SLAM YET ÖNCES TÜRK DEVLET GELENE

SLAM YET ÖNCES TÜRK DEVLET GELENE Yusuf Cem ENCAN nönü Üniversite SOSYAL B L MLER ENST TÜSÜ Lisansüstü E itim-ö retim Yönetmeli i nin KAMU YÖNET M ANAB L M DALI çin Öngördü ü YÜKSEK L SANS TEZ Olarak Haz rlanm t r. (Malatya, 2007) 1

SLAM YET ÖNCES TÜRK DEVLET GELENE Yusuf Cem ENCAN Dan man: Doç. Dr. Yusuf KARAKILÇIK nönü Üniversite SOSYAL B L MLER ENST TÜSÜ Lisansüstü E itim-ö retim Yönetmeli i nin KAMU YÖNET M ANAB L M DALI çin Öngördü ü YÜKSEK L SANS TEZ Olarak Haz rlanm t r. (Malatya, 2007) 2

NÖNÜ ÜN VERS TES SOSYAL B L MLER ENST TÜSÜ MÜDÜRLÜ ÜNE Enstitümüz Yüksek Lisans Ö renci Yusuf Cem ENCAN taraf ndan Doç Dr. Yusuf KARAKILÇIK dan manl nda haz rlanan slamiyet Öncesi Türk Devlet Gelene i ba l kl bu çal ma, Jürimiz taraf ndan Kamu Yönetimi Anabilim Bilim Dal Yüksek Lisans Tezi olarak kabul edilmi tir. BA KAN :Prof. Dr. S. Kemal KARTAL ÜYE : Doç Dr. Yusuf KARAKILÇIK (Dan man) ÜYE :Yrd. Doç. Dr. Hüseyin ERKUL ONAY Yukar daki imzalar n, ad geçen ö retim üyelerine ait oldu unu onaylar m. 18./07/2007 Prof. Dr. S. Kemal KARTAL Enstitü Müdürü 3

ONUR SÖZÜ Mezuniyet Tezi olarak nönü Üniversitesi Kamu Yönetimi Anabilim Dal na sundu um " SLAM YET ÖNCES TÜRK DEVLET GELENE " ba l kl bu çal man n, bilimsel ahlak ve geleneklere ayk r dü ecek bir yard ma ba vurulmaks z n taraf mdan yaz ld n, bütün yap tlar n hem metin içinde hem de kaynakçada yöntemine uygun biçimde gösterilenlerden olu tu unu belirtir, bunu onurumla do rular m. 18/07/ 2007 Yusuf Cem ENCAN 1

ÖNSÖZ Günümüzde uluslar, küreselle me ad alt nda çok uluslu irketler taraf ndan ekonomik, siyasal ve kültürel bir k skaç alt nda ya amak zorunda b rak lmaktad r. Çok uluslu irketler bu eylem ile uluslar n ekonomik kaynaklar n yönetilebilmek ve yönlendirebilmek için her türlü kültürel ve siyasi etkenleri kullanmaktad r. Çok uluslu irketler, varl klar n devam ettirebilmek için uluslar n kendi kültürlerinden getirdikleri yönetsel ve siyasal modellerin b rak lmas için çaba harcamaktad r. Bu yeni model çok kültürlülü ü, çok seslili i ön planda tutuyormu gibi görünse de, tek tip insan yaratmaktad r. Yeni yönetim ekli, güçlünün yan nda, paraya tapan, tüketici, sadece sunulana raz olan, sorgulamayan ve ba ml bireyler yaratmaktad r. Türkiye Cumhuriyeti, bu küreselle me konusunda en fazla zarar gören ülkelerin ba nda gelmektedir. Çok güçlü yönetim kültürüne sahip olmas na kar n, Türkiye Cumhuriyeti bilinçli olarak siyasal ve sosyal yönden zay flat lmakta, h zla dünya ekonomik ç kar gruplar n n oyun alan haline getirilmektedir. Tüm bu de i im; geli im, demokratikle me, yerelle me, yöneti im, insan haklar adlar alt nda yap lmaktad r. Yüzy llarca s n fsal, rksal ve inançsal hiç bir ayr m olmamas na kar n, d tan zorlamalarla bu kavramlar toplum içine yerle tirilmeye çal lmakta, kutupla malar olu turularak, ülke daha kontrol edilebilinir yönetsel parçalara bölünmek istenmektedir. Çözüm; yabanc etkenlerin olmad, Türk ulusunun do al karakterine uygun yönetim tarzlar n n ortaya ç kart lmas ve uygulanmas d r. Bu nedenle, slamiyet öncesi Türk devletleri çok büyük öneme sahiptir. Bu dönem, Türklere slamiyet ad alt nda, zorla kabul ettirilen Arap kültüründen en az etkilendi i bir dönemdir. slamiyet öncesi Türklerin siyasal, yönetimsel ve sosyal yönden incelenmesi, günümüzde kar la lan sorunlar n a lmas nda çok büyük yarar sa layacakt r. Günümüz Türkiye sinin yönetimsel yap s na çok büyük k tutaca na inand m bu yüksek lisans tezimin tüm ara t rma, düzenlenme ve yaz m a amas nda, çok büyük eme i olan tez dan man m Doç. Dr. Yusuf KARAKILÇIK a çok te ekkür ederim. Ayr ca; bu a amaya kadar gelmemde katk s bulunan ve eme i geçen, ba ta Bölüm Ba kan m z Prof. Dr. S. Kemal KARTAL olmak üzere, tüm hocalar ma te ekkür ederim. Öte yandan; ders ve tez yaz m a amas nda bana çok büyük deste i olan e im Dilek ENCAN ve k z m Pelin ENCAN a ükranlar m sunar m. Yusuf Cem ENCAN 2

