3. HAFTA ISF404 SERMAYE PİYASALAR VE MENKUL KIYMETLER YÖNETİMİ FİNANSAL ARAÇLAR Para Piyasası Araçları Doç. Dr. Murat YILDIRIM muratyildirim@karabuk.edu.tr 2 Finansal Araçlar Fonların, arz edenlerden talep edenlere aktarılması sırasında, sahiplik ve el değiştirme olgusunu kanıtlayacak belgelere ihtiyaç vardır. Finansal sistem içinde, tasarruf sahipleri ellerindeki fon fazlalıklarını finansal araçlar adı verilen bu belgelerle, fon ihtiyacı olanlarabirbedelkarşılığındakullandırılmaktadır. Bu belgeler, elinde bulunduranlar için finansal varlıklar, ihraç edenleriçinisefinansalborçlarıifadeederler. Finansal piyasalar genel olarak dolaşan fonların vadesi açısından ikiye ayrılmakta ve finansal araçlarda işlem gördükleri bu piyasalar bağlamında para ve sermaye piyasası araçları olmak üzereikigrupaltındatoplanmaktadır. Para Piyasası ve Araçları Para piyasası kısa vadeli(genellikle bir yıla karar olan) fon arz ve taleplerininkarşılaştığıpiyasalardır. Para piyasasının en önemli fonksiyonlarından biri, fon transferi yaparakekonomikbüyümevegelişmeyekatkısağlamaktır. Parapiyasasınınüçtemelözelliğibulunmaktadır. 1. Krediveborçlarınödenmemeriski çokazdır 2. Vadeler kısadır. 3. Borç yükümlülüğü taşıyan menkul kıymetlerin paraya dönüştürülme(likiditesi) maliyetidüşüktür. Para piyasasına başvuran işletme ve kurumların amacı, günlük faaliyetlerini devam ettirecek nakit gereksinimini sağlamaktır. Gereksinim duyulan fon, nakit fazlası olan başka kişi veya işletmelertarafındankarşılanmaktadır. 3 4 Para Piyasası Araçları Para piyasasını kendi içinde örgütlenmiş ve örgütlenmemiş para piyasası olarakda ayrımı yapılabilir. Örgütlenmiş para piyasasından kasıt ticaret bankalar iken örgütlenmemiş para piyasası bankacılık sisteminin dışında kalan piyasadır. Para piyasasının enstrümanları kısa vadeli, riski az ve likiditesi yüksek araçlardır. Bunlar: Hazine bonosu Mevduat Sertifikası Finansman bonoları Repo ve Ters Repo Çek ve Senetler vb. 5 Hazine Bonosu Devletin bütçe kanunlarına dayanarak, nakit açıklarını finanse etmek için ihraç ettiği kısa vadeli bir finansman aracıdır. Vadeleri 3-6-9 ve 12 ay olmak üzere bir yılın altındadır. Hazine bonoları ihale yoluyla ihraç edilmekte ve ıskontolu olarak satılmaktadır. Vadeleri en fazla 364 gün olmakta ve hamiline yazılı olarak ihraç edilmektedir. Bu finansal araçlar birincil piyasada genellikle, bankalara, diğer finansal kurumlara ve merkez bankasına satılmakta, ancak halka satılmamaktadır. Faiz oranlarının yüksekliği ve disponibl değer olarak kullanıma uygun olması, bankalar acısından bu bonoların cazibesini artırıcı etkendir. 6 1
Hazine Bonosu Hazine bonoları, parapiyasalarındaenyoğunolarak alınıpsatılan menkul kıymetler olduğu için, tüm para piyasası araçları içinde en likitolanıdır. Ödenmemeriskiazolduğuiçinriskiendüşükmenkulkıymettir. Hazine bonolarına uygulanan faiz oranları, para piyasası faiz oranlarıiçinönemlibirgöstergeniteliğinesahiptir. Tasarruf sahipleri, kısa vadeli yatırım yaparken bu faiz oranını temelalarakyatırımyapmaktadırlar. Hazine Bonosu Hazine bonoları iskonto esasına göre işlem gördüklerinden vade sonu getiriş ve ikincil piyasadaki fiyatı, aşağıdaki formül yardımıylahesaplanabilir. Vade sonu getirisi = Nominal değeri Nominal Değer İkincil piyasa fiyatı= Vadeye kadar kalan gün saysı 1 Piyasa Getirisi x Yıl 7 8 Hazine Bonosu Hazine Bonosu Örnek: 91 gün vadeli %18 getirili(iskontolu) olarak ihraç edilen hazine bonosun nominal değeri 100 TL dir. Vade sonunda yatırımcının alacağı tutarı ve yatırımcının ihraç günü ödemek isteyeceğitutarıhesaplayınız. Vade sonu getirisi = Nominal değeri Vade sonu getirisi = 100 TL 100 Fiyatı= 95,71TL'dir. 91 1 0,18 x 365 Örnek: 45 gün vadeli %18 getirili(iskontolu) olarak ihraç edilen hazine bonosun nominal değeri 100 TL dir. Hazine bonosunu fiyatınıhesaplayınız. 100 Fiyatı= 97,83TL'dir. 45 1 0,18 x 365 9 10 Mevduat Sertifikası Mