Isparta Ýl Merkezinde Ýçme Sularýnýn Farklý Florür Ýçeriklerinin Ýncelenmesi

Ekoloji 20, 79, 77-82 (2011) doi: 10.5053/ekoloji.2011.7910 ARAÞTIRMA NOTU Isparta Ýl Merkezinde Ýçme Sularýnýn Farklý Florür Ýçeriklerinin Ýncelenmesi Selma ALTINKALE DEMER, Ümit MEMÝÞ Süleyman Demirel Üniversitesi, Jeotermal Enerji, Yeraltýsuyu ve Mineral Kaynaklarý Araþtýrma ve Uygulama Merkezi, 32260 Isparta-TÜRKÝYE *Corresponding author: selma@mmf.sdu.edu.tr Özet Sularda bulunan yüksek florür deðerleri sularýn içme suyu olarak kullanýlmasýný olumsuz yönde etkilemektedir. Bu çalýþmada Isparta'nýn mahallerinden örnekler alýnmýþ ve iki ayrý analiz yöntemi (iyon seçici elektrot ve iyon kromatografisi) ile florür ölçümleri gerçekleþtirilmiþtir. Elde edilen analiz sonuçlarýna göre lokasyonel florür daðýlým haritasý hazýrlanmýþ ve Isparta ili merkezindeki sular florür deðerleri bakýmýndan 4 bölgeye ayrýlmýþtýr. Hem "iyon kromatografisi (IC)" hem de "iyon seçici elektrot (ISE)" yöntemleri ile ölçülen florür konsantrasyonlarýnýn birbiri ile uyumlu olduðu görülmüþtür. Ancak genel olarak IC yöntemi ile ölçülen florür deðerleri, ISE yöntemi ile ölçülen deðerlerden daha düþük çýkmýþtýr. Belediyece yapýlan harmanlama iþlemleri ile sýnýr deðerleri (>1,5 mg/l) aþan bölgelerdeki sularýn florür deðerleri standart deðerlere getirilmiþ, ancak bazý bölgelerde ise standart deðerlerin (<0,5 mg/l) de altýna düþmüþtür. Standart deðerlerin altýna düþen florür deðerleri diþ geliþimi ve saðlýðý açýsýndan olumsuz sonuçlar yaratabilir. Bu nedenle Isparta içme sularýndaki harmanlama iþlemleri daha dikkatli olarak yapýlmalýdýr. Anahtar Kelimeler: Florür, Isparta þebeke suyu, iyon kromatografisi, iyon seçici elektrot. Investigation of different fluoride contents of drinking waters in Isparta City Center Abstract The high fluoride values in waters consumed as drinking water are undesirable. In this study, fluoride contents of samples taken from some neighborhoods of Isparta city have been analysed using two different analytical methods (ion-selective electrodes and ion chromatography). Based on the obtained data, fluoride map was prepared and distribution of fluoride content in the tap waters of Isparta city have been determined and the waters were divided into 4 regions according to fluoride values. It is observed that fluoride contents analysed by "ion chromatography (IC)" and "ion selective electrode (ISE)" method are compatible with each other. However, in general, fluoride values measured by IC method are lower than those measured by the ISE method. By the blending processes, fluorine contents of the waters, higher than the limit value (> 1.5 mg /L), was brought to a standard value, but in some regions they are reduced below the standard values (<0.5 mg /L). Fluoride contents of the waters obtained below the standard value may give rise to problems in terms of dental development and health. Therefore, blending operations for the drinking waters used in Isparta city should be carried out very carefully. Keywords: Fluoride, Isparta public water system, ion chromatography, ion selective electrode. Demer SA, Memiþ Ü (2011) Isparta Ýl Merkezinde Ýçme Sularýnýn Farklý Florür Ýçeriklerinin Ýncelenmesi. Ekoloji 