SLAM YET ÖNCES TÜRK DEVLET GELENE YÜKSEK L SANS TEZ Yusuf Cem ENCAN nönü Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dan man: Doç. Dr. Yusuf KARAKILÇIK ÖZET VE ANAHTAR SÖZCÜKLER slamiyet öncesi Türk Devletleri; Asya Hun Devleti ile ba lar ve slamiyet i devlet dini olarak kabul eden Karahanl lara kadar devam eder. Türk tarihi bir anlamda devlet kurma ve örgütlenmenin de tarihidir. slamiyet öncesi Türklerin ya am alan olan Orta Asya n n, co rafi ve iklimsel yap s n n pek de cömert olmamas na kar n bu bölgede güçlü devletlerin kurulmas, Türklerin sosyal yap s ve örgütlenme kültürüyle do rudan ilgilidir. Türklerin aileden ba layarak devletin en tepesine kadar özde bir yap olu turmas, benzer i leyi göstermesi, devlet yap s n n ortaya konmas ndaki en temel unsurdur. Toplumu olu turan bireyden ba layarak, devlet yöneticilerine kadar benzer özellikler göstermesinin nedeni toplumcu dü ünce sistemidir. Birey; topluma gösterdi i fayda oran nda konumunu geli tirmekte, topluma yap lan yararl etkiler sonucunda güçlenmektedir. Birlikte ya ama iste i tüm toplumca kabul edilmi tir. Zor co rafi artlarda bireysel dü ünceler ve eylemler toplumun tamam n yok etmi veya toplumun zarar görmesine yol açm t r. Bu a r co rafi artlar, Türklerin dayan mac, zor artlara dayan kl, bireylerin e it ve özgür oldu u toplumlar yaratmalar na neden olmu tur. Hükümdar veya hanedan üyeleri devletin sahibi de ildir. Yönetici halk ad na bu görevi yapmaktad r. slamiyet öncesi Türk devletlerinde, hükümdar n kendi hazinesi ve topra olmam, elde edilen kazanç boylar ve halk aras nda e it olarak payla t r lm t r. Yönetme görevi, devlet ve halk için yeterince yarar sa lay p, ba ar elde eden hanedan 3

üyesine verilmi tir. Yönetme görevini ba aramayan, görevini devretmi veya zorla devrettirilmi tir. Hükümdar her ne kadar son sözü söyleyen ve mutlak karar verici makam da olsa, devletin i leyi inde yard mc kurumlar olu turulmu, ço u zaman karar al nmas nda ve uygulanmas nda etkin olmu tur. Devlet iki anlamda kullan lm t r. Birinci anlam örgütlenme, ikinci anlam bar t r. Devletin sadece kurumlar ile örgütlenmesi yeterli de ildir. ç ve d bar n sa lanmas devletin olu umundaki di er temel eylemdir. Ülke içindeki ve d ndaki tüm huzursuzluklar n giderilmesi, devletin ola an i leyi i olarak görülmü tür. Halk s n flara ayr lmam, tüm dünya halklar ayr m yap lmaks z n ulus olarak kabul edilmi tir. Hükümdar n iktidara gelmesi ile birlikte ilk yapt eylem töreyi olu turmak olmu tur. Töre, tüm devlet i leyi ini ve sosyal yap y düzenleyen, geleneksel olarak olu turulmu kurallar bütünüdür. Bu kurallar sosyal yap ya uygun kültürel birikimler sonucu olu turulmu tur. slamiyet öncesi Türk devletleri, tüm sosyal, ekonomik, siyasal yap lanmalar kapsayan, ola an üstü bir örgütlenme kültürü üzerine oturtulmu tur. Türklerdeki bu örgütlenme kültürü, bugünün ko ullar nda dahi örnek al n p uygulanabilir seviyededir. Dolay s yla, slamiyet öncesi Türk devlet gelene inin incelenmesi, bugüne k tutacak gerçeklerin ortaya ç kart lmas ve bunlardan ders al nmas bu çal may daha da önemli k lmaktad r. Anahtar Sözcükler: Türkler, slamiyet Öncesi Türkler, Türk Devletleri 4

SLAM YET ÖNCES TÜRK DEVLET GELENE Yusuf Cem ENCAN Ç NDEK LER Onay Sayfas Onur Sözü.. 1 Önsöz.2 Özet ve Anahtar Sözcükler 3 çindekiler..5 K saltmalar Dizelgesi 9 B R NC KES M: ARA TIRMA HAKKINDA AÇIKLAMALAR 1. ARA TIRMANIN KONUSU, DENENCELER, AMACI VE YÖNTEM..10 1.1. Ara t rman n Konusu ve Önemi...10 1.2. Ara t rman n Denenceleri ve Amac...11 1.3. Ara t rman n Yöntemi..12 1.4. Bilgi Derleme ve leme Araçlar.12 1.5. Kavram Tan mlar.12 1.6. Ara t rman n Sunu S ras...14 K NC KES M: SLAM YET ÖNCES NDE TÜRKLER 2. SLAM YET ÖNCES TÜRK DEVLET GELENE KONUSUNDA YAPILMI ÇALI MALAR...15 2.1. Türkçe Yaz lm Çal malar...15 2.2. Yabanc Dilde Yaz lm Çal malar... 25 5

3. TÜRK VE TÜRKLÜK KAVRAMININ TAR HSEL KÖKEN 27 3.1. Türk Ad ve Türklük Kavram n n Kökeni... 27 3.2. Türklerde Hakanl k ve Halk Kavram 31 3.3. Türklerde Ülke Kavram.....34 3.4. Türk Dili...40 3.4.1. Türk Dilinin S n fland r lmas...40 3.4.2. Türk Dilinin Geli im Evreleri.41 3.4.3. Eski Türkçe Yaz Çe itleri....46 3.4.4. Türkçe nin Kökeni ve Di er Dil Öbekleri ile li kileri...50 3.5. Türk Boylar...54 3.5.1. Türk Boylar n n Tarihi Geli imi...54 3.5.2. slamiyet Öncesi Önemli Türk Boylar.. 57 4. SLAM YET ÖNCES TÜRK KÜLTÜRÜ.. 64 4.1. Kültür Kavram ve Türk Kültürü...64 4.2. Türklerin Ya ad Co rafya ve Türk Kültürüne Etkileri.. 66 4.3. slamiyet Öncesi Bozk r Kültürü ve Türkler.. 70 4.4. slamiyet Öncesi Göçebelik Kültürü ve Türkler....72 4.5. slamiyet Öncesi Büyük Türk Göçleri ve Kültürel Etkileri...73 4.6. Türklerde Sava ç l k Kültürü ve Ordu...79 4.7. slamiyet Öncesi Türk Sanat ve Edebiyat...84 4.7.1. slamiyet Öncesi Türk Sanat.....84 4.7.1.1. slamiyet Öncesi Türklerde Sanat... 84 4.7.1.2. slamiyet Öncesi Türklerde Kozmos ve Biçimsellik..87 4.7.1.3. slamiyet Öncesi Türklerde Resim.. 90 4.7.1.4. slamiyet Öncesi Türklerde Mimari...91 4.7.2. slamiyet Öncesi Türk Edebiyat....92 4.8. slamiyet Öncesi Türklerde nanç Türleri..98 4.8.1. Türkler ve amanizm.. 98 4.8.2. Türkler ve Mani Dini....102 6

5. SLAM YET ÖNCES TÜRKLER N TOPLUMSAL VE YÖNET MSEL YAPISI........106 5.1 slamiyet Öncesi Türklerin Toplumsal Yap s ve Sosyal li kileri....106 5.1.1. slamiyet Öncesi Türklerin Toplumsal Yap s...106 5.1.2. slamiyet Öncesi Türklerde Sosyal li kiler 109 5.2. slamiyet Öncesi Türklerin Yönetim Gelene i ve Yönetim Yap s.112 ÜÇÜNCÜ KES M: SLAM YET ÖNCES TÜRKLERDE DEVLET ANLAYI I VE GÜNÜMÜZE YANSIMALARI 6. SLAM YET ÖNCES TÜRK DEVLETLER....116 6.1. Asya Hun Devleti.116 6.2. Avrupa Hun Devleti......118 6.3. Kök-Türk Devleti..... 120 6.3.1. Birinci Kök-Türk Devleti.....120 6.3.2. Çin Egemenli i Dönemi...123 6.3.3. kinci Kök-Türk Devleti...123 6.4. Uygur Devleti...124 7. SLAM YET ÖNCES TÜRKLERDE EGEMENL K KAVRAMI VE DEVLET N OLU UMU......128 8. SLAM YET ÖNCES TÜRK DEVLETLER N N BENZERL KLER VE FARKLILIKLARI....132 8.1. slamiyet Öncesi Türklerde Devlet Örgütlenmesi 132 8.1.1. slamiyet Öncesi Türklerde Devlet Meclisi ve Kurultay..132 8.1.1.1. slamiyet Öncesi Türklerde Meclis ve Kurultay n Tarihi Geli imi.132 8.1.1.2. Devlet Meclisi ve Kurultay n Yap s, Özellikleri ve Çe itleri...136 8.1.2. slamiyet Öncesi Türklerde Hükümdar....141 8.1.3. slamiyet Öncesi Türklerde Hatun...144 8.1.4. slamiyet Öncesi Türklerde Veliaht.....145 8.2. slamiyet Öncesi Türklerde nançlar n Devlet Yönetimine Etkileri....147 7

8.3. slamiyet Öncesi Türklerde Ekonominin Devlet leyi ine Etkileri...150 8.4. slamiyet Öncesi Türklerde Yaz l ve Yaz l Olmayan Kurallar n Devlet leyi ine Etkileri.......155 8.5. slamiyet Öncesi Türklerde Ordunun Devlet leyi ine Etkileri.. 159 9. SLAM YET ÖNCES TÜRK DEVLET GELENE NDEN GÜNÜMÜZE YANSIMI VE YANSITAB LECEK OLANLAR...162 9.1. Yönetici Gelene inin Günümüze Yans malar....163 9.2. Ekonomi Gelene inin Günümüze Yans malar 164 9.3. nanç Gelene inin Günümüze Yans malar..166 9.4. Örgütlenme Gelene inin Günümüze Yans malar...167 9.5. Hukuk Gelene inin Günümüze Yans malar.....169 9.6. Siyasi ve Sosyal Yap n n Günümüze Yans malar... 170 DÖRDÜNCÜ KES M: GENEL DE ERLEND RME 10. BULGULAR, ÖNER LER VE GENEL SONUÇ...172 10.1. Bulgular.. 172 10.2. Öneriler......176 10.3. Genel Sonuç 184 KAYNAKÇA....187 EK-1 BULGULAR, ÖNER LER Ç ZELGES...191 8

