TOPKAPI SARAYI HÛMAYÛN KAPISI VE YAZILARI Yard. Doç. Dr. Ali R za Özcan 1988 MSÜ Güzel Sanatlar Fakültesi Geleneksel Türk El Sanatlar Bölümü nden mezun oldu. 1989 y l nda"klasik Devir Kur'an- Kerimleri nin Tezhibli Sayfalar " adl teziyle Yüksek Lisans, 1996 y l nda "Türk Nes'talik Ekolü" adl eser çal flmas yla Sanatta Yeterlik diplomas almaya hak kazand. Prof. Dr. Ali Alparslan'dan Ta'lik Hattat Hüseyin Kutlu dan Sülüs-Nesih yaz lar ndan icazetnâme ald. Çeflitli karma sergilere kat ld ve yaz müsabakalar nda ödüller ald. Halen MSÜ Güzel Sanatlar Fakültesi Geleneksel Türk El Sanatlar Bölümü'nde Yard mc Doçent olarak çal flmaktad r. 292
Topkap Saray, stanbul un üzerinde bulundu u tarihî yar m adan n en ucunda Haliç ile Bo az n kesiflti i noktada yer al r. Bu saray, tatl bir meyille Marmara Denizi ne, Bo az a z na ve Haliç e do ru inen stanbul un en do u tepesinin üstüne kurulmufltur Bu saray, as rlarca Osmanl mparatorlu u nun idare merkezi olarak kullan ld. Fatih Sultan Mehmet taraf ndan temelleri at lan Topkap Saray nda, Dolmabahçe Saray na yerleflmek üzere buradan ayr lan Sultan Abdülmecid e kadar yirmi befl padiflah yaflad. Saray n etraf Fatih taraf ndan yapt r lm fl olan kara ve deniz surlar yla çevrilidir. Surlar n uzunlu u yaklafl k 5 km olup, üzerinde girifl ç k fllar n yap ld kap lar bulunur. Bu kap lar flöyledir: 1-Bâb- Hûmâyûn 2-So uk Çeflme Kap s, 3- Demirkap -bu kap saray n kara taraf ndaki ilk kap s d r-, 4-Yal köflkü Kap s veya k saca Yal kap s, 5-Topkap s, (Bu kap da yan nda bulunan toplardan dolay böyle adland r lm flt r) 6- Bal khane kap s, 7-Otluk kap s. (1) Arapça kap, fas l mânas na gelen bâb kelimesinin sonuna eklemeler yapmak suretiyle bir hayli birleflik kelime türetilmifltir: Bâb- Âli, Bâbü s-saâde, Babü s-selâm, Bâb- hükümet, Bâb- seraskerî, Bâb- fetva bu cümledendir. Hümâ ise, ran mitolojisinde gölgesi kimin bafl n n üzerine düflerse ikbâle nail olaca na inan lan bir kufltur. Kelimenin asl hümay d r ve halk aras nda devlet kuflu, cennet veya talih kuflu olarak da bilinir. (2) Arapça bâb kelimesi ile; Farsça âli, mübârek, u urlu demek olan ve hümâ ile yûn edat ndan mürekkep bir kelimeden meydana gelen Bâb- Hümâyûn; Padiflah Kap s, Saltanat Kap s, anlamlar na gelir. Bâb- Hûmâyûn, Fatih Sultan Mehmed in yapt rd kara surlar n n en büyük kap s d r. Saray n ana kap s olan Bâb- Hümâyûn un inflas, bugün de mevcut olan kitabesine göre 883/1478 de bitirilmifltir. Tarih-i Âta, adl eserde kap n n üstünde Fatih devrinde bir köflk oldu undan bahsedilmektedir. Sûr- Sultânî üzerinde Ayasofya Meydan na aç lan bu tâk kap n n en belirgin özelli i masif girifl kat üzerinde ahflap köflktür. Farkl zamanlarda yap lm fl olan minyatürlerde, gravürlerde, ya l boya tablolarda ve foto raflarda üst kat n Ayasofya Meydan na bakan iki s ra penceresi oldu u görülür. Alt s rada yedi, üst s - rada da alt pencere bulunmaktad r ve alt s ran n ortas nda bulunan pencere di erlerinden daha büyüktür. Binan n cephesinde yer alan pencerelerin fazlal ndan buran n bol fl kl, ferah, bir köflk oldu u düflünülebilir. (3) Bâb- Hûmâyûn; iç içe iki kap olup, ka- Resim 1; Matrakç Nasuh un minyatüründe Bâb- Hümâyûn (1) P.. ncicyan, stanbul, s.27 (2) M.Zeki Pakal n, Osmanl Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlü ü, s.866 (3) Reflat Ekrem Koçu, Topkapu Saray, s.11 Resim 2; Thomas Allom un gravüründe Bâb- Hûmâyûn Resim 3; stanbul a ilk gelen foto rafç lardan sveçli Guillaume Berggren in 1875 tarihinde çekti i foto rafta Bâb- Hûmâyûn un üst kat görülüyor. 293
(4) Do an Kuban, stanbul Ansiklopedisi., C.7, s.283-4 (5) Reflat Ekrem Koçu, stanbul Ansiklopedisi, s.1766 (6) Mithad Serto lu, Osmanl Tarih Lûgat s.56 (7) Ziya Erkins, Topkap Saray, s.9 (8) Ekrem Hakk Ayverdi, stanbul Ansiklopedisi, IV. Cilt, s.1767 (9) E. Hakk Ayverdi, Fatih devri Hattatlar ve Hat Sanat, s.3 p derin kemerli bir girinti içine yerleflmifltir. (4) Kap girifli yap n n tam ortas nda de- ildir ve sa taraf sol taraftan büyüktür. Kap n n içinde kubbeli iki ko ufl ve mahzen bulunur. Kap kanatlar ise, dövme demirden yap lm flt r. Bugün mevcut olmayan üst katta ise, üç oda, iki tuvalet ile banyo mevcuttu. (5) Bu odalara Yavuz Sultan Selim zaman nda M s r dan getirilen kuyumcu, hakkâk, nakkafl gibi sanatkârlar yerlefltirilmiflti. Ancak, kalabal k sanatç gurubunun geceli gündüzlü saray kap s ndan girip ç kmalar hofl görülmemifl, çal flmalar için baflka yerler gösterilerek buras boflalt lm flt. Bâb- Muallâ, Mahzen-i Defâtîr-i Hâkanî gibi isimler de tafl yan bu odalar, Kanunî zaman nda flehit ve kimsesizlerin b rakt klar eflyan n sakland odalard. Son devirlere kadar Maliye hazinesine ait evrak burada saklan yordu. (6) Hûmâyûn Kap s, sabah ezan ile aç l r, yats dan sonra kapan rd. Kubbealt nda Dîvân- Hümâyûn un topland günler; her hafta sal günleri, Divân da ifli olanlar, saray n günlük hayat yla alâkadar esnaf ve tüccar, Enderun- Hümâyûn da yak nlar n görmeye gelenler, Bâb- Hümâyûn dan serbestçe girebilirdi. Saraya gelen vezirler, ulema ve yabanc devlet elçileri de, bu kap dan at ile rahatça geçebilir ve orta kap ya kadar gidebilirdi. Alaylarda ve törenlerde de bu kap dan girilirdi. Bu d fl kap n n kontrolü yeniçerilerin elindeydi ve kap 300 görevli taraf ndan korunurdu. Arka cephesi hakk nda vesika olmayan Bâb- Hûmâyûn, tarih içinde tamirler görmüfltür. 