20 (79): 77-82. GÝRÝÞ Ýnsan saðlýðý açýsýndan florür içme sularýnda belirli bir konsantrasyon aralýðýnda bulunmalýdýr. Dünya Saðlýk Örgütü (Anonymous 2006b) ve ülkemizde de Türk Standartlarý Enstitüsü (Anonymous 2005b) tarafýndan belirlenen kriterlere göre içme suyunda bulunmasý gereken maksimum florür konsantrasyonu 1,5 mg/l olarak belirlenmiþtir. Düþük miktardaki florür deðeri özellikle çocuklarýn diþ geliþimi ve saðlýðý açýsýndan olumsuz etkiler gösterirken, yüksek miktardaki florür diþ ve kemiklerde birikmekte ve florozis olarak bilinen hastalýða sebep olmaktadýr. Florürlü suyun uzun vadede kullanýmý kemikleri olumsuz etkilemekte ve aðýr iskelet problemlerine yol açmaktadýr (Browne ve ark. 2004). Ýçme suyundaki florür konsantrasyonunun (i) 0,5 mg/l'den düþük olduðunda diþ hassasiyeti oluþtuðu, (ii) 0,5-1,5 mg/l arasýnda vücut için gerekli olduðu, (iii) 1,5-4 mg/l arasýnda diþ florozis hastalýðý, (iv) >4 mg/l olduðunda diþ ve iskelet florozisi ve (v) 10 mg/l'den fazla olduðunda ise kýrýlmalarýn gerçekleþtiði florozis hastalýklarý olarak saðlýða olan etkileri belirlenmiþtir (Dissanayake 1991, Meenakshi ve ark. 2004, Alemdar ve ark. 2009). Dünya Saðlýk Örgütü (WHO) raporlarýna göre Isparta ilinde, iklime baðlý su tüketim miktarý da göz önüne alýnarak, içme sularýndaki maksimum florür iyonu miktarýnýn 1,2 Geliþ: 22.02.2010 / Kabul: 01.11.2011 No: 79, 2011 77

Ekoloji mg/l olmasý gerektiði belirlenmiþtir (Beyhan 2003). Türkiye'de içme sularýnda florür iyonunun etkili bir þekilde görüldüðü yerlerden biri de Isparta ilidir. Isparta ili, Türkiye'de Göller Bölgesi (GB) olarak bilinen bölgede yer alýr. Isparta içme suyundaki yüksek florür miktarýnýn kökeni ve saðlýk etkileri birçok araþtýrmaya konu olmuþtur (Pekdeðer ve ark. 1992, Çoban ve ark. 2001, Davraz ve ark. 2008, Oruç 2008). Ancak, Isparta ili þebeke suyunda florürün konsantrasyonu ile ilgili çalýþma yapýlmamýþtýr. Bu çalýþmada Isparta ili þebeke suyunda florür daðýlýmý lokasyonel olarak araþtýrýlmýþ ve yapýlan harmanlama iþleminin etkisi ortaya konmuþtur. Bu amaçla þebeke suyu içindeki sulardan mahalle bazýnda örnekler alýnmýþ ve iki farklý yöntemle florür analizleri yapýlmýþtýr. Bunlar (i) iyon seçici elektrot yöntemi ve (ii) iyon kromatografisi yöntemidir. Florür analizi için geliþtirilmiþ pek çok yöntem vardýr. Bu çalýþmada standart yöntemler (Anonymous 2005a) olan iyon seçici elektrot (ISE) ve iyon kromatografisi (IC) metotlarý kullanýlarak tayinler yapýlmýþtýr. Florür iyonunu içeren sularýn, cam malzeme bünyesindeki silisyumla reaksiyona girmesi nedeniyle, deneysel çalýþmalarda kullanýlan tüm laboratuar malzemeleri plastik malzemelerden seçilmiþtir. Ýyon Seçici Elektrot (ISE) metodu, özellikle sulu çözelti içerisinde anyonlarýn ve katyonlarýn analizinde tercih edilen ve yaygýn olarak kullanýlan analiz yöntemlerindendir. Bu yöntem, iyon seçici bir elektrot vasýtasýyla direk potansiyometrik ölçümlerin alýndýðý elektroanalitik bir yöntemdir. Bu yöntemde temel prensip analit içerisine yerleþtirilen bir indikatör elektrot ile referans elektrot arasýnda oluþan potansiyel (voltaj) farkýnýn ölçülmesidir. Ýyon seçici elektrot ile florür iyonu tayini prensip olarak, hücre içindeki lantanyum florür kristalinin