KISALTMALAR D ZELGES Edi : Editör. MÖ : Milattan önce. MS : Milattan sonra. Pres : Pres (Bas m) TDAY : Türk Dili Ara t rmalar Y ll. TDK : Türk dil kurumu. TKAE : Türk kültürünü ara t rma enstitüsü. YY : Yüzy l. 9

SLAM YET ÖNCES TÜRK DEVLET GELENE Yusuf Cem ENCAN B R NC KES M: ARA TIRMA HAKKINDA AÇIKLAMALAR 1. ARA TIRMANIN KONUSU, DENENCES, AMACI VE YÖNTEM Bu bölümde çal man n konusu, amac ve denencelerine yer verilmi, çal man n haz rlanmas nda kullan lan yöntem, kavram tan mlar ve sunu s ras ortaya konulmu tur. 1.1. Ara t rman n Konusu ve Önemi Devlet, belli bir co rafi alan üzerinde yerle mi, zorlay c yetkiye sahip, üstün bir iktidar taraf ndan yönetilen insan toplulu unun meydana getirdi i siyasal kurulu olarak kabul edilmektedir. Devlet, tarihsel aç dan siyasal birle meyi sa layan bir simge olmu tur (Kapani, 2005, 35 36). Tar m ve i araçlar n bularak yerle ik ya ama geçen insanlar; olu makta olan toplumsal ya am düzene sokmak, geli tirmek ve korumak için kural koyan, koydu u kural uygulatan bir güce gereksinim duymu lard r. Devlet de bu gereksinim sonucu ortaya ç km t r. Ba lang çta toplumu olu turanlar n tümünü temsil eden devlet, zamanla güçlü olanlar n yön verdi i örgüte dönü mü tür. Do u toplumlar nda, özellikle de Türk toplumlar nda devletin ortaya ç k, amac ve i leyi i, farkl ko ullarda gerçekle mi tir. Devletin olu turdu u güç, iddet arac olarak içe de il, boy ya da kavmin haklar n korumak için d a kar kullan lm t r. Bat ve do u toplumlar nda, devletin yap lanmas ve i leyi i konusunda gözle görülür bir farkl l k söz konusudur. Bat da ki i, grup ya da s n f öne ç karken, do uda toplumun genel ç kar n amaç edinen kamucu bir yönetim anlay devlete egemen olmu tur (Aydo an, 2004, 523 525). Bat toplumlar nda Hükümdar tek ve tart mas z yönetici iken, Türklerde karar alma araçlar olan meclis ve gelenekler bulunmaktad r. Türklerin tarihi sadece sava lar n de il, uygarl n ve kültür birikiminin de tarihidir. Dünya tarihinde Türkler kadar çok ve çe itli devlet kurmu ba ka bir ulusun 10

olmad bugün art k ortak bir görü tür. Her dönemde ve sürekli biçimde dünyan n çok geni alanlar na yay lan Türkler, ya ad klar her yerde büyük küçük, etkili etkisiz, kal c geçici o denli çok ve de i ik devlet kurmu lard r ki; Türk tarihi bir anlamda devletler kurman n tarihi haline gelmi tir. Türklerin en büyük özelli i yasalara ve törelere uygun devletler kurmalar d r (Güzel, 2002, 823). Yasa, devlet olu umunun en büyük parças d r. Yasalar ithal veya zorlama de il, töreye ve halka uygun yarat lm t r. Konu olarak slamiyet öncesi dönem önemlidir. Türklerin slamiyet i kabul etmesi ile Arap etkisinin fazlala t görülmektedir. Fakat slamiyet öncesinde çok güçlü devletler kuran, çe itli uluslar da içine alan Türkler örgütlenme konusunda e sizdir. O döneme göre ve hatta bugünle kar la t r ld nda demokratik say labilecek devlet örgütlenmesine sahiptirler. Toplumsal bir amaç güdülmesi, s n fsal ve rksal ayr mlar olmamas o zaman için ola anüstü say labilecek niteliklerdir. Günümüzde küreselle me ad alt nda devletin etkisizle mesi, kamucu dü üncenin tamamen ortadan kald r lmas ve yöneticilerin de bu duruma özenerek toplumsal birikimi hiçe saymas, ihtiyac m z olan sosyal e itli e ve demokratik ya ama hakk na gölge dü ürmektedir. slamiyet öncesi devletle menin en büyük amaçlar ndan biri de tam ba ms zl kt r. Ba ms zl k ve egemenlik varl n temel amac d r. slamiyet öncesi Türklerin örgütlenme yetene i, kültürü, ya am ekli, yönetim yetene inin tan nmas günümüze k tutacakt r. Günümüze kadar gelen kültürel birikimi aktar labilecek olanlar bugün için daha iyi yönetim anlay n ortaya ç karabilecektir. 1.2. Ara t rman n Denenceleri ve Amac Ara t rmada iki denence ortaya konmu tur. Denence 1: slamiyet öncesi Türk devlet gelene inin bilinmesi ve özümsenmesi günümüz devlet yap lanmas na ve yönetimine önemli katk lar sa layacakt r. Denence 2: slamiyet öncesi Türk devletlerinin yap lanma biçimi ve yönetim gelene i, dünya yönetim tarihinin olu mas nda büyük rol oynam t r. Ara t rman n temel amac ; slamiyet öncesi Türk devlet yap s n inceleyerek, kazan mlarla günümüz kamu yöneticilerine yeni bak aç lar kazand rmakt r. Orhun yaz tlar ndaki Türk büyükleri Tonyukuk ve Bilge Ka an, gelecek ku ak Türklere öyle der: Sorunlara çözüm getirmeyen ki i de sorunun bir parças d r (Paksoy, 1997). Bilinçli bir Kamu Yöneticisinin sorunlardan ikâyet etmesi ve çözüm 11

