiyon kuyularında jeotermal akışkanın re-enjeksiyonunu engelleyici teknik bir arıza olması durumunda üretim devamlılığını sağlamak için tesis alanında bir "Tahliye Havuzu" inşa edilecektir. Böyle bir durumda jeotermal akışkan ek pompalarla re-enjeksiyon kuyularına pompalanacaktır. Üretim ve re-enjeksiyon kuyuları sondaj çalışmaları ile açılacaktır. Sondaj işlemi bir borunun ucuna takılan bir matkabın boru ile birlikte çevrilmesi esasına dayanmaktadır. Boru içerisinden kuyuya sondaj çamuru denilen özel bir sıvı verilerek, kırıntıların yüzeye getirilmesi, matkabın soğutulması ve kuyu basıncının kontrol edilmesi sağlanır. Sondaj çamuru genellikle su ve bentonit karışımından oluşmaktadır. Sondaj çamuru, çamur havuzunda hazırlanmakta ve pompalar vasıtasıyla kuyulara basılmaktadır. Kuyulara inen sondaj çamuru, matkap deliklerinden geçmekte, dipteki kayaç kırıntılarını da alıp kuyu cidarından yüzeye çıkmaktadır. Yüzeye çıkan çamur, kırıntılardan ayrılması için sallantılı eleklerden geçirilmekte ve tekrar Sondaj Çamurlarının ve Krom Madeninin Fiziki İşleme Tabi Tutulması Sonucu Ortaya Çıkan Atıkların Bertarafına İlişkin Genelge hükümlerine göre kuyu lokasyonlarının kenarında, sızdırmazlığı sağlamak amacıyla tabanı ve yan duvarları jeomembran malzeme ile kaplanmış, bitmiş sondaj deliği hacminin en az 2 katı hacme sahip çamur havuzlarına (mud-pit) aktarılmaktadır. Oluşturulacak havuzların boyutları çamur miktarına göre belirlenmektedir. 14

Sondaj çamurlarında herhangi bir kimyasal kullanılması durumunda, yüzey sularının çamur havuzlarına karışmaması için çamur havuzlarının etrafına kum torbalarından set yapılacaktır. Kazılacak çamur havuzu tabanı ve çevresinde beton veya membran kullanılarak sızdırmazlık sağlanacaktır. Sondaj çamurları, kimyasal yapısına göre 05.07.2008 tarih ve 26927 sayılı Resmi Gazete de yayımlanarak yürürlüğe giren Atık Yönetimi Genel Esaslarına İlişkin Yönetmelik Gereği 01 05 kodlu Sondaj Çamurları ve Diğer Sondaj Atıkları sınıfında yer almaktadır. Proje kapsamında kullanılacak sondaj çamurları, anılan yönetmelik esaslarına göre 01 05 04 kodlu Temizsu sondaj çamurları ve atıkları kapsamında yer aldığından tehlikesiz atık kategorisindedir. Yatırımcı sondaj çalışmalarındaki çamurlar için eluat analizi yaptırılmış olup, analiz sonucunda göre sondaj çamurlarının II. Sınıf depolama tesislerinde depolanabileceği ortaya çıkmıştır. Bu bağlamda sondaj çamurları Aydın Büyükşehir Belediyesi II. Sınıf Düzenli Depolama Tesisine götürülerek bertaraf edilecektir. Konuyla ilgili olarak Aydın Belediyesi ile gerekli yazışmalar yapılmış ve neticede ortaya çıkacak sondaj çamurlarının Aydın Belediyesi II. Sınıf Düzenli Depolama Tesisine götürülerek bertaraf edilmesi hususunda mutabık kalınmıştır. Sondaj çalışmaları tamamlandığında havuzun üzeri hafriyattan çıkan kazı malzemesi ve bitkisel toprak ile kapatılacaktır. Membran serilmiş ise membran geri alınarak, üretici firmalara geri verilerek bertaraf edilecektir ve kazılan alan üzeri hafriyat toprağı ile kapatılarak eski haline getirilecektir. Proje kapsamında yer alan üniteler Tablo 2 de verilmiştir. Tablo 2. Proje Üniteleri Ünite Adı Adet Tanım Üretim kuyuları Jeotermal akışkan toplama üniteleri Re-enjeksiyon kuyuları 6 adet 6 adet 3 adet Elektrik üretiminde ısısından faydalanılacak kuyuları ifade eder. Üretilen jeotermal suları, santrale pompalamak için kuyu başında kurulacak