1867 tarihinde taraçadaki köflk yanm flt r. Kap üzerinde bulunan Sultan II. Mahmud ve Sultan Abdülaziz tu ralar yap lan tamirleri gösterir. Giriflin iki yan ndaki çeflmeler Sultan Abdülazîz devrine aittir. (7) Son kat, yine Sultan Abdülaziz zaman nda kald r lm flt r. (8) Kap üstündeki müfltemilât, 1924 y l nda Frans z Senegal askerlerinin sebep olduklar bir yang nda harap olmufltur. Fatih devrinde, bu güne kadar tespit edilen 33 kadar hattat içerisinde; celi sülüs yazan, ismi ve eserleri bilinen iki hattat vard r. Bunlar, Edirneli baba-o ul Ali ve Yahya Sûfî lerdir. (9) Fatih Sultan Mehmet, stanbul u ald ktan sonra kendi ad n verdi i bir cami yapt rm flt. Bu camiin avlusunda pencere al nl klar nda yer alan Fatiha sûresi ile çini üzerindeki Ayete l- kürsi levhalar, Edirneli Yahya Sûfî ye (ö.1478) aittir. Camiîn kitabe- 294
si ise, Yahya Sûfî nin o lu Ali Sûfî (ö.?) taraf ndan yaz lm flt r. Hat sanat n babas ndan ö renen hattat n Aklâm- sitte de üstad oldu u yaz lar ndan anlafl lmaktad r. Edirne de do an ve sonra stanbul a gelip yerleflen ve burada ölen hattat n kabri, fieyh Hamdullah n Karacaahmet Mezarl ndaki kabrinin yak n ndad r. Ali Sûfî nin de babas Yahya Sûfî gibi bugüne kadar kâ t üzerinde sülüs ve nesih yaz lar na rastlanmam flt r. Süheyl Ünver ve ondan naklen Ekrem Hakk Ayverdi, Fatih Nak flhanesi nin temellük kitabeleri Ali Sûfî taraf ndan yaz lm flt r derse de böyle bir vesika bugün mevcut de ildir. (10) Ali Sûfî nin Hûmâyûn Kap s üzerinde bulunan yaz lar, harflerinin güzelli i bak - m ndan Osmanl hat tarihinde çok önemli bir yere sahiptir. Buradaki yaz lar 19. asra kadar celi sülüs yaz n n en güzel örnekleri olarak kalm flt r. Bu yüzden Ali Sûfî nin devrini aflan büyük bir hattat oldu u kabul edilir. 15. yüzy l ile 19. yüzy l aras ndaki devrede celî yaz da ilerleme olmam flt r ve bu durumun, Aklâm- sitte ye verilen önemin celîye verilmemesinden veya sülüs yaz kaidelerinin celîye uygulanmamas ndan ileri gelmekte oldu u tahmin edilebilir. Mustafa Râk m dan önce fieyh Hamdullah ve Haf z Osman gibi iki büyük dâhî ve onlar n temsilcileri de celî ile fazla u raflmam fllar ve belki de celi yaz y mimarî bir unsur olarak düflünmemifllerdi. Bu yüzden olsa gerek fieyh Hamdullah sülüsteki baflar s n celîde gösterememifltir. Fakat bütün buna ra men celî yazmak isteyenlerin, Ali b. Yahya es- Sûfî ile fieyh in yaz lar ndan istifade ettiklerini de hat rdan ç karmamak lâz md r. (11) Yaz n n büyümesiyle yaz daki oranlar de iflir. Böyle olunca genifl yüzeylerde harflerin anatomik yap lar n, e imlerini, leke de erlerini, hareketlerini, formlar n ve biçimlerini, harfler aras ndaki dengeleri kontrol etmek zorlafl r. Bu yüzden celi yaz - da geliflme 19. yy. hattatlar ndan Mustafa Râk m a kadar pek yavafl olmufltur. III. Ahmet Çeflmesi ne bakan yaz lar; 15.yy celi sülüsünün en güzel örneklerindendir. Bu yaz larda kompozisyon güzelli- (10) E. Hakk Ayverdi, a.g.e., s.17 (11) Ali Alparslan, slâm Yaz Sanat, s.490 295