üretmemesi, sorunun bir parças olmas na neden olmaktad r. Ülkeye ve yurtta lara sa lanacak her çe it katk, bilim uzman adaylar n n da görevidir. Günümüz Türk yöneticileri, Türk ulusunun sadece gelenek ve göreneklerine uygun söylevlerde bulunarak yönetimi ele almakta, fakat binlerce y ll k devlet birikimini kullanmamaktad rlar. Bu da Türk ulusunda b kk nl k ve y lg nl k olu turmaktad r. Yöneticiler çözümü d ar da aramakta, yabanc ve ülkemize uymayan yöntemler uygulamaya çal maktad rlar. slamiyet öncesi devlet gelene inin tümüyle ortaya ç kar lmas, yöneticilerin bu kadar birikimi hiçe sayarak yeni yöntemler ithal etmesini önleyecektir. Devlet kurma ve yönetme gelene imiz yöneticileri ayd nlatacak ve Türkiye nin daha iyi yönetilmesi sa lanacakt r. Yukar da say lan katk lar d nda, Türk insan na öz güven verecek, geçmi te gerçekle tirdi i yönetim ba ar s n, günümüzde de ba armas na imkan sa layacakt r. Çünkü devletleri devlet yapan kültürel birikimdir. Bu da Türk ulusunun var olmas n n en büyük anahtar d r. Bu anahtar Türk insan n n kendine güven duymas n sa layacakt r. 1.3. Ara t rman n Yöntemi Bu ara t rmada tarihsel ve betimsel ara t rma yöntemleri kullan lm t r. 1.4. Bilgi Derleme ve leme Araçlar Bu ara t rma için, bas l ve elektronik ortamdaki yaz l kaynaklardan kaynak tarama tekni i ile bilgi toplanm t r. Bu çerçevede; yap lm olan bilimsel çal malar, tezler, kitaplar, süreli yay nlar ve di er yaz l kaynaklar incelenmi tir. Elde edilen bilgiler niteliksel çözümleme tekni i ile i lenmi tir. 1.5. Kavram Tan mlar Aul: Küçük üretim birimi, aile. Bas k: lahi. Bengü: Hat ra ta. Budun: Boylar birli i. Con: Oymaklar birli i. Elig: Yönetici. Erlik: Yeralt tanr s. 12

Id : Arma an de i imi. duk: Kutsal. Kenge : Dan ma Meclisi. Kög: ark, ilahi. Könü: Do ru, düzgün, adalet. Küç: Güç. Kut: Tanr taraf ndan verilen talih. O u : Ayn kandan olan göçebe topluluk. Orun: Mevki, makam. Ögdir: Övgü, methiye. Örgi: Taht. Ulca: Ganimet. Una-bogol: Köle Boy. Usa: Ayn soydan gelen aileler birli i. Ülüg: Pay. Savga: Ka anl kça al nan vergi, haraç ve ulcan n boylar aras nda payla lmas. Stupa: Kubbe. ad: Hükümdar aday yönetici. Tan-hu, an-yü: Hun hükümdar. Tegin: Veliaht yönetici. Toy: Toplant, meclis. Töre: Geleneksel kanun, düzen. Tös: Ata heykelci i. Tünük: Baca. Tüzlük: E itlik. Yarl g: Tanr taraf ndan izin verilmesi. Y : Orman. Yabgu: mparator aday. 13

1.6. Ara t rman n Sunu S ras Ara t rman n birinci kesiminde; çal man n konusu, amac ve denenceleriyle birlikte, yöntemi, bilgi toplama ve i leme araçlar, kavram tan mlar, sunu s ras yer almaktad r. slamiyet öncesi Türkler ba l kl ikinci kesimde, slamiyet öncesi Türk devlet gelene i konusunda Türkçe ve yabanc dilde yap lan çal malar incelenmi tir. Ayn kesimde Türk ve Türklük kavram n n tarihsel kökeni, slamiyet öncesi Türk kültürü, slamiyet öncesi Türklerin toplumsal ve yönetimsel yap s ortaya konmu tur. slamiyet öncesi Türklerde devlet anlay ve günümüze yans malar ba l kl üçüncü kesimde; slamiyet öncesi Türk devletleri, slamiyet öncesi Türklerde egemenlik kavram ve devletin olu umu, slamiyet öncesi Türk devletlerindeki siyasi yap lanma ve i leyi incelenmi ; slamiyet öncesi Türk devletlerinin benzerlikleri ve farkl l klar ortaya konulmu tur. slamiyet öncesi Türk devlet gelene inden günümüze yans t lm ve yans t labilecek olanlar ba l alt nda; yönetici gelene i, ekonomi gelene i, örgütlenme gelene i, hukuk gelene i, siyasi ve sosyal gelenekler incelenerek konuya uygun ç kar mlar yap lm t r. Genel de erlendirme ba l kl dördüncü kesimde ise, ara t rma sonucunda ula lan bulgular, bunlara yönelik geli tirilen öneriler ve sonuç bölümü yer almaktad r. 14