tesislerdir (toplama tankı, pompa, vana, kontrol sistemleri ve borular). Isısı alınan suları tekrar rezervuara basmak için kullanılan kuyulardır. İnhibitör dozaj sistemleri 2 takım Dozaj pompaları inhibitörü kuyuya basan pompalardır. Re-enjeksiyon pompaları ve sürücüleri 3 takım Geri basılacak suları basmakta kullanılacak pompa ve onları kontrol etmek için kullanılacak elemanlardır. Organik Çevrim Türbini 2 adet Isıtılan ve buharlaşan kapalı çevrim akışkanının çalıştırdığı donanımı ifade eder. Jeneratör 2 adet Türbin tarafından çevrilen ve elektrik üreten donanımdır. 15

Ünite Adı Adet Tanım Isı değiştiriciler Kondenser Hava kompresörleri Acil durum jeneratörü Trafo 2 adet 1 adet 6 adet 1 adet 2 adet Kapalı çevrimle jeotermal akışkandaki ısı enerjisini, organik akışkana (pentan, izobütan vb.) aktarmakta kullanılır. Türbinden çıkan akışkanın kapalı devre çevrim içinde tekrar kullanmak için soğutmakta kullanılan donanımlardır. Sistemde hava soğutmalı kondenser kullanılacaktır. Basınçlı hava ile kontrol edilen vanalar için kullanılır. Elektrik kesilmesi ve şebekede elektrik olmaması durumunda, santrali yeniden devreye almak ve bu arada çalıştırılması zorunlu olan makine ve binalara enerji sağlamak için kullanılır. Santral tarafından üretilen elektriği, şebeke değerlerine yükseltir. 2.4. Proje Faaliyetleri 2.4.1. İnşaat Aşaması Organizasyon Şeması ve Sorumluluklar Yatırımcı, Proje nin inşaat faaliyetleri sırasında çalıştıracağı alt yüklenici ve müteahhitler için Alt Yüklenici İş Sağlığı ve Güvenliği Şartnamesi hazırlamıştır. Bu şartname, Yatırımcı nın gerçekleştirmeyi planladığı Proje kapsamında müteahhitler ve alt yükleniciler tarafından gerçekleştirilecek işlere ilişkin iş sağlığı ve güvenliği gerekliliklerini tanımlamaktadır. Yapılacak işler kapsamında Yatırımcı, müteahhit ve alt yüklenicilerin bahsi geçen şartname esaslarına uyup uymadığını kontrol edecektir. Bu doküman aşağıda listelenen yasal mevzuat ve gerekliliklere göre düzenlenmiştir: 4857 sayılı İş Kanunu 6331 sayılı İş Sağlığı ve Güvenliği Kanunu OHSAS 18001 İş Sağlığı ve Güvenliği Standartları Çalışanların İş Sağlığı ve Güvenliği Eğitimlerinin Usul ve Esasları Hakkında Yönetmelik İş Güvenliği Uzmanlarının Görev, Yetki, Sorumluluk ve Eğitimleri Hakkında Yönetmelik İş Sağlığı ve Güvenliği Kurulları Hakkında Yönetmelik İş Sağlığı ve Güvenliği Risk Değerlendirmesi Yönetmeliği İş Sağlığı ve Güvenliği Hizmetleri Yönetmeliği Kişisel Koruyucu Donanımların İşyerlerinde Kullanılması Hakkında Yönetmelik İş Yerlerinde İşin Durdurulmasına Dair Yönetmelik Yapı İşlerinde İş Sağlığı ve Güvenliği Yönetmeliği İşyerlerinde Acil Durumlar Hakkında Yönetmelik İş Ekipmanlarının Kullanımında Sağlık ve Güvenlik Şartları Yönetmeliği Kimyasal Maddelerle Çalışmalarda Sağlık ve Güvenlik Önlemleri Hakkında Yönetmelik 16

Kimyasal Maddelerin Güvenli Depolanması İlkeleri (Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı-İş Sağlığı ve Güvenliği Enstitüsü-Bilgi Dokümanları) Elektrik Tesislerinde Topraklamalar Yönetmeliği Elektrik İç Tesisleri Yönetmeliği Basınçlı Gaz Tüpleri ile Güvenli Çalışma (Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı- İş Sağlığı ve Güvenliği Enstitüsü-Bilgi Dokümanları) Yapı İşlerinde Kullanılan Vinçlerle Yapılan Çalışmalarda Alınması Gereken İş Sağlığı ve Güvenliği Önlemleri Kimyasal Risklerin Sınıflandırılması ve İşaretlenmesi, İşaret Sistemleri Kapalı Alanlardaki