DIŞ EKONOMİK İLİŞKİLER GENEL MÜDÜRLÜĞÜ TÜRKİYE - AVRUPA BİRLİĞİ MALİ İŞBİRLİĞİ TARİHSEL GELİŞİM Avrupa Komisyonu tarafından sunulan öneri üzerine, Avrupa Konseyi 17 Temmuz 2006 tarihinde yeni bir Katılım Öncesi Yardım Aracı nın (Instrument for Pre-Accession Assistance - IPA) geliştirilmesini öngören 1085/2006 sayılı Konsey Tüzüğünü onaylamıştır. Söz konusu tüzüğün uygulanmasına yönelik olarak ise 12 Haziran 2007 tarihli ve 718/2007 sayılı Komisyon Tüzüğü hazırlanmış ve yürürlüğe girmiştir. IPA ile birlikte, Avrupa Birliği nin aday ülkelere, ileride aday olması muhtemel ülkelere ve diğer komşu ülkelere yönelik PHARE, ISPA, SAPARD, Türkiye için Katılım Öncesi Mali Yardım Aracı ve CARDS gibi mali yardım araçlarının tek bir başlık altında toplanması öngörülmüştür. IPA, 2007-2013 yılları arasındaki dönem için geçerli olup, Avrupa Birliği nin aday ve potansiyel aday ülkelere yapacağı yardımların çerçevesini belirlemeyi amaçlamıştır. IPA BİLEŞENLERİ Katılım Öncesi Mali Yardım Aracı kapsamında Türkiye ye sağlanan fonlar beş bileşen altında toplanmış olup, bileşenler altında yer alan Operasyonel Programlara (OP) ve sorumlu Program Otoritelerine (OS) aşağıda yer verilmiştir. Tablo 1: IPA Bileşenleri, Operasyonel Programlar ve Program Otoriteleri Bileşen Operasyonel Program Program Otoritesi (1) Geçiş Dönemi Desteği ve Kurumsal Gelişme (2) Sınır-ötesi İşbirliği (3) Bölgesel Kalkınma (4) İnsan Kaynaklarının Geliştirilmesi Yıllık Programlar Yıllık Programlar Çevre OP Ulaştırma OP Bölgesel Rekabet Edebilirlik OP İnsan Kaynaklarının Geliştirilmesi OP (5) Kırsal Kalkınma Kırsal Kalkınma OP AB Bakanlığı + MFİB AB Bakanlığı + MFİB Çevre ve Şehircilik Bakanlığı Ulaştırma, Denizcilik ve Haberleşme Bakanlığı Bilim, Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı + Tarım ve Kırsal Kalkınmayı Destekleme Kurumu IPA kapsamındaki mali yardımlardan faydalanabilmek için, faydalanıcı ülkenin, IPA Uygulama Tüzüğü'nde belirtilen idari birim ve otoriteleri oluşturması zorunludur.
PROGRAMLAR VE TAHSİSATLAR Avrupa Birliği (AB), kurulduğu günden itibaren, üye ülkelerin yanı sıra Birliğe üye olmayan diğer ülkelerle, Birliği kuran anlaşmalarda yer alan temel hükümlere göre çeşitli mali işbirliği programları uygulamaktadır. Türkiye de AB ye üyelik başvurusu yaptığı 1959 yılından ve 12 Eylül 1963 tarihinde Ankara Anlaşması nın imzalanması ile birlikte ilk Mali Protokolün yürürlüğe girmesinden itibaren çeşitli araçlarla bu mali işbirliğinin bir tarafı olmuştur. Türkiye AB Mali İşbirliği süreci, kronolojik bir temelde, farklı dönemlere ayrılarak ele alınmaktadır. Dönemlere ayırma, Türkiye nin AB ile ilişkilerinin seyrinde ön plana çıkan dönüm noktaları temelinde yapılmaktadır. Bu bağlamda AB-Türkiye Mali İşbirliği süreci şu dönemlere ayrılmaktadır (bkz: http://www.mfa.gov.tr/mali-isbirligi.tr.mfa): (1) Gümrük Birliği Öncesi Dönem, (2) Gümrük Birliği Dönemi ve (3) Adaylık Dönemi Burada yapılan tasnif ise, yine kronolojik temelde, aşağıdaki dönemleri kapsamaktadır: 2002 Öncesi Dönem 2002-2006 Dönemi 2007-2013 Dönemi (IPA) IPA ÖNCESİ DÖNEM IPA öncesi mali yardımlar iki döneme ayrılabilir; 2002 öncesi dönem ve 2002-2006 dönemi. 2002 ÖNCESİ DÖNEM 1963 Ankara Anlaşmasının imzalanmasının akabinde çeşitli mali protokollerle, bugünkü anlamda olmasa da bir mali işbirliği ihdas edilmiştir. Ankara Anlaşmasının 3. Maddesinde, Topluluğun Türkiye ekonomisini güçlendirmesi, geçiş dönemi ve son dönem boyunca üzerine düşecek yükümlülükleri üstlenebilir hale gelmesi için mali yardım öngörülmektedir. Topluluğun yapacağı yardımlar genel olarak kredi ve hibe şeklinde düzenlenmektedir. Bu yardımların tutarı ve uygulanma koşulları imzalanan mali protokollerle belirlenmiştir. 