K NC KES M: SLAM YET ÖNCES NDE TÜRKLER 2. SLAM YET ÖNCES TÜRK DEVLET GELENE KONUSUNDA YAPILMI ÇALI MALARIN SINIFLANDIRILMASI slamiyet öncesi Türk devlet gelene i konusunda yap lan çal malar, Türkçe ve yabanc dilde yap lan çal malar olarak incelenmi tir. 2.1. Türkçe Yaz lm Çal malar Konuya ili kin Türkçe olarak yaz lm çal malara a a da özetlenmi tir. a) AHMETBEYO LU, Ali, (2001), Avrupa Hun mparatorlu u, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yay n. Do u ve Bizans kaynaklar ara t r larak, Avrupa Hun mparatorlu u incelenmi tir. Hunlar n büyük göçü ile ba layan eserde, en önemli Hun hükümdar Atilla üzerinde yo unla lm, Atilla n n seferleri, sava lar ve ya am biçimi üzerinde durulmu tur. b) AKSAN, Do an,(2001), Türkçenin Gücü, Ankara: Bilgi Yay nevi. Aksan n n bu eseri Türkçenin genel yap s üzerinde durmaktad r. Türkçeyi niteli i bak m ndan inceledikten sonra, tarihsel geli imini ve olu umunu ortaya koymakta, daha sonra örnekler vererek anlam ve kullan m yönünden incelemektedir. c) ANADOL, Cemal, Fazile Abbasova, (2001), Türk Kültür ve Medeniyeti, stanbul: IQ Kültürsanat Yay nc l k. Türk kültür ve uygarl n n ayr nt l olarak incelendi i kitapta, slamiyet öncesi Türk kültür ve uygarl destan ve efsanelere göre kurgulanm t r. Kitapta slamiyet sonras kurulan devletlere a rl k verilerek; inan lar, mezhepler, mimari ve bilimsel geli meler ve bulu lar üzerinde durulmu tur. Son bölümde slamiyet sonras kültür ve uygarl klar konusunda ç kar mlar yap lm t r. ç) ARAT, Rahmeti, (2002), Eski Türk Hukuk Vesikalar, GÜZEL, Hasan Celal, Kemal Ç ÇEK, Salim KOCA (Edi.), (2002), Türkler, Ankara: Yeni Türkiye Yay nlar, ss. 907 928. Arat, çe itli kurullar n Türkistan da buldu u 10 ncu yüzy l öncesi Türkçe veya Türklere ait hukuk belgelerini inceleyerek bunlar n s n fland rmas n yapm t r. 15

d) ATALAY, Bülent, (2002), Türk Devlet Gelene ine Göre Devlet Adamlar nda Bulunmas Gereken Asgari Hususiyetler, GÜZEL, Hasan Celal, Kemal Ç ÇEK, Salim KOCA (Edi.), (2002), Türkler, Ankara: Yeni Türkiye Yay nlar, ss. 861 868. Çal mada, Türklerde devlet adaml kavram zamana ba l kalmaks z n geni bir bak aç s yla incelenmi tir. Dünya geneliyle kar la t r lmal örneklere yer verilmi tir. e) AVCIO LU, Do an,(1999a), Türklerin Tarihi - Birinci Kitap, stanbul: Tekin Yay nevi. Avc o lu, Türklerin Tarihi adl be lemesinin ilkinde, öncelikli olarak Türklerin ulusal tarih anlay lar n ortaya koymu tur. ncelemeleri; Atatürkçü Tarih, Turanc Tarih ve Toplumcu Tarih ana ba l klar ndan olu maktad r. Birinci kitapta, s ras yla Anadolu'nun Türkle mesi ve Türk Ulusu'nun meydana gelmesi, Orta Asya Türklerinin ekonomik, kültürel, dinsel ve toplumsal ya amlar objektif, yenilikçi bir bak la ele al nm t r. Tarihteki Türk devletleri; Asya ve Avrupa Hunlar ndan ba lanarak, kronolojik s rayla incelenmi tir. f) AVCIO LU, Do an, (1999b), Türklerin Tarihi - kinci Kitap, stanbul: Tekin Yay nevi. Be lemenin ikinci kitab d r. lk kitaptaki devlet incelemeleri; Kök-Türkler, Uygurlar, Rusya ve Avrupa Türkleri (Bulgar, Avar, Hazar, Macar, Peçenek, O uz ve Kuman) ile devam etmi tir. Kitapta, ayr ca Göçebe Feodalizmi ve Türkler incelenmi tir. kinci ayr bölümde ise Do u Avrupa Yahudili inin Türk kökenli olup olmad tart lm t r. g) AYDO AN, Metin, (2004a), Yönetim Gelenekleri ve Türkler - Birinci Kitap, zmir: Umay Yay nc l k. Yap t, Aydo an n Antik Ça dan Küreselle meye Yönetim Gelenekleri ve Türkler adl iki kitapl k eserinin ilkidir. Bu eserin ilk bölümlerinde geçmi teki ve günümüz dünyas ndaki siyasi ekillenme ve bu ekillenmenin evrimi üzerinde durulmu tur. Kitab n son bölümlerinde do udaki uygarl n do u una ve Türk uygarl na giri yap lm t r. 16