(12) Abdülhamid Tüfekçio lu, Erken Dönem Osmanl Mimarîsinde Yaz, s.366 (13) mzan n farkl okunufllar için E. H. Ayverdi, a.g.e;17, Abdülhamid Tüfekçio lu, a.g.e., 367, Eldem-Akozan, Topkap Saray, s.9 296 ini, espas baflar s n, diyagonal hareketin ustaca kullan m n, al nl k formunun mükemmel ve dengeli bir flekilde kullan l fl n görmek mümkündür. Zafer tâk n and ran kap n n üst k sm nda 2.42 x 3.93 cm. ebatlar nda al nl k yaz s vard r. Al nl kta Besmele ile birlikte Hicr sûresi nin 45-48. ayetleri celi sülüsle 3,2 cm kalem a z kal nl yla ve 2 cm. derinli inde müsennâ (aynal ) olarak hakkedilmifltir: Bu al nl n alt nda 1,25 x 2.80 cm. ölçülerinde 1.6 cm kalem kal nl ile dikdörtgen bir formun içine yine kabartma olarak yaz lm fl olan 4 sat rl k kitabe, kalenin Fatih Sultan Mehmet taraf ndan 883/1478 tarihinde infla ettirildi ini göstermektedir. Metni Arapça olan kitabenin tercümesi flöyledir: Bu mübarek kale, Allah n te yidi ve r zas yla, güvenli i sa lamak amac yla, Sultan Mehmed Han n o lu Murad Han n o lu karalar n padiflah ve denizlerin hakan, insanlar n ve cinlerin üzerinde Allah n gölgesi, do uda ve bat da Allah n yard mc s, su ve topra n kahraman, Kostant niyye Kalesi nin fatihi ve fethin babas olan Sultan Mehmed Han n Allah tealâ onun hükümdarl n ebedî k ls n ve mekân n kutup y ld zlar ndan yüksek eylesin- emriyle, 883 y l n n mübarek ramazan ay nda imar ve infla edildi. (12) nfla kitabesinin alt ndaki tu ra, Sultan II. Mahmud undur ve Mustafa Râk m (1757-1826) taraf ndan 1230/1814 tarihinde çekilmifltir. Sa üst bofllu unda II. Mahmud un mahlâs olan Adlî ibaresi yer al r. Kap n n sa iç taraf nda 50 cm. çap ndaki daire içinde kabartma olarak 1,3 cm. kal nl nda Nasrun min-allâhi ve fethün karîb ve beflfliri l-mü minîne yâ Muhammed - Yard m Allah tand r ve zafer yak nd r. Ey Muhammed! Mü minlere müjdele (Saf sûresi/13. ayet) ibaresi celî sülüs ile müsenna olarak yaz lm flt r. Kap n n sol iç taraf nda ise, yine 50 cm. çap nda bir daire içinde 1,3 cm.lik kalem kal nl ile müsenna olarak celi sülüs yaz yla Ali Sofî nin imzas yer al r. mzada Ketebehu ad afûl abîd Ali bin Mezîd es-sûfî - onu kullar n en zay f Mezîd es-sûfî o lu Ali yazd ibaresi yaz l d r. Hattat, Fatih Camii infla kitabesinde imzas n Ketebehu Ali bin es-sûfî diye atarken burada Ketebehu Ali bin Mezîd es-sûfî fleklinde atm flt r. (13) Kap n n sa taraf ndaki duvar üzerindeki mermerde: Es-Sultan z llullahi fi l- arz / Sultan yeryüzünde Allah n gölgesidir. Kap n n sol taraf nda ise: Ye vi ileyhi küllü mazlum - Sadaka habibullah / Bütün mazlumlar ona (Allah a) s n r hadis-i flerifi yer almaktad r. Bu ikinci yaz n n alt nda Abdülfettah ve 1285/1868 tarihi okunmaktad r. Üzeri tonozla örtülü kap dan geçerek saray n avlusuna girdi inizde yaz sanat nda yaklafl k 400 y ll k bir zaman aflars n z. Ön taraftaki yaz larla kap n n arka taraf nda yer alan yaz lar aras nda 390 y ll k bir zaman dilimi vard r. Baflka bir ifadeyle kap dan iç avluya geçti inizde 15. yüzy ldan girip, 19. yy.dan ç kars n z. Kap n n saraya bakan taraf ndaki yaz - lar n hattat ise, 19. yüzy l n önemli hattatlar ndan Abdülfettah Efendi dir. Aslen Rum olan Abdülfettah Efendi 1814 te do mufltur. Sülüs-nesih yaz lar nda hocas Mustafa fiakir Efendi dir. 1857 de madenî para ressam olan hattat, Osmanl devletinde üst derecelerde önemli görevlerde bulunmufltur. 1896 da vefat eden hattat n kab-
