Uzay Keflfediyoruz. Günefl Sistemi Nerede? Her Yer Gökada Dolu! n yaln zca biri! evrendeki sonsuz Dünya bizim evimiz ve

Transkript

1 uzayi kesfet 13/2/6 19:35 Page 34 Uzay Keflfediyoruz n yaln zca biri! de in is kc gö da y sa evrendeki sonsuz Dünya bizi eviiz ve ister isiniz? ak n ta z r la flu renek, ko Evrendeki adresiizi ö Her Yer Gökada Dolu! Günefl Sistei Nerede? Bütün y ld zlar, gökada (galaksi) ad verilen dev y ld zlar topluluklar n n birer üyesidir. Gökadalar, y ld zlar, gaz ve tozdan oluflur. Bir gökadada, 10 ilyon 1 trilyon aras nda y ld z bulunur. Bu y ld zlar, ait olduklar gökadan n çeki erkezi çevresindeki yörüngelerinde dolan rlar. Günefl Sistei, evrendeki say s z gökadadan biri olan, Saanyolu Gökadas ndad r. Saanyolu, saral bir gökadad r. Parlak bir çekirde i ve y ld zlardan oluflan uzun, saral kollar vard r. Saanyolu Gökadas n n d fl na ç k p onun foto raf n çekebilsek, 35. sayfan n alt ndaki foto rafa çok benzer bir görüntü elde ederdik. Baz gökadalar saral, baz lar elips, baz lar da çubuk biçilidir. Baz lar n nsa belirgin bir biçii yoktur. Uzayda, birbirinden çok uzakta, farkl boyutlarda ve farkl biçilerde ilyarlarca gökada vard r. 34 Bili Çocuk

2 Bu foto raf, Hubble Uzay Teleskopu yla çekilifl ve uzay n yaln zca küçük bir bölüündeki gökada küesini gösteriyor. Foto rafta, yaklafl k gökada var! Y ld z Küeleri Y ld z topluluklar n n küelenerek gökadalar oluflturas gibi, gökadalar da küe oluflturur. Gökada küeleri de süper küeler i oluflturur. Bizi gökada z, Yerel Küe ad verilen ve çap befl ilyon fl k y l kadar olan bir gökada küesindedir. Bu küenin en büyük iki gökadas ndan biridir. Süper küeizin ad ysa Virgo Süper Küesi. Ifl k Y l Nedir? Gökadalar, çok aa çok büyüktür. Boyutlar n hesaplaak için, günlük yaflada kulland z uzakl k ölçüleri yetersiz kal r. Duyuflsunuzdur, gökbiliciler, fl k y l ad verilen bir uzakl k ölçüsü kullan rlar. Ifl k, evrende en h zl yol alan fleydir. Ifl k, bir saniyede kiloetre yol al r. Bir fl k y l, fl n bir y lda katetti i yoldur. Yani, 9,46 trilyon kiloetre! S k durun: Gökada z Saanyolu nun çap, fl k y l d r! Gezegeniiz Dünya, Saanyolu Gökadas n n erkezinden fl k y l uzakl ktad r. Bu foto rafta, bizden 2 ilyon fl k y l uzakl ktaki Androeda Gökadas görülüyor. Androeda, saral biçili bir gökada. Bili Çocuk 35

3 Merkür Venüs Dünya Mars Jüpiter Satürn Uranüs Neptün Bu reside, Günefl Sistei ndeki çeflitli gökcisilerinin birbirlerine göre büyüklükleri görülüyor. Örne in, Jüpiter in çap, Dünya n nkinin 11 kat kadar. Gezegenlerin birbirlerinden ve Günefl ten uzakl klar ysa gerçek oranlar na göre gösterileifl. Y ld zlar Y ld zlar, gezegenlerden çok daha büyük olan çok s cak gaz küreleridir. Örne in, bir y ld z olan Günefl in çap, Günefl Sistei nin en büyük gezegeni olan Jüpiter inkinin 10 kat d r. Y ld zlar, s cakl klar na ba l olarak avi, sar ya da k r z fl k saçarlar. Bizden çok uzakta olduklar için fl k noktalar gibi görünürler. Gece gökyüzüne bakt zda tü y ld zlar ayn boyday fl gibidir de il i? Aa y ld zlar çok çeflitli boyutlarda olabilir. T pk gezegenler gibi. Baz lar ötekilere göre çok büyüktür. Gökbiliciler, özel yöntelerle y ld zlar n uzakl klar n ve büyüklüklerini hesaplayabilirler. Bizi y ld z z Günefl, 1 ilyon kiloetre çap nda, yanan dev bir gaz topudur. Saanyolu ndaki 200 ilyar y ld zdan biridir. Yeryüzünde, yani Dünya da yafla, tüüyle Günefl ten gelen enerjiye ba l d r. Bu enerji, Günefl in içindeki hidrojen atolar n n sürekli olarak parçalanarak helyua dönüflesinden kaynaklan r. Günefl in yüzeyinin s cakl yaklafl k 6000 C dir. Çekirde inin s cakl ysa 15,6 ilyon C! Burada sürekli patlaalar oluflur ve çok büyük iktarlarda enerji ortaya ç kar. Geceleyin gökyüzünde gördü üüz y ld zlar n hepsi, t pk Günefl gibi çok s cak gaz küreleridir. Aa bizden çok uzaktad rlar. Günefl Sistei Günefl in çevresindeki yörüngelerinde dolanan çok çeflitli gökcisileri vard r. Günefl Sistei, her yöne do ru da l fl olan çok iktarda toz, bir y ld z (Günefl), sekiz gezegen, 162 uydu, cüce gezgenler, Bu foto raf, Dünya n n yörüngesindeki bir uzay eki indeki astronotlarca çekilifl. Afla da yerküre var. Arkadaki gökcisiyse Ay. 36 Bili Çocuk