12 Eylül 1963 tarihinde imzalanan 1. Mali Protokolde Türkiye ye 175 milyon avro1tutarında düşük faizli topluluk kredisi; 23 Kasım 1970 tarihinde imzalanan 2. Mali Protokolde 242 milyon avro tutarında düşük faizli topluluk kredisi ve 25 milyon avro tutarında EIB (European Investment Bank Avrupa Yatırım Bankası) kredisi; 12 Mayıs 1977 tarihinde imzalanan 3. Mali Protokolde 220 milyon avro tutarında düşük faizli topluluk kredisi ve 90 milyon avro tutarında EIB kredisi; 1980 1982 yıllarını kapsayan Özel İşbirliği Fonu kapsamında 75 milyon avro tutarında topluluk kredisi tahsis edilmiştir. 1 Daha önce para birimi sepeti olarak belirlenen ecu (European Currency Unit) 1 Ocak 1999 tarihinde bire-bir oranında (1 ecu =1 euro) avro ya çevrilmiş ve bu tarihten itibaren de ecu ortadan kalkmıştır.
1982 1986 yıllarını kapsayan 4. Mali Protokolde 600 milyon avro tutarında düşük faizli topluluk kredisi tahsis edilmesi planlanmış fakat Yunanistan ın vetosu ile bu tahsisat gerçekleşmemiştir. Gümrük Birliği Anlaşmasına kadar olan bu dönemde, Mali Protokoller, Tamamlayıcı Protokol ve Özel Mali İşbirliği çerçevesinde, AB den, toplam olarak 78 milyon avrosu hibe ve 927 milyon avrosu da faizsiz veya düşük faizli kredi olmak üzere toplam 1 milyar 5 milyon avro mali yardım alınmıştır (mfa.gov.tr). İmzalanan Gümrük Birliği Anlaşması ile yeni bir döneme giren AB Türkiye Mali İşbirliğinde 1996 1999 yıllarını kapsayan dönem için Rekabet şartlarına uyumun sağlanabilmesi, Ekonomik farklılıkların azaltılması, Altyapı imkânlarının geliştirilmesi (kara ulaştırması, limanlar, havaalanları, demiryolları, telekomünikasyon, enerji vb.), amaçlarına hizmet etmek üzere; Bütçe Kaynaklarından 375 milyon ECU hibe, Yenileştirilmiş Akdeniz Programı kapsamında 300 400 milyon ECU hibe, MEDA Programı kapsamında, hibe ve kredi olarak AB Bütçesi ve EIB Kaynaklı 3,4 milyon ECU tahsisat yapılmıştır. 1995 yılında Barselona Deklarasyonu2 ile Avrupa Akdeniz Ortaklığını müteakiben; 1996 yılında, Türkiye ye MEDA fonları tahsis edilmiştir. 1996 yılından 2001 yılına kadar 6 yıl için toplamda 804 milyon Avro; yıllık bazda ortalama 134 milyon Avro tahsisat gerçekleştirilmiştir. 6 yıllık periyod için tahsis edilen bu tutarla toplamda 55 proje finanse edilmiştir. 2002 yılında yönetim Avrupa Komisyonu Delegasyonuna (European Commission Delegation ECD) devredilinceye kadar, Avrupa Komisyonu nun sözleşme imzalama yetkisini haiz otorite olarak görev üstlendiği sistem olan Merkezi Sistem kullanılmıştır. 2002-2006 DÖNEMİ AB ye aday ülkelere yönelik mali yardımların tek bir çerçeve altında toplanması amacıyla 2006 yılında Konsey Tüzüğü ile IPA nın oluşturulmasından önce AB, aday ülkelere çeşitli programlar kapsamında mali yardımda bulunuyordu. Bu çerçevede, AB Türkiye ye aşağıdaki tabloda sıralanan 12 program kapsamında, toplam 1,298,571,762.00 avro tahsis etmiş, 31.12.2012 tarihi itibariyle bu tahsisatının %80,98 i sözleşmeye bağlanmış ve % 80,60 ı harcanmıştır. 2 Barselona Deklarasyonu: Avrupa Birliği, 15 üye devlet ve Akdeniz Ortakları arasındaki 20 yıllık yoğun bir karşılıklı ticaret ve işbirliğinden sonra, 27-28 Kasım 1995 tarihinde Barselona'da gerçekleştirilen AB ve Akdeniz Ülkeleri Dışişleri Bakanları Konferansı'nda Barselona Süreci ya da genelde Avrupa-Akdeniz Ortaklığı olarak adlandırılan iki taraflı ve çok taraflı veya bölgesel işbirliğini kapsayan yeni bir "ortaklık" süreci başlatılmıştır. Avrupa-Akdeniz Ortaklık faaliyetleri iki taraflı ilişkiler ve çok taraflı veya bölgesel ilişkilerden oluşmaktadır. Bu faaliyetlerin finansmanı MEDA Programı tarafından sağlanmaktadır. Barselona sürecinin temel amaçları şunlardır: - Düzenli bir şekilde siyasi diyaloğun güçlendirilmesi, - 2010 yılına kadar bir serbest ticaret bölgesi oluşturmak amacıyla ekonomik ve finansal birliğin geliştirilmesi, - Sosyal, kültürel ve insani boyutların daha çok vurgulanması.