Çalışmalarda İş Sağlığı ve Güvenliği Kılavuzu (Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı-İş Sağlığı ve Güvenliği Enstitüsü-Bilgi Dokümanları) Dar Kesitli Kazılarda İş Sağlığı ve Güvenliği (Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı-İş Sağlığı ve Güvenliği Enstitüsü-Bilgi Dokümanları) Müteahhitler/alt yükleniciler, kendileri ya da personelleri tarafından saha üzerinde gerçekleştirilecek her türlü faaliyete/göreve ilişkin olarak uygun ve yeterli risk değerlendirme çalışmaları gerçekleştirecektir. Müteahhit/alt yüklenici, yapılan her türlü risk değerlendirme çalışmasını, kullanılan risk değerlendirme metodunu ve hazırlanan değerlendirmedeki uygulama metodunu, İş Sağlığı ve Güvenliği Risk Değerlendirmesi Yönetmeliği nde ifade edildiği şekli ile ilgili işe başlamadan önce makul bir süre öncesinde Yatırımcı ya sunacaktır. Yatırımcı tarafından ilgili risk değerlendirme çalışması/uygulama metoduna onay verilmeden hiçbir işe başlanmayacaktır. Herhangi bir risk değerlendirme çalışması ya da uygulama metodunun eksik ya da yetersiz olması halinde müteahhit/alt yüklenici, talep üzerine ve masraflar kendisine ait olmak üzere derhal ilgili değerlendirme ya da metodu düzeltecektir. Tüm risk değerlendirme çalışmaları ve uygulama metotları müteahhit/alt yüklenici tarafından ilgili çalışmayı gerçekleştirecek müteahhit/alt yüklenici personellerine uygun ve kapsamlı bir şekilde açıklanacaktır. Risk değerlendirme çalışması ve/veya uygulama metodu her zaman Yatırımcı nın denetimine açık olacak şekilde işyerinde tutulacaktır. Müteahhit/alt yüklenici, sahada gerçekleşen ve işlere ilişkin olan tüm iş sağlığı ve güvenliği gerekliliklerini yönetmek üzere yeterli sayıda ve yetkin, uygun ve tecrübeli personeli İş Sağlığı Ve Güvenliği Hizmetleri Yönetmeliği ne uygun şekilde tahsis edecektir. Tahsis etme süreci ve şekli Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı nın uygulamakta olduğu iş sağlığı ve güvenliği-katip sistemi kullanılarak yapılacaktır. Her bir müteahhit/alt yüklenici, sahada tehlike sınıfına uygun İş Sağlığı ve Güvenliği Uzmanı ve İş Yeri Hekimi ni yasal mevzuatta belirtilen süreler referans alınarak görevlendirmekle yükümlüdür. Müteahhit/alt yüklenici tüm personelinin görevlerini güvenli ve eksiksiz bir şekilde üstlenmek için gerekli bilgi, talimat, eğitim ve gözetimi almasını sağlayacaktır. Eğitimler, 6331 sayılı İş Sağlığı ve Güvenliği Kanunu gerekliliklerine yönelik eğitimleri de kapsayacaktır. Müteahhit/alt yüklenici, personel eğitimlerinin kayıtlarını dosyalayacaktır. 17

Müteahhit/alt yüklenici; her bir personele çalışma sırasında kullanması amacıyla yasal mevzuat gereği yapmakla yükümlü olduğu risk analiz sonuçlarına göre belirlemiş olduğu ve güvenli çalışma alanı uygulamaları veya Proje ye yönelik hazırlanmış olan iş sağlığı ve güvenliği dokümanında belirlenen ve talep edilen güvenlik botları/çizmeleri, koruyucu baret, koruyucu pantolonlar, uzun kollu ceketler, eldivenler, önlükler, çalışanların açıkça görünmesini sağlayan reflektörlü giysiler, koruyucu gözlükler, kaynak gözlükleri, kulak tıkaçları, yüksekte çalışma güvenlik kemerleri ve benzeri doğru kişisel koruyucu ekipmanları veya yapılan çalışmaya uygun diğer ekipmanları önceden teslim edecektir. Sahada bel tipi güvenlik kemerlerinin kullanımı kesinlikle yasak olup, paraşüt tipi emniyet kemeri, çelik burunlu iş ayakkabısı, reflektör yelek, uygun renkte baret, iş güvenliği gözlüğü kullanılması zaruri hale getirilecektir. Tüm kişisel koruyucu donanımlar çalışanlara zimmet tutanağı belgesiyle verilecek olup, gerektiğinde yenisiyle değiştirilecektir. 