4 kuyrukluy ld zlar, asteroidler ve buzul cisiciklerden oluflur. Venüs Günefl in kütleçekii, Günefl Sistei ndeki cisilerin uzaya da las n engeller. Gezegenler, asteriodler ve kuyrukluy ld zlar, Günefl in yörüngesinde dönerler. Dünya bizi evrendeki eviizse, Günefl Sistei de soka z, ahalleiz. Gezegenler, asteroidler, kuyrukluy ld zlar, cüce gezegenler bizi koflular z. Gezegenler Merkür, Günefl e en yak n gezegendir. Neptünse en uzak. Günefl Sistei ndeki gezegenlerin adlar, s ras yla Merkür, Venüs, Dünya, Mars, Jüpiter, Satürn, Uranüs ve Neptün. Merkür, Venüs, Dünya ve Mars kayasal yap l gezegenlerdir; yüzeyleri kat d r. Jüpiter, Satürn, Uranüs ve Neptün, büyük oranda gazlardan oluflur. Kat bir yüzeyleri yoktur; yaln zca çekirdekleri kayaçlardan ve etalden oluflur. Jüpiter in uydusu Titan flte Evrendeki Adresiiz! Bu, Bili Çocuk dergisinin evrendeki adresi. Buna bakarak siz de afla daki bofl fora evrendeki adresinizi yazabilirsiniz. Ad : Bili Çocuk Dergisi Cadde, No: Atatürk Bulvar No:221 Posta Kodu: Set: Kavakl dere Kent: Ankara Ülke: Türkiye Gezegen: Dünya Gezegen Sistei: Günefl Sistei Gökada: Saanyolu Gökadas Gökada Küesi: Yerel Küe Süper Küe: Virgo Süper Küesi Ad : Cadde, No: Posta Kodu: Set: Kent: Ülke: Gezegen: Gezegen Sistei: Gökada: Gökada Küesi: Süper Küe: Gezegenlerin yörüngeleri farkl uzunluklardad r ve her biri yörüngesindeki bir turu farkl sürelerde taalar. Dünya n n Günefl in çevresindeki bir turu bir y l sürer. Merkür, Günefl in çevresini 88 günde turlar. Cüce gezegen Plüton un Günefl in çevresindeki bir turuysa 248 y l sürer. Uydular, gezegenlerin yörüngesinde döner. Bili Çocuk 37

5 Asteroidler ve Kuyrukluy ld zlar Uydu denince önce gezegenler akla gelir. Ancak, baz asteroidlerin, hatta baz kuyrukluy ld zlar n da uydular var. Her y l yeni uydular keflfedildi i için, Günefl Sistei ndeki uydular n say s gittikçe art yor. Bir sanatç n n gözüyle Kleopatra asteroidi. Asteroidler ve kuyrukluy ld zlar, göktafllar d r. Asteroidlerin yap s nda etal ve kayaçlar vard r. Asteroidler, Günefl in çevresinde, Mars ve Jüpiter in aras ndaki yörüngelerinde dolan rlar. Bu göktafllar n n, bir zaanlar burada bulunan bir gezegenin parçalanas sonucu olufltu u san l yor. Kuyrukluy ld zlar, donufl gazlar, tozlar ve tafl parçac klar içeren göktafllar d r. Yörüngelerinde ilerlerken Günefl e yaklaflt kça s cakl klar artar ve içerdikleri gaz buharlafl r. Bu gazla birlikte, tozlar ve tafl parçac klar da serbest kal r. Bunlar Günefl rüzgârlar yla itildiklerinde göktafl n n arkas nda bir kuyruk oluflur. Kuyrukluy ld zlar n kayna, Günefl Sistei ndeki, Kuiper Kufla ad verilen NEAT Kuyrukluy ld z bir bölgedir. Buras, Neptün ün yörüngesinin d fl ndan bafllar, cüce gezegen Plüton un yörüngesinin ötelerine kadar uzan r. (Plüton, eskiden Günefl Sistei ndeki en küçük gezegen olarak kabul ediliyordu; aa art k o bir cüce gezegen.) Plüton da Kuiper Kufla nda yer al r. Burada baflka cüce gezegenler de bulunur. Cüce gezegenlerin say h zla art yor y l ndan bu yana 15 cüce gezegen keflfedildi. Peki, baflka gezegen sisteleri de Günefl Sistei kadar renkli yerler i? Bunu henüz biliyoruz. Do rusunu isterseniz, 1991 y l na kadar, baflka y ld zlar n çevresinde dönen gezegenler olup olad bile kesin olarak biliniyordu. Günefl Sistei nin d fl ndaki ilk gezegen, 1991 y l nda keflfedildi. O zaandan bu yana, baflka y ld zlar n yörüngesinde dönen 250 den fazla gezegen bulundu. Bu say n n daha da artas kaç n laz. Çünkü evren, düfl gücüüzü zorlayacak kadar büyük bir yer. Evrende bizi daha pek çok sürpriz bekliyor olabilir. Asl Zülal Ankara Üniversitesi Astronoi ve Uzay Bilileri Bölüü nden Prof. Dr. Ethe Deran a yaz za katk lar ndan dolay teflekkür ederiz. Kaynaklar Bili Çocuk