Tablo 2: IPA öncesi dönem (2002-2006) 2002-2006 Dönemi Uygulanan Programlar ve Gerçekleşmeler (avro) Program Adı AB Tahsisatı Sözleşme Tutarı Sözleşme Oranı Harcama Tutarı Harcama Oranı ACP II 8,000,000.00 2,224,443.05 27.81% 2,224,443.05 27.81% EADP 45,000,000.00 42,426,094.05 94.28% 42,426,094.05 94.28% EMYP 400,000.00 353,423.66 88.36% 252,712.75 63.18% MEDA 2001 9,652,012.00 9,652,012.00 100.00% 8,901,856.00 92.23% NP 2002 126,000,000.00 104,161,755.77 82.67% 103,978,406.22 82.52% NP 2003 145,099,750.00 116,158,583.52 80.05% 115,875,182.43 79.86% NP 2004 236,720,000.00 182,477,848.66 77.09% 181,502,168.12 76.67% NP 2005 277,700,000.00 219,861,551.92 79.17% 218,975,127.23 78.85% AI 8,350,000.00 7,105,403.10 85.09% 7,105,403.10 85.09% STGD (NP 2006 Part Ia) 21,500,000.00 18,961,676.31 88.19% 18,632,760.82 86.66% NP 2006 Part Ib 83,856,600.00 58,752,810.94 70.06% 58,727,777.95 70.03% NP 2006 Part II 336,293,400.00 289,476,149.96 86.08% 288,011,106.01 85.64% TOPLAM 1,298,571,762.00 1,051,611,752.94 80.98% 1,046,613,037.73 80.60% IPA DÖNEMİ IPA kapsamında tüm aday ve potansiyel aday ülkelere yıllar itibariyle bileşen bazında yapılan tahsilatların dağılımı, Komisyon tarafından hazırlanan ve Konsey onayına sunulan Çok Yıllı Endikatif Mali Çerçeve - Multi-annual Indicative Financial Framework (MIFF) ile yapılmaktadır. 2007 den itibaren Komisyon 7 yıllık mali perspektif çerçevesinde fon tahsisi yapmaya başlamıştır. Şu anda 2007-20013 dönemi mali çerçeve uygulanırken, bir sonraki dönem 2014-2020 yıllarını kapsayacaktır. IPA Konsey Tüzüğü, 2007-2013 döneminde katılım öncesi yardımlardan yararlanacak ülkeleri aday ülkeler ve potansiyel aday ülkeler olmak üzere iki gruba ayırmıştır. Buna göre; Aday ülkeler: Türkiye, Hırvatistan, Makedonya, Sırbistan, Karadağ, İzlanda Potansiyel aday ülkeler; Arnavutluk, Bosna Hersek, Kosova IPA 2007-2013 döneminde, 9 aday ülke için toplam 9,944.29 milyon avro ayrılmıştır. Aşağıdaki tabloda da görüldüğü üzere, 2007-2013 döneminde AB ye aday 9 ülke arasında, en fazla mali yardım sağlanacak ülke Türkiye dir. Türkiye yi, AB ye potansiyel aday statüsündeki Sırbistan ile AB ye Katılım Antlaşmasını 9 Aralık 2011 tarihinde imzalamış olan Hırvatistan izlemektedir. 2007-2013 döneminde, aday ve potansiyel aday ülkelere IPA kapsamında yapılan tahsisatın, ilgili ülkelerde kişi başı gelire yaklaşık katkısını gösteren tablo aşağıda yer almaktadır. Fonların ülkeler itibariyle dağılımında ülkenin nüfusu, ekonomik büyüklüğü, AB müktesebatına uyum düzeyi ve fon kullanma kapasitesi dikkate alınmaktadır.