çözeltide bulunan florür iyonuyla potansiyel oluþturmasýdýr. Florür iyonu aktivitesi, çözeltinin toplam iyonik gücüne ve ph'ya baðlýdýr. Uygun bir tamponun ortama verilmesi, florürle kompleks yapýcý maddeler üzerinde üniform bir iyonik kuvvet saðlar, ph'yi ayarlar, daha önce oluþmuþ kompleksleri kýrar. Daha sonra elektrotla potansiyel ölçülür. Ancak florür analizinde giriþim yapýcý iyonlar hatalara neden olabilmektedir. Ýyon seçici elektrot metodu, konsantrasyon aralýðý 0,1-10 mg/l için uygundur. Florür iyonu özellikle alüminyum ve demir gibi çok deðerlikli katyonlarla Altýnkale Demer ve Memiþ kompleks oluþturur. Kompleksleþmeyi önlemek için CDTA (cyclohexylenediamine-tetraacetic acid) kullanýlýr. Bu madde, giriþim yapýcý katyonlarla kompleks oluþturarak florür iyonlarýnýn serbest kalmasýný saðlar (Erdmann 1975, Campbell 1987, Beyhan 2003, Anonymous 2005a). Ýyon Kromatografisi (IC) metodu, karýþýmlardaki kimyasal bileþiklerin ayrýlmasý, tanýnmasý ve tayini için kullanýlan bir analitik metottur. Bu yöntemlerde çalýþma düzeneði temel olarak sabit faz ve hareketli (mobil) fazdan oluþur. Mobil fazýn içerisinde yer alan bileþenler, sabit faza ait dolgu maddesiyle etkileþmeleri sebebiyle bir süre alýkonulurlar. Bu tutulma, örnekteki farklý bileþenler için farklý derecelerde ve sürelerde olur. Böylece bileþenler sabit fazýn sonlarýna doðru, farklý hýzlarda ilerledikleri için, birbirinden ayrýlmýþ vaziyette sabit fazý farklý zamanlarda terk ederler. Bu þekilde sabit fazdan çýkan bileþenlerin deriþimleri uygun bir biçimde ölçülür ve zamana veya mobil fazýn kullanýlan hacmine karþý y-ekseninde iþaretlenerek "kromatogram" denilen grafikler elde edilir (Anonymous 2002). ISE ve IC yöntemleri ile florür konsantrasyonlarýnýn ölçülmesi ile ilgili olarak literatürde çeþitli çalýþmalar bulunmaktadýr. Noh (2005), iyon seçici elektrot (ISE) ve iyon kromatografisi (IC) yöntemlerini kullanarak sularda florür ölçümlerini karþýlaþtýrmýþ ve ISE yönteminde kompleks bozucu ajan (TISAB II) kullanýlmasý nedeniyle IC yönteminden daha iyi sonuçlar verdiðini belirtmiþtir. Ayrýca IC ile yapýlan ölçümlerde florür deðerlerinin yüksek çýkmasýnýn florür pikine yakýn giriþim yapýcý anyonlarýn (format ve asetat gibi) varlýðý ile açýklanabileceðini öne sürmektedir. Oruç ve Sansarcý (1983) Isparta þehir merkezi içme sularýnýn saðlýða zararsýz miktarda florür içermesi için, az florürlü sularla katýþtýrýlmasýnýn veya yüksek florür içeren Andýk suyunun þebekeye verilmemesinin uygun olacaðýný önermiþtir. Iþýklý ve ark. (2000) Eskiþehir yöresindeki içme sularýnýn florür düzeylerinin belirlenmesi için ISE yöntemi kullanarak ölçümler yapmýþlar ve sonuçta burada optimum düzeyin altýnda florür içeren sularýn bulunduðunu belirtmiþlerdir. Kayar ve Çelik (2001) Manisa ili içme sularýnýn florür miktarýný belirlemek için iyon seçici elektrot yöntemi kullanmýþlardýr. 10 farklý noktadan alýnan örneklerin üç tanesinde bulunan florür deriþimleri standart deðerlere uygun olmasýna raðmen diðerlerinde düþük bulunmuþtur. Tokatýlý- 78 No: 79, 2011