ri Sultan II. Mahmud Türbesi haziresindedir. Hattat n eserleri aras nda fiefik Bey le birlikte yaz lar n yazd klar Bursa Ulu Camii yaz lar, Süleymaniye Camii yaz lar ile Bayezid Camii ndeki yaz lar say labilir. Ali Sûfî nin al nl k yaz s n n tam arkas na düflen bu k sma yine ayn form ve ölçü içine Hicr sûresi yaz lm fl olup kompozisyon ön taraftaki ile afla -yukar ayn d r. Bu yaz n n boyu: 3,92 cm., yüksekli i ise: 2,43 cm.dir. Burada kullan lan kalem kal nl 3,5 cm.dir. Bu da Ali Sûfî nin kalem kal nl - ndan yaln z 3 mm. fazlad r. Ön taraftaki tarih kitabesinin arkas na rastlayan k sma celi sülüs hatla, 1,.25 x 2,80 cm ebad nda Nasrun-min-Allahi ve fethun karîb ve beflflirü l-müminine ya Muhammed - Yard m Allah tand r ve zafer yak nd r. Ey Muhammed! Mü minlere müjdele (Saf sûresi/13. ayet) ibaresi yaz lm flt r. Kitabenin alt nda: Nemekahu Abdülfettah sersikkekünân -1284 / 1867 fleklinde imza ve tarih kayd okunmaktad r. Saraya bakan kap üzerindeki Sultan Abdülaziz bin Mahmud tu ras Abdülfettah imzal ve tarihsizdir. Kap n n sa nda Lâ ilâhe illâllah el-melîkü l-hakkû l-mübîn solunda ise, Muhammed resûlullah sâd kû lva di l-emîn ibaresi yer almaktad r. Kap n n ön ve arka taraf ndaki al nl a ayn ibarenin yaz lmas ve ibarenin seçimi bir tesadüf olmamal d r. barede: 45. (Allah n azab ndan korkup rahmetine s nan) takvâ sahipleri, mutlaka cennetlerde ve p nar bafllar nda olacaklard r. 46. Oraya emniyet ve selâmetle girin (denilir, onlara) 47. Biz, onlar n gönüllerindeki kini söküp att k; onlar art k köflkler üzerinde oturan dost ve kardefller olacaklar. 48. Onlara orada hiçbir yorgunluk gelmeyecek ve onlar, oradan hiç ç kar lmayacaklard r. fleklindedir. Osmanl mparatorlu u nun idare merkezine -saray n girifl kap s üzerine- bu ifadelerin yaz lmas düflündürücüdür. Bu kap dan yaln z halk girip ç km yor; çeflitli meslek erbâb, alimler ve sanatkârlarla, kumandanlar, fleyhülislâmlar, sadrazamlar, vezirler, paflalar, has l her s n ftan insan ve hepsinin üstünde padiflahlar girip ç k yordu. Ayetlerde emniyet, selâmet ve esenlik fikirleri vurgulanmaktad r. Dostluk ve kardefllikten bahsedilerek; birlik beraberlik duygular hat rlat lmaktad r. Kap, cennet kap s fleklinde tahayyül edilerek cennetin kap s ile benzerlik kurulmaktad r. Girilen mekân n emin bir yer oldu u buraya giren insanlara takva sahibi olmalar yani Allah tan korkmalar ö ütlenmektedir. Ayn ayetin kap n n her iki yüzünde yer almas sebebiyle mesaj hem saraya girenler, hem de ç kanlar içindir. Ali Sufi ile Abdülfettah Efendi nin al n- 297