4857 sayılı İş Kanunu nun 63. Maddesi gereğince Genel anlamda haftalık çalışma süresi en fazla 45 saattir hükmüne uyulacaktır. Kurulacak şantiye sahası içerisinde idari binalar, ofisler, malzeme depo alanları vb. alanlar dışında, çalışan personelin ihtiyaçlarına yönelik olarak dinlenme alanı, yatakhaneler, kantin, revir gibi birimler bulunacaktır. Bütün şantiye sahası ve inşaat işlemlerinin yapılacağı sahada dizayn ve düzenlemeler teknik şartname, Türk yasal mevzuatı ve finans kuruluşlarının standartlarına uygun şekilde yapılacaktır. Yüklenici, çalışan personel ihtiyaçlarını, IFC ve EBRD tarafından yayınlanan kılavuz notlarında belirtilen İşçi Konaklaması: Süreç ve Standartlar a uygun olarak yönetecektir. İnşaat çalışmaları sırasında kurulacak olan şantiye sahası giriş ve çıkışları görevlendirilecek bir personel (bekçi) ile sürekli olarak kontrol edilecektir. Şantiye içerisinde ve çevresinde güvenlik işaretleri konarak, saha içerisine izinsiz girişler engellenecektir. Çalışan personelin güvenlik önlemlerine ve hız limitlerine uyması konusunda eğitilmesi sağlanacaktır. Personeller görev tanımlarına uygun olarak istihdam edilecek ve görevlendirilecektir. Çevresel ve sosyal yönetimle ilgili görev ve sorumluluklar için İnsan Kaynakları Plan ve Prosedürleri kurumsal yönetim planı uygulanacaktır İş Gücü Proje nin inşaat aşamasında en fazla 200 kişinin istihdam edilmesi planlanmaktadır. Ekipmanlar Proje nin inşaat aşamasında kullanılacak makine ve ekipman listesi Tablo 3 de sunulmuştur. Tablo 3. Projenin İnşaat Aşamasında (Santral İnşaatı, Üretim Kuyularının Açılması, İletim Hatlarının İnşası) Kullanılması Planlanan Makine-Ekipman Listesi Makine Ekipman Adedi Kullanım Alanı Ekskavatör 2 Santral sahası inşaatı+ Boru hattı inşaatı Yükleyici 2 Santral sahası inşaatı+ Boru hattı inşaatı Kamyon 4 Santral sahası inşaatı+ Boru hattı inşaatı Sondaj Makinesi 3 Kuyu açılması Arazöz 2 Santral sahası inşaatı+ Boru hattı inşaatı 18

Makine Ekipman Adedi Kullanım Alanı Vinç 2 Santral sahası inşaatı+ Boru hattı inşaatı Beton Pompası 1 Boru hattı inşaatı Uygulama Programı Proje nin arazi hazırlık ve inşaat faaliyetleri yaklaşık 30 ay sürmesi planlanmaktadır (Bkz. Şekil 6). Şekil 7. İş Termin Planı Trafik Yönetimi Proje kapsamında çalışmalarının yürütüldüğü alanlara ve buralardan diğer yerlere inşaat malzemeleri, araç-gereç ve atıkların sağlanması ve taşınması ile personel hareketliliğinden dolayı trafik yükünde ilave artış meydana gelecektir. Bu kapsamda Trafik Yönetim Planı hazırlanacaktır. Enerji Nakil Hattının İnşası Santralde üretilen enerjinin ulusal ağa bağlanması için enerji iletim hattı tesis edilecektir. Enerji iletim hattının tesisi ve işletilmesi Türkiye Elektrik İletim A.Ş. (TEİAŞ) tarafından yürütülmektedir. Enerji iletim hatlarının inşaat faaliyetleri: Alt montaj, Üst montaj, Tel çekimi ve Kabul testlerinden oluşmaktadır. 19

2.4.2. İşletme Aşaması Organizasyon Şeması ve Sorumluluklar Yapılması planlanan Proje nin çevre performansını takip etmek ve diğer yandan tesisin düzenli bir şekilde çalışmasını sağlamak için, Yatırımcı tarafından kurumsal bir yapı yönetim ekibi oluşturulacaktır. Bu konuda Yatırımcı öncelikli olarak bir sağlık, emniyet ve çevre standardı belirleyecek ve bu standartların devamını sağlayacaktır. Bu kapsamda eğitimler, toplantılar ve yönetimsel denetlemeler yapacak, bu işlemler sırasında sağlık, emniyet ve çevre standartlarının, direktiflerinin, güvenlik talimatlarının ve tehlike analiz planlarının uygulanmasını sağlayacaktır. Yatırımcı nın bir diğer sorumluluğu da halkla ilişkileri sağlamak, şikâyet ve önerileri değerlendirmektir. Bu amaçla, bir halkla ilişkiler mekanizmasını oluşturacak ve bir Kurumsal İletişim Politikası takip edilecektir. Yatırımcı tarafından sağlanacak mecburi ve isteğe bağlı hizmetler genel hatları ile aşağıda sunulmuştur: İş Gücü Temizlik, ilaçlama, yemek vb. hizmetler, Kapalı ve açık alanlarda ihtiyaç duyulan genel hizmetler, Otopark hizmetleri, Güvenlik hizmetleri, Peyzaj alanlarının düzenlenmesi ve bakım hizmetleri, Gıda ve atık yönetim hizmetleri, Malzeme ve eşya temini, Tıbbi destek hizmetleri. Proje nin işletme aşamasında 25 kişinin istihdam edilmesi planlanmaktadır. Ekipmanlar Proje nin işletme aşamasında kullanılacak makine ve ekipman listesi Tablo 4 de sunulmuştur. Tablo 4. Projenin İşletme Aşamasında Kullanılması Planlanan Makine-Ekipman Listesi Makine Ekipman Jeneratör Türbin Re-enjeksiyon pompaları ve sürücüleri Kompresör Kondenser Isı değiştiriciler Miktarı 2 adet 2 adet 3 takım 6 adet 1 adet 2 adet 20

Uygulama Programı Santralin ekonomik ömrü yaklaşık 30 yıl olarak belirlenmiştir. Trafik Yönetim Yatırımcı, Proje nin işletme aşamasında da inşaat aşamasında uygulayacağı trafik uygulamaları ile ilgili sorumluluklarını yerine getirilecektir. Enerji Nakil Hattı Söz konusu Proje kapsamında santralde üretilecek enerji, 154 kv ile Pamukören JES- Denizli Jeotermal Elektrik İletim Hattı na girdi-çıktı yapılacaktır. Söz konusu enerji iletim hattı; yaklaşık 1 km uzunluğundadır. Enerji iletim hattının sağından ve solundan 1.000 m olmak üzere toplam 2.000 m lik bir koridor belirlenmiştir. Nakil hattı güzergâhı bu aşamada kesin olmamakla birlikte, bu koridor içerisinde yer alacaktır. Nakil hattı, TEİAŞ ın uygun göreceği en kısa güzergah üzerinden inşa edilecektir. Elektrik ve manyetik alanın biyolojik yaşam üzerine etkileri konusunda birçok araştırma yapılmıştır. Bu araştırmalarda özellikle insan sağlığı üzerine olumsuz etkileri olabildiği düşünülmektedir. Nakil hatlarından kaynaklanan elektromanyetik alanların etkileri çok düşük şiddette olduğu için insan sağlığı ya da diğer canlılar için olumsuz bir etki yaratması beklenmemektedir. Sahada bulunan tüm elektrik işleri yetkili kişilerce yapılacaktır. Proje insan sağlığı ve çevre için riskli ve tehlikeli olabilecek her türlü yaklaşımlara karşı Elektrik Kuvvetli Akım Tesisleri Yönetmeliği nin öngördüğü gerekli ve yeterli her türlü emniyet tedbirleri ve mesafeleri dikkate alınarak projelendirileceği için herhangi bir risk ve tehlike oluşturmayacaktır. 2.4.3. Kapanış Aşaması Sondaj çalışmaları tamamlandıktan sonra kuyunun jeotermal kaynak kapasitesine göre daha sonra üretim yapılmak üzere kuyu başı vanası kapatılacak; çamur atıkları bertaraf edildikten sonra çamur havuzu kazı fazlası malzeme ve bitkisel toprak ile doldurulacaktır. Sahada yapılacak çalışmalar esnasında alınacak tedbirlerle saha ve çevresinde yaşayan canlı yaşam dikkate alınarak, meydana gelecek olumsuz çevre koşullarının en az düzeyde tutulmasına özen gösterilecektir. Santralin ekonomik ömrü dolduğunda santralde yer alan makine/ekipman sökülerek tesis alanından uzaklaştırılacaktır. Santral binasının sökülmesi durumunda arazi eski haline dönüştürülecektir. Arazi ıslahı yapılırken topografya özellikle çevre arazilerin topografik durumu ve arazi kullanım durumuna göre yapılacaktır. 21