Isparta Ýl Merkezinde Ýçme Sularýnýn Farklý Florür Ýçeriklerinin Ýncelenmesi Ekoloji oðlu ve ark. (2004) çeþitli örneklerde (içme suyu, meyve suyu, þiþelenmiþ içme suyu, kahve, ýhlamur, kuþburnu, çay, diþ macunu gibi) florür konsantrasyonlarýný ISE yöntemi ile belirlemiþlerdir. Davraz ve ark. (2008)'de Isparta'daki sularda florür konsantrasyonunu Coðrafik Bilgi Sistemleri (CBS) ile araþtýrmýþ, bazý bölgelerde yüksek florür deðerleri tespit etmiþlerdir. Bu bölgelerdeki sularýn Eðirdir Gölünden getirilen düþük florürlü sular ile harmanlanmasýný önermiþlerdir. Isparta il merkezinin içme suyu ihtiyacýnýn büyük bir bölümü içme suyu kaynaklarýndan cazibe, Eðirdir Gölünden ise önce terfi daha sonra cazibe ile saðlanmaktadýr. Eðirdir Gölünden gelen su, içme suyu arýtma tesisine getirilip gerekli iþlemleri yapýldýktan sonra þehrin içme suyu þebekesine verilmektedir. Isparta'nýn içme suyu ihtiyacýnýn bir kýsmý da Yarýkdibi (70 L/s), Akyokuþ (50 L/s) ve Aktaþ (20 L/s) kaptajlarýndan elde edilen sular ile saðlanmaktadýr. Kaptajlardan alýnan su, 20 L/s'lik keson kuyu ile birleþerek su depolarýnda toplanmakta, buradan da þehrin çeþitli bölgelerine iletilmektedir. Ayný þekilde Andýk kaptajýndan alýnan su da maslaklarda toplanarak þehrin çeþitli depolarýna daðýtýlmaktadýr (Anonymous 2001). Isparta il merkezinde içme ve kullanma sularýnýn bir bölümü de Gölcük Krater Gölü birikim havzasýnda bulunan yeraltýsularýndan karþýlanmaktadýr. Isparta ili ve yakýn çevresinde en yüksek florür deðeri (5,6 mg/l) piroklastik kayaçlardan oluþan akiferlerden çýkan bir kaynakta ölçülmüþtür. Piroklastik kayacýn camsal hamurunun, kayaç-su etkileþimi yoluyla yeraltý sularýndaki florürün zenginleþmesine neden olduðu düþünülmektedir (Pekdeðer ve ark. 1990, 1992). MATERYAL VE METOT Deneysel çalýþmalar, Süleyman Demirel Üniversitesi Jeotermal Enerji, Yeraltýsuyu ve Mineral Kaynaklarý Araþtýrma ve Uygulama Merkezinde bulunan cihazlardan yararlanarak yapýlmýþtýr. Bu çalýþmada, Haziran 2009'da Isparta il merkezindeki içme ve kullanma sularýndaki florür deðerleri 46 farklý noktada ölçülmüþ ve elde edilen analiz sonuçlarýna göre lokasyonel florür haritasý hazýrlanarak Isparta'daki florür daðýlýmý belirlenmiþtir. Thermo Orion 720 A+ marka Ýyonmetre cihazýnda Orion marka olan florür elektrodu (9609 BNWP), Orion tarafýndan üretilen 0,1 M F standardý (Orion ionplus-application solution- 940906) ve florür elektrodunun içine konulan özel dolum sývýsý (Orion ionplus-filling solution- 900061) kullanýlmaktadýr. Bunun yanýnda, elektrot ile florür iyonu analizinde, giriþim önleyici tampon olarak TISAB II çözeltisi (Orion ionplus- Application solution-940909) kullanýlmaktadýr. TISAB II tampon çözeltisi, standart hazýrlama ve numune analiz aþamalarýnda bire bir oranda kullanýlmýþtýr. Kullanýlan elektrot her çalýþmaya baþlamadan önce kalibre edilmiþ, çalýþma aralarýnda da kalibrasyonun doðruluðu kontrol edilmiþ, gerektiði durumlarda kalibrasyon yeniden yapýlmýþtýr. Elektrodun kalibrasyonu için, çalýþýlacak olan konsantrasyon aralýðýna baðlý olarak 3 adet (0,1-0,5-2,5 ppm) kalibrasyon standardý kullanýlmýþtýr. Örnek ve TISAB II bulunan kap içine elektrot daldýrýlmýþ, okuma yapýlmýþ ve ekranda görülen deðer kaydedilmiþtir. Ölçüm yapýlýrken her örnek için 3 kez okuma yapýlmýþ ve bunlarýn ortalamalarý alýnmýþtýr. Yapýlan her ölçümden önce ve sonra elektrodun uç kýsmý kalýntý florür