fiekil 1; Ali Sûfi fiekil 2; Abdülfettah Efendi l kta bulunan yaz lar n mukayese etti imizde aralar ndaki farklar flöyle tespit edebiliriz: Yatay harflerin kullan l fl : ki yaz da da ilk göze çarpan özellik, kompozisyonun (istifin) e imli flekilde düzenlenmifl olmas d r. Ali Sûfî nin yaz s nda en üstte bulunan Besmele deki Allah lafz - n n elif harfi ile ye harfinin yâ-y makûs fleklinde kullan lmas ile yaz 4 bölüme, Abdülfettah Efendi nin yaz s ise 3 parçaya ayr lm flt r. Ye harfinin meyilli kullan l fl ve tekrar yaz ya perspektif bir anlay fl getirmektedir. (fiekil 1-2) Dikey harflerin kullan l fl : Ali Sufi nin yaz s nda orta k s mda bir y lma görülür. Abdülfettah Efendi, lâmelif harfini de ifltirerek buradaki yo unlu u azaltm flt r. Allah lafz n n elifinin dik olarak kullan lm fl olmas ndan dolay Abdülfettah Efendi nin yaz s nda harfler üst tarafta toplanm flt r. (fiekil 3-4) Hareke ve tezyini iflaretler: Harekelerin da l m nda Abdülfettah Efendi nin yaz s nda denge unsurunun daha ön plânda oldu unu görüyoruz. Ali Sufi nin yaz s nda ortada kulland penç motifini saymazsak tezyini iflaret yoktur. Hareke kullan m çok azd r ve teflrifatta da yer yer kaymalar vard r. En üstte fledde oldukça abart l kullan lm flt r. (fiekil 5-6) Farkl kullan lan harfler ve harf gruplar Bî-muhracîn kelimesi, Mustafa Râk m sonras anlay fla göre yaz lm flt r. Nûn harfi Abdülfettah Efendi de mürsel olarak yaz - l rken Ali Sûfî nûn u çanakl yazm flt r. Vav ile mim harfi Ali Sûfî de ayr yaz l rken Abdülfettah Efendi ikisinin bafl k sm n ortak kullanma yoluna gitmifltir.(fiekil 7-8) Sonuç olarak: Hümâyûn kap s üzerindeki yaz lar hat sanat tarihi aç s ndan önemlidir. Ali Sufi 15. yüzy ldan 19. yüzy la kadar yani Mustafa Râk m a kadar geçen zaman içerisinde celi sülüsü en iyi yazan hattatt r. ki hattat n ayn ölçüler içerisine, ayn ibareyi yazmalar da iki devrin yaz anlay fl n görmek aç s ndan ilginçtir. K yaslama yap lmadan bak ld nda iki yaz n n ayn yaz oldu u hissi insanda uyanabilir. Abdülfettah Efendi nin yaz s yla Ali Sufi nin yaz lar k yasland nda görülür ki; Ali Sûfî, yukar da söyledi imiz gibi zaman n çok aflan bir hattatt r. 15. yüzy lda celi yaz da böyle bir kompozisyonun tasarlanmas her hattat n yapabilece i bir ifl de ildir. Devrinin önemli hattatlar ndan olan Abdülfettah Efendi nin yaz s nda ise, Mustafa Râk m gibi bir dehân n yaz ya getirmifl oldu u aç l mlar n ve çözümlerin etkilerini görmek mümkündür. fiekil 3; Ali Sûfi fiekil 4; Abdülfettah Efendi 298