) AYDO AN, Metin, (2004b), Yönetim Gelenekleri ve Türkler - kinci Kitap, zmir: Umay Yay nc l k. Aydo an, bu ikinci kitab nda Türklerin yönetim yap s n n geli imini, geçmi ten günümüze ele alarak, örnekler düzeyinde ve kar la t rmalar yaparak ortaya koymu tur. Kitab n son bölümünde cumhuriyetin kurulu undan bu güne kadar olan siyasal geli meleri, önemli de i imleri dikkate alarak irdelemi tir. h) BARTHOLD, Wilhelm (Çev: Hasan EREN), (2006), Türk-Mo ol Uluslar Tarihi, Ankara: Türk Tarih Kurumu. Yap t, ünlü orta Asya Türk tarihi uzman Barthold un Ta kent te 1926 1927 y llar aras nda verdi i derslerin birle tirilmesinden olu maktad r. Türk-Mo ol uluslar n n ayn tarihsel dönemdeki ili kilerini ve ortak olu turduklar ya am biçimlerini anlatmaktad r. ) BAYRAK, M.Orhan, (2006), Türk mparatorluklar Tarihi, stanbul: Bilgi Kar nca Yay n. Bayrak, bu eserinde ön plana ç kan on yedi Türk devletini incelemi tir. Türk devletleri hakk nda k sa bilgiler verdikten sonra, kurucu hükümdarlardan ba layarak, bu devletlerin y k lmas na kadar olan dönemi ayr nt l olarak ortaya koymu tur. i) CANATAR, Mehmet, (2002), Türk Kültür Tarihi Çerçevesinde Yasa, Yasak, Yatgak Tabirleri Üzerine, GÜZEL, Hasan Celal, Kemal Ç ÇEK, Salim KOCA (Edi.), (2002), Türkler, Ankara: Yeni Türkiye Yay nlar, ss. 929 937. Canatar, tarihi belgelerden yola ç karak, yasalar ve yasalar sonucu ortaya ç kan engelleyici anlat mlar, yasak ve yatgak kavramlar üzerinde durarak ele alm t r. j) D V TÇ O LU, Sencer, (2003), O uz'dan Selçuklu'ya (Boy, Konat ve Devlet), stanbul: Yap Kredi Yay nlar. Yap t, Kök-Türklerden, Osmanl n n stanbul u Fethetti i tarihe kadar olan 900 y ll k dönemin ara t r lmas amac yla haz rlanm eserlerden üçüncüsüdür. Divitçio lu, bu eserde O uzlar n ortaya ç k ndan Selçuklu devletinin kurulu u evresine kadar geçen dönemi ele alnaktad r. O uzlar n toplumsal yap s, inançlar ve ongunlar incelenerek, konuya ili kin farkl bir bak aç s getirilmeye çal lm t r. 17

k) D V TÇ O LU, Sencer, (2005), Orta - Asya Türk mparatorlu u (VI. - VIII. Yüzy llar), Ankara: mge Kitabevi. Divitçio lu nun Türk tarihini inceleme yolunda ortaya koydu u bu eserin ilk bask s nda Kök-Türkler ele al n rken, yenilenmi bu üçüncü bask s nda düzeltmeler yap lm ve yap t Orta-Asya Türk mparatorlu u ba l ile yay nnlam t r. Ayn bak la konuya yakla an Divitçio lu, efsanelere ve inançlara matematiksel bak lar getirerek, Türk yurdunu ve ya ay n belirlemeye çal m t r. l) EBERHARD, Wolfram, (Çev: Nimet ULU TU ), (1996), Çin in imal Kom ular, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yay nlar. Orta Asya ve ve burada ya ayan halklar hakk nda otorite olan Eberhard, Bu yap t nda Çin in kuzeyinde ya ayan ve ortak ya ay karakteri gösteren tüm uluslar hak nda ayr nt l bir inceleme yapm t r. Genelde Çin kaynaklar na dayanan çal mada ilk hanedanl ktan, orta ça a kadar bir dönem ele al nm t r. m) ERC LASUN, Ahmet B., (2005), Ba lang çtan Yirminci Yüzy la Türk Dili Tarihi, Ankara: Akça Yay nlar. Bu eserde, temel dil teorileri dikkate al narak, Türk dilinin ba lang çtan günümüze kadar olan yolculu u ve geli imi örnekler düzeyinde ortaya konulmaktad r. Türk dilinin kelime geli imi ve kökünün derinliklerine inilmekte, böylece Türk kültür hayat n n geli imi ortaya ç kar lmaya çal lmaktad r. n) ERDEM R, Hatice Palaz, (2002), Yabanc Yazarlara Göre Türklerde Sava ve Taktik, GÜZEL, Hasan Celal, Kemal Ç ÇEK, Salim KOCA (Edi.), (2002), Türkler, Ankara: Yeni Türkiye Yay nlar, ss. 938 943. Erdemir, Bizans kaynaklar na dayanarak Türklerin çocukluktan bu yana nas l sava ç yeti tirdiklerini, kendine özgü sava teknik ve taktikleri ile dünya ordular na nas l model olu turduklar n ortaya koymu tur. o) ES N, Emel, (2006), Türklerde Maddi Kültürün Olu umu, stanbul: Kabalc Yay nevi. Çal ma, Esin in çe itli makalelerinin bir araya getirilmesinden olu mu tur. Türklerde Maddi Kültürün Olu umu'nun ilk makaleleri, Türklerin göçebe eklinde ya amdan yerle ik hayata geçi lerinin maddi kültürlerindeki izlerini ortaya koymu tur. 18