iyonu kalmamasý için distile su ile yýkanmýþ ve yumuþak kurulama kaðýdý ile kurulanmýþtýr. Florür iyonu analizi yapýlacak olan numuneler, elektrotla analiz edilmeden önce, numunede bulunan askýda katý maddelerin giriþime sebep olmamasý için 0,45 μm gözenek çaplý membran filtreden süzülerek analiz edilmiþtir. Çalýþmalarda Dionex ICS-3000 iyon kromatografisi kullanýlmýþtýr. Cihazda anyon ölçümleri için 10 mm'lýk Na 2 CO 3 (037162) eluenti ve "Dionex Seven Anion Standart II (057590)" standardý kullanýlmaktadýr. Ana stok çözeltiden örneklerin ölçüm aralýklarý göz önünde bulundurularak 3'lü kalibrasyon standartlarý (0,1-0,5-2,5 ppm) hazýrlanmýþtýr. Anyon ölçümü için gerekli olan ayarlar yazýlým programýna girilerek cihazýn kalibrasyonu yapýlmýþtýr (Þekil 1). Kalibrasyon sonucunda yazýlým programýnýn hesapladýðý deðerler Þekil 2'te görülmektedir. Daha sonra viallere konulan numuneler otomatik örnekleyiciye yerleþtirilmiþ ve ölçüm yapýlmýþtýr. Ölçüm sonunda yazýlým programý üzerinde örneklerin kromatogramlarýnýn baseline hatlarýnýn düzgünlüðü kontrol edilmiþ ve sonuçlar kaydedilmiþtir. BULGULAR VE TARTIÞMA Florür ölçümleri için Haziran 2009'da Isparta ili mahallerinden lokasyonlar belirlenmiþtir (Þekil 3). Belirlenen bu lokasyonlardan alýnan su örneklerinde hem "iyon kromatografý" hem de "iyon seçici No: 79, 2011 79

Ekoloji Altýnkale Demer ve Memiþ elektrot" yöntemleri ile florür konsantrasyonlarý ölçülmüþtür (Tablo 1). Þekil 4'te her iki analiz yöntemi ile yapýlan ölçümlerin birbiri ile uyumlu olduðu görülmektedir. Ancak bununla beraber genel olarak IC yöntemi ile ölçülen florür deðerleri, ISE yöntemi ile ölçülen deðerlerden daha düþük çýkmýþtýr. Analiz sonuçlarýnýn doðruluk ve tekrarlanabilirliðinin kontrol etmek için iyon kromatografisi yönteminde standart ekleme tekniði kullanýlarak doðruluk kontrolü hesaplanmýþtýr (Karaca 2008). Standart ekleme yönteminde, standartlar gerçek numuneden hazýrlandýðý için, numuneler ve standartlar arasýndaki fiziksel ve kimyasal uyumsuzluklar en aza indirilmiþtir. Bu yöntemde, analiz sonuçlarý dikkate alýnarak 3 mahalleden (Sidre, Kurtuluþ, Gülevler) alýnan her bir örneðe %50, %100 ve %150 olacak þekilde standart eklemesi yapýlmýþ ve geri kazaným deðerleri hesaplanarak Tablo 2'de sunulmuþtur. Bu deðerlere göre yöntemin doðruluðu tatminkardýr. Yöntemin tekrarlanabilirliðini belirlemek için ise, 3 mahallede (Sidre, Kurtuluþ, Gülevler) her bir örnek 7 kez analiz yapýlmýþ ve ortalama (X), standart sapma (SD) ve relatif standart sapma (RSD) deðerleri hesaplanmýþtýr (Tablo 3). Tablo 3'de verilen RSD deðerlerine göre bu yöntemin tekrarlanabilirliði de olumlu sonuç vermiþtir. Þekil 3'te görüldüðü gibi Anonymous (2006b) ve Anoymous (2005b) standartlarýna göre düþük florür deðerlerinin Eðirdir gölünden getirilen düþük florürlü sularýn, yine düþük florür içeren yeraltýsularý ile fazla oranda karýþtýrýlmasýndan kaynaklandýðý düþünülmektedir. Þekil 4'te ISE ve IC yöntemlerinin karþýlaþtýrmasý yapýlmýþtýr. Burada her iki yöntem arasýnda lineer bir korelasyon olduðu görülmektedir ve korelasyon katsayýsý 0,98'dir. Yapýlan deneysel çalýþmalarda hem "iyon kromatografisi (IC)" hem de "iyon seçici elektrot (ISE)" yöntemleri ile ölçülen florür