3. ÇEVRESEL VE SOSYAL MEVCUT DURUM VE ETKİLERİN AZALTILMASI 3.1. Su Kalitesi İnşaat aşamasında; çalışacak personel için içme ve kullanma suyu, toz oluşumunu önlemeye yönelik kullanılacak nemlendirme suyu ve sondaj çamuru hazırlanması için sondaj sirkülasyon suyu ihtiyaç olacaktır. Çalışma sahasında tozumayı önlemek amacıyla yapılacak sulama çalışmalarında kullanılacak olan su buharlaşacağından, tozumadan kaynaklanacak herhangi bir atıksu oluşumu söz konusu olmayacaktır. Sondaj çamuru hazırlanması esnasında gerekli olacak sondaj sirkülasyon suyu da çamur bünyesinde kalacağından herhangi bir atıksu oluşumu meydana gelmeyecektir. İnşaat aşamasında oluşacak tek atıksu kaynağı, personelden kaynaklı olacak evsel nitelikli atıksulardır. Meydana gelecek atıksular, personel sayısının 84 ü aşması durumunda mevzuata uygun şekilde bertaraf edilecektir. Sızdırmasız fosseptikte toplanan sular, vidanjörlerle çekilecek ve Aydın Büyükşehir Belediyesi ne ait atıksu altyapı sistemine verilecektir. Genel olarak inşaat faaliyetleri yüzeysel ve yeraltı suyu kaynakları üzerinde olumsuz etkiler oluşabilmektedir. Hafriyat işlemleri sırasında toprak hareketleri, inşaat makine ve ekipmanları için ihtiyaç duyulan yakıt, yağ vb. maddelerin taşınması sırasında olası sızıntılar, proje sahasında kullanılacak suyun sızması bu olumsuz etkilere örnek olarak verilebilir. Ayrıca yağmur suyu drenajı sırasında taşkın oluşabilmektedir. Bu olumsuz etkilerde açığa çıkan veya sızan sular yerüstü ve yeraltı su kaynaklarına karışabilmektedir. İnşaat aşamasında yüzeysel ve yeraltı su kaynaklarını olumsuz yönde etkileyebilecek bir diğer faaliyet de, sondaj çalışmaları sırasında açığa çıkacak olan sondaj çamurunun, çamur havuzlarında toplanmayıp, yüzeysel akışına izin verilmesidir. Böyle bir durumda sondaj çamuru yüzeysel sulara karışmak veya yeraltına sızmak suretiyle su kaynaklarını kirletmekte ve olumsuz yönde etkilemektedir. Ancak yapılması planlanan Proje de, 750 m 3 kapasiteli (tek bir kuyu için) çamur havuzu tesis edilecek olup, sondaj çalışmaları sırasında meydana gelecek çamurlar, bu havuzlarda toplanacak, hiçbir şekilde gelişigüzel bertaraf edilmeyecektir. Proje nin işletme aşamasında ise; çalışacak personel için içme ve kullanma suyuna ihtiyaç olacaktır. Personelden kaynaklanacak atıksular, tesis edilecek olan sızdırmasız fosseptikte toplanacaktır. Sızdırmasız fosseptikte toplanan sular, vidanjörlerle çekilecek ve Aydın Büyükşehir Belediyesi ne ait atıksu altyapı sistemine verilecektir. İşletme esnasında kullanılacak jeotermal akışkan, hiçbir şekilde alıcı ortamlara verilmeyecektir. Santralin kapalı sistemi içerisinde değerlendirilecek jeotermal kaynak, re-enjeksiyon kuyuları vasıtası ile tekrar jeotermal rezervuara gönderilecektir. Etki Azaltma Önlemleri Proje nin inşaat ve işletme aşamalarında meydana gelecek evsel nitelikli atıksuların Proje sahası ve çevresinde yer alan su kaynaklarına deşarjı önlenecek, gerekli, yasal mevzuatlar çerçevesinde bertaraf edilecek, alıcı ortamın mevcut su kalitesinin bozulmasına neden olabilecek her türlü faaliyet engellenecektir. 22