fiekil 5; Ali Sûfi fiekil 6; Abdülfettah Efendi Hattatlar n ayn ibareleri birbirlerini takliden yazmalar hat tarihinde oldukça s k rastlan lan bir durumdur. Hattatlar birbirlerini taklid edebilirler, istiflerini de ifltirerek yazabilirler. Bunda yad rganacak bir durum yoktur, ancak ayn mekân n iki taraf nda bu kadar zaman aradan sonra yaz lan yaz örne i yok denecek kadar azd r. Kap n n arka taraf nda önceleri baflka bir yaz var m yd? Var oldu una dair bir bilgi ve belgeye araflt rmalar m z esnas nda rastlamad k. Niçin 400 y l aradan sonra oraya yaz lm flt r? Bu da cevap bulamad m z sorulardan... Y llarca varaks z ve bak ms z bir halde olan kap üzerindeki yaz lar 2003 y l flubat-mart aylar nda alt n varak yap larak eski güzelli ine yeniden kavuflturuldu. Bu arada Abdülfettah Efendi nin yaz s restorasyon esnas nda yenilenmifltir. B BL YOGRAFYA ABDURRAHMAN fieref, Topkapu Saray Hümayûnu, Tarih-i Osmanî Encümeni Mecmuas, stanbul 1910 AHMED REF K, Bâb- Hümâyûn, Akflam Gazetesi, Nr. 6449 Eylül 1936 ALPARSLAN Ali, Osmanl Hat Sanat Tarihi, Yap Kredi Yay nlar, stanbul 1999 ALPARSLAN Ali, slâm Yaz Sanat, Do ufltan Günümüze Büyük slâm Tarihi, Ça Yay., c.14, stanbul 1990 ALPARSLAN Ali, Mimari Yap lar n Yaz Sanat Bak m ndan Önemi, Bo aziçi Üniversitesi Dergisi, Vols. 4-5, stanbul 1976-77 AM C S Edmondo de, stanbul, çev: Prof. Dr. Beynun Akyavafl, Kültür ve Turizm Bakanl yay., Ankara 1986 AYVERD Ekrem Hakk, stanbul Ansiklopedisi,. c. 4, st.1960 AYVERD Ekrem Hakk, Fatih Devri Hattatlar ve Hat Sanat, stanbul 1953 AYGEN Bilge, Fatih Zaman nda Topkap Saray Suyu, Türk Sanat Tarihi Araflt rma ve ncelemeleri II, stanbul Devlet Güzel Sanatlar Akademisi Türk Sanat Tarihi Enstitüsü Yay nlar :2, stanbul 1969 DEVELL O LU Ferit, Osmanl ca-türkçe Ansiklopedik Lügat, Ankara 1984 ELDEM S.H., AKOZAN F., Topkap Saray : Bir Mimarî Araflt rma, Kültür Bakanl Yay., stanbul 1982 ERK NS Ziya, Topkap Saray, stanbul 1959 NAL bnülemin Mahmud Kemal, Son Hattatlar, stanbul 1955 NC CYAN P.., 18. As rda stanbul, stanbul Fetih Cemiyeti yay nlar, stanbul 1976 KOÇU Reflat Ekrem, stanbul Ansiklopedisi, c. 4, stanbul 1960 KÖMÜRC YAN Eremya Çelebi, stanbul Tarihi-XVII. As rda stanbul, Eren Yay., stanbul 1988 KÖSEO LU Cengiz, Topkap Saray mparatorluk Hazinesi, Ak Yay nlar, stanbul, tarihsiz KUBAN Do an, Bab- Humayun maddesi Dünden Bugüne stanbul Ansiklopedisi, Tarih Vakf Yay., c.7, stanbul 1994 MÜSTAKîMZÂDE Süleyman Sadeddin, Tuhfe-i Hattatîn, (nflr. bnülemin Mahmud Kemal), stanbul 1928 PAKALIN M. Zeki, Osmanl Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlü ü, Cilt 3, Milli E itim Bakanl Yay., Bilim ve Kültür Eserleri Dizisi 646, stanbul 1993 RADO fievket, Türk Hattatlar, stanbul trsz SEÇK N Nadide, Topkap Saray n n Biçimlenmesine Egemen Olan Tasar m Gelenekleri Üzerine Bir Araflt rma, Atatürk Kültür Merkezi Baflkanl Yay., Ankara 1998 SERTO LU Midhat, Osmanl Tarih Lûgati, Enderun Yay., st.1986 TEZCAN Hülya, Topkap Saray ve Çevresinin Bizans Devri Arkeolojisi, T.T.O.K., stanbul 1988 Topkap Saray Müzesi Rehberi, Devlet Matbaas, stanbul 1933 TÜFEKÇ O LU Abdülhamid, Erken Dönem Osmanl Mimarisinde Yaz, Kültür Bakanl Yay., Ankara 2002 fiekil 7; Ali Sûfi fiekil 8; Abdülfettah Efendi 299