konsantrasyonlarýnýn birbiri ile uyumlu olduðu görülmüþtür. Ancak genel olarak IC yöntemi ile ölçülen florür deðerleri, ISE yöntemi ile ölçülen deðerlerden daha düþük çýkmýþtýr. Elde edilen analiz sonuçlarýna göre Isparta ili merkezindeki sularýn florür deðerleri (i) <0,5 mg/l olan, (ii) 0,5-1,0 arasýnda olan, (iii) 1,0-1,5 arasýnda olan ve (iv) >1,5 mg/l olan bölgeler olarak ayrýlmýþtýr (Þekil 3). Isparta içme ve kullanma suyu þebekesi içerisindeki bazý lokasyonlarda önceden yüksek 80 Þekil 1. Ýyon kromatografisi ile çizilen florür kalibrasyon grafiði Þekil 2. Ýyon kromatografisi cihazýnda kalibrasyon sonrasý yazýlým programýnýn hesapladýðý deðerler. Þekil 3. Isparta þehir planý üzerinde florür konsantrasyonu daðýlým haritasý (Analiz deðerleri için Tablo 1b'ye bakýnýz). Þekil 4. Her iki yöntem ile yapýlan ölçüm sonuçlarýnýn karþýlaþtýrýlmasý. No: 79, 2011

Isparta Ýl Merkezinde Ýçme Sularýnýn Farklý Florür Ýçeriklerinin Ýncelenmesi Ekoloji Tablo 1. Isparta ilindeki mahallelerden alýnan su örneklerinin iyon seçici elektrot (ISE) ve iyon kromatografisi (IC) ile ölçüm sonuçlarý Tablo 2. Ýyon kromatografisi metodunun doðruluðunun kontrolü için yapýlan testlere ait veriler. *numune konsantrasyonunu % 50, % 100 ve % 150 artýracak þekilde eklenen florür standardý Tablo 3. Ýyon kromatografisi metodunun tekrarlanabilirlik kontrolü için yapýlan testlere ait veriler. * Anonymous (2006a), ** Davraz ve ark. (2008) miktarda bulunan ve standart deðerleri aþan (>1,5 mg/la) florür deðerleri belediyenin yaptýðý harmanlama çalýþmalarý ile düþürülmüþtür. Ancak yapýlan harmanlama iþleminden dolayý þehrin bazý bölgelerinde, sularda florür deðerlerinin standart deðerlerin altýna (<0,5 mg/l) düþtüðü bu çalýþmada yapýlan ölçümler ile ortaya çýkmýþtýr. Standart deðerlerin altýna düþen florür deðerleri diþ geliþimi ve saðlýðý açýsýndan olumsuz sonuçlar yaratabilir. Bu nedenle Isparta içme sularýndaki harmanlama iþlemleri daha dikkatli olarak yapýlmalýdýr. TEÞEKKÜR Yazarlar, bu makalede arazi ve laboratuar çalýþmalarýnda gerekli olanaklarý saðlayan ve görüþleri ile destek olan Süleyman Demirel Üniversitesi, Jeotermal Enerji, Yeraltýsuyu ve Mineral Kaynaklarý Araþtýrma ve Uygulama Merkezi Müdürü Sayýn Prof. Dr. Nevzat Özgür'e, arazi çalýþmalarýnda yardýmcý olan Jeo. Müh. Tuðba A. Çalýþkan'a teþekkür ederler. KAYNAKLAR Alemdar S, Kahraman T, Aðaoðlu S, Aliþarlý M (2009) Bitlis Ýli Ýçme Sularýnýn Bazý Mikrobiyolojik ve Fizikokimyasal Özellikleri. Ekoloji 19 (73): 29-38. Anonymous (2001) Isparta Ýli Ýçme Suyu Raporu. Isparta Belediyesi ISOT Müdürlüðü, Isparta. Anonymous (2002) Principles and troubleshooting techniques in ion cromatography. Dionex Corporation Document No: 034461. Anonymous (2005a) Standard Methods for the Examination of Water and Wastewater. APHA, AWWA, Washington. Anonymous (2005b) Sular - Ýnsani tüketim amaçlý sular. TS-266, Türk Standartlarý Enstitüsü, Ankara. Anonymous (2006a) 1999-2006 Devlet Su Ýþleri Göl suyu analiz sonuçlarý. Devlet Su Ýþleri Müdürlüðü, Ankara Anonymous (2006b) Guidelines for drinking water quality. World Health Organisation (WHO), First addendum to 3 rd edition, Vol. 1, World Health OrganisationPublications, Geneva. Beyhan M (2003) Atýk çamurlar ve doðal malzemeler ile sulardan florür iyonu gideriminin araþtýrýlmasý. Doktora Tezi, Yýldýz Teknik Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Ýstanbul. No: 79, 2011 81