Tablo 3: IPA Tahsisatları (milyon avro) Ülkeler 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 Toplam Hırvatistan 141.23 146.00 151.20 153.58 156.53 155.59 93.52 997.65 Makedonya 58.50 70.20 81.78 91.68 98.03 101.47 113.22 614.89 İzlanda - - - - 12.00 12.00 5.81 29.81 Karadağ 31.40 32.60 34.50 33.52 34.15 34.95 34.59 235.72 Sırbistan 189.70 190.90 194.80 197.96 201.88 202.10 208.31 1,385.65 Arnavutluk 61.00 73.82 81.18 94.17 94.43 94.57 95.35 594.53 Bosna Hersek 62.10 74.80 89.11 105.38 107.43 107.87 108.84 655.52 Kosova 68.30 184.70 106.10 67.30 68.70 68.80 71.47 635.37 Türkiye 497.20 538.70 566.40 653.70 779.90 856.32 902.95 4,795.17 Toplam 1,109.43 1,311.72 1,305.07 1,397.31 1,553.05 1,633.66 1,634.06 9,944.29 Aday Ülkeler Ülkeler Tablo 4: Kişi Başına Düşen IPA Tahsisatları IPA Tahsisatları (Avro) Yıllık (Ortalama) Kişi Başı Yardım (ortalama) (Avro) Toplam (2007-13) Yıllık (Ortalama) IPA Tahsisatları (avro) Toplam (2007-13) Yıllık (Ortalam a) Türkiye 74,724,269 685,023,973.86 4,795,167,817 9.17 64.17 Hırvatistan 4,290,612 142,520,951.86 997,646,663 33.22 232.52 Makedonya 2,059,794 87,841,229.71 614,888,608 42.65 298.52 İzlanda 320,060 4,258,259.29 29,807,815 13.30 93.13 Karadağ 620,029 33,673,577.00 235,715,039 54.31 380.17 Sırbistan 7,120,666 197,950,071.14 1,385,650,498 27.80 194.60 Potansiyel Arnavutluk 2,831,741 84,932,534.71 594,527,743 29.99 209.95 Aday Bosna-Hersek 3,868,621 93,646,345.43 655,524,418 24.21 169.45 Ülkeler Kosova 1,825,632 90,766,545.29 635,365,817 49.72 348.03 Toplam 97,661,424 1,420,613,488.29 9,944,294,418 14.55 101.82 Türkiye miktar olarak aday ve potansiyel aday ülkeler arasında en yüksek payı almakla birlikte, kişi başı yardım oranı dikkate alındığında en düşük payı almaktadır. Tablo dan da görüldüğü üzere, kişi başı 54,3 avro fon miktarı ile Karadağ ilk sırada yer alırken, kişi başı 9.17 avro fon miktarı ile Türkiye en son sırada yer almaktadır. Komisyon, Türkiye nin ekonomik büyüklük ve nüfus yoğunluğu itibariyle potansiyel olarak daha büyük bir fon tahsisini hak ettiği gerçeğini kabul etmekle birlikte, ileriki dönemlerde bu oranın fon kullanım performansına bağlı olarak arttırılabileceği sinyalini vermektedir. IPA DÖNEMİ TÜRKİYE TAHSİSATI IPA nın 5 bileşeni kapsamında 2007-2013 döneminde, Türkiye ye sağlanacak mali yardımları kapsamında, en fazla payın Bölgesel Kalkınma bileşenine ayrıldığı görülmektedir. Bölgesel Kalkınma bileşenini sırasıyla Geçiş Dönemi Desteği ve Kurumsal Yapılanma bileşeni ile Kırsal Kalkınma bileşeni izlemektedir. IPA kapsamında en az fon, Sınır Ötesi İşbirliği bileşenine ayrılmıştır.
Tablo 5: Bileşenlere göre IPA dönemi Türkiye tahsisatı Bileşenler 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 Toplam 1. Geçiş Dönemi Desteği ve Kurumsal Yapılanma 256.70 256.13 239.55 217.81 231.27 227.50 238.50 1,667.46 2. Sınır Ötesi İşbirliği 2.10 2.87 3.05 3.09 5.13 2.17 2.22 20.64 3. Bölgesel Kalkınma 167.50 173.80 182.70 238.10 293.40 356.07 366.88 1,778.45 4. İnsan Kaynaklarının Geliştirilmesi 50.20 52.90 55.60 63.40 77.60 83.19 91.17 474.06 5. Kırsal Kalkınma 20.70 53.00 85.50 131.30 172.50 187.39 204.18 854.57 Toplam 497.20 538.70 566.40 653.70 779.90 856.32 902.95 4,795.17