Bu çerçevede, çad r mimarisiyle tap nak ve hükümdar meskeninin mimarisi aras ndaki ili kileri incelmektedir. Surlu yerle imlerin düzenini ve ard ndaki simgeselli i, kentin, saray n ve tap na n mimarisiyle kozmosun mimarisi aras ndaki ba lant l lar ortaya koymaktad r. ö) GÖMEÇ, Saadettin, (1997), Kök Türk Tarihi, Ankara: Türksoy Yay nlar. Gömeç in bu yap t, Türk ad n n ilk kullan ld Kök-Türk Devleti hakk nda kaynak bir eserdir. Kök-Türk Devleti nin temelini olu turan A ina Boyu ile ba lat lan tarihçe, Köktürk devletinin y k l na kadar olan dönemi kapsamaktad r. Kök-Türk devletinin siyasal yap s ndan inançlar na kadar ayr nt l bir inceleme ortaya koyan yazar, dünyan n en güçlü devletlerinden biri olan Kök-Türk Devleti nin dünya uygarl na kazand rd klar unsurlar ve kavramlar anlatmaktad r. p) GÜLTEPE, Necati, (2002), lk Türk Devletlerinde Bürokrasi, GÜZEL, Hasan Celal, Kemal Ç ÇEK, Salim KOCA (Edi.), (2002), Türkler, Ankara: Yeni Türkiye Yay nlar, ss. 894 906. Gültepe nin bu çal mas nda, Türk devletlerinde bürokrasinin ortaya konmas amac yla, öncelikli olarak Çin ve M s r bürokrasileri incelenmi tir. Daha sonra Hun devletinden ba lanarak, lhanl lara kadar olan dönemdeki bürokratik yap lanma incelenmi tir. Bürokraside öne ç kan memurlar n görevleri ve yetkileri irdelenmi tir. r) GÜZEL, Hasan Celal, Kemal Ç ÇEK, Salim KOCA, (2002), Türkler, Ankara: Yeni Türkiye Yay nlar. Yap t, 1623 bilimsel çal madan olu an bir ansiklopedidir. Do rudan yaz lm makaleler oldu u gibi, Türklerle ilgi temel eser durumundaki kitaplardan, o bölüme uygun makaleler olu turularak ansiklopediye al nm t r. Türklerle ilgili her konuda bilgi bulunulabilecek bir eser durumundad r. s) KAFESO LU, brahim, (2004), Türk Milli Kültürü, stanbul: Ötüken Yay mc l k. Kafeso lu, bu eserinde Orta Asya kültür yap s n ayr nt lar yla ortaya koyarak, bu kültür yap s içerinde Türklerin kültür yap s n n geli imini incelemi tir. Kültür geli iminin Türk devletlerinin ortaya ç k yla ivme kazand n ve Türk kültürünün Orta Asya daki mutlak, yönlendirici kültür oldu unu ortaya koymu tur. 19

) KAPAN, Münci, (2005), Politika Bilimine Giri, Ankara: Bilgi Yay nevi. Prof. Münci Kapani bu kitab nda ça da politika biliminin temel konular n, yeni ara t rmalar n ve geli melerin nda ele alarak incelemektedir. Bunlar aras nda, politikan n anlam ve nitelikleri, modern politika biliminin geli imi, devlet ve egemenlik kavramlar, siyasal iktidar kavram, siyasal iktidar n me ruluk temelleri, siyasal iktidar ve sosyal tabakala ma, elitler ve kitleler, siyasal kat lma ve bununla ilgili olarak de i ik demokrasi anlay lar, kamuoyu, siyasal partiler ve bask gruplar gibi konular bulunmaktad r. Bu ana konular n çerçevesinde, günümüzün Türkiye sinde ön plana ç kan baz siyasal ve kurumsal sorunlar n da bilimsel bir de erlendirilmesi yap lmaktad r. t) KA IKÇI, Osman, (2002), Eski Türklerde Devlet Ba kanl - Hakanl k, GÜZEL, Hasan Celal, Kemal Ç ÇEK, Salim KOCA (Edi.), (2002), Türkler, Ankara: Yeni Türkiye Yay nlar, ss. 888 893. Ka kç bu çal mas nda öncelikli olarak Türk devletinin olu umu üzerinde durmu tur. Daha sonra Hakanl n özellikleri, yetkileri, görevleri ve seçimi konular n irdelemi tir. u) KOCA, Salim, (2002), Eski Türklerde Devlet Gelene i ve Te kilat, GÜZEL, Hasan Celal, Kemal Ç ÇEK, Salim KOCA (Edi.), (2002), Türkler, Ankara: Yeni Türkiye Yay nlar, ss. 823 844. Koca, bu çal mada slamiyet öncesi Türklerde devlet kavram n ayr nt l olarak i lemi tir. Ba lang çtan bu güne kadar olan devlet olu turan tüm etkenleri ortaya koymu tur. Devletin yap lanmas, devaml l ve devleti olu turan tüm kavramlar ayr nt l olarak incelenmi tir. ü) L GET, L., (Çev: Sadrettin KARATAY), (1986), Bilinmeyen ç Asya, Ankara: Türk Dil Kurumu. Asya da Macarlar n geçmi ini arayan yazar, Asya daki boylar n ya ay ekilleri, ili kileri, kültürel benzerlikleri ve ayr l klar n ortaya koymu tur. 20