Ekoloji Altýnkale Demer ve Memiþ Browne D, Whelton H, O'Mullane D (2005) Fluoride Metabolism and Fluorosis. Journal of Dentistry 33 (3): 177-186. Campbell A D (1987) Determination of fluoride in various matrices. Pure and Applied Chemistry 59 (5): 695-702. Çoban H, Caran Þ, Görmüþ M (2001) Origin of fluorine within the Afyon-Isparta volcanic district, SW Turkey: is fluormica the key? In: Cidu R (ed), Proceedings of the 10 th International Symposium on Water-Rock Interaction (WRI-10), 10-15 July 2001, Villasimius/Italy, 477-480. Davraz A, Þener E, Þener Þ (2008) Temporal variations of fluoride concentration in Isparta public water system and health impact assessment (SW-Turkey). Environmental Geology 56: 159-170. doi: 10.1007/s00254-007-1148-1. Dissanayake CB (1991) The Fluoride Problem in the Groundwater of Sri Lanka: Environmental Managenement And Health. International Journal of Environmental Studies 19: 195-203. Erdmann DE (1975) Automated ion-selective electrode method for determining fluoride in natural waters. Environmental Science and Technology 9 (3): 252-253. doi: 10.1021/es60101a008 Iþýklý B, Kalyoncu C, Metintaþ S, Demir TA (2000) Eskiþehir yöresindeki içme sularýnda florür düzeyleri. Ekoloji 9 (36): 28-30. Karaca F (2008) Büyükçekmece Havza Atmosferindeki PM 2.5 ve PM 10 Partikül Gruplarýndaki Metallerin Ýstatistik Daðýlým Özelliklerinin Ýncelenmesi. Ekoloji 17 (68): 33-42. Kayar N, Çelik, A (2001) Manisa ili içme sularýnda florür düzeylerinin iyon seçici elektrod ile saptanmasý. Ekoloji 10 (40): 9-11. Meenakshi VK, Garg K, Renuka AM (2004) Groundwater quality in some villages of Haryana, India: focus on fluoride and fluorosis. Journal of Hazardous Materials 106: 85-97. Noh J (2005) Evalution of analytical methodologies for fluoride determination and speciation of fluoro complexes of aluminium.msc Thesis, University of Johannesburg, Johannesburg. Oruç N (2008) Occurrence and problems of high fluoride waters in Turkey: an overview. Environmental Geochemistry and Health 30: 315-323. doi: 10.1007/s10653-008-9160-2. Oruç N, Sansarcý H (1983) Isparta þehir merkezi içme sularýnda florür miktarýnýn azaltýlmasý. In: Keçeli R (ed), Akdeniz Üniversitesi Isparta Mühendislik Fakültesi, 1. Mühendislik Haftasý Bildirileri, 7-10 Haziran 1983, Isparta, 35-43. Pekdeðer A, Özgür N, Schneider H J, Bilgin A (1990) High fluorine contents in aqueous systems of the Gölcük area, Isparta/W-Taurides. In: Savaþcýn MY, Eronat H (eds.) Proceedings of the International Earth Science on Aegean regions, II, 1-6 October 1990, Izmir, 160-170. Pekdeðer A, Özgür N, Schneider HJ (1992) Hydrogeochemistry of fluoride in shallow aqueous systems of the Golcuk area, SW Turkey. In: Kharaka YK, Maest AS (eds), Proceedings of the 7 th International Symposium on Water-Rock Interaction, 13-18 July 1992, Utah, 821-824. Tokatlýoðlu Þ, Kartal Þ, Þahin U (2004) Determination of Fluoride in Various Samples and Some Infusions Using a Fluoride Selective Electrode. Turkish Journal of Chemistry 28: 203-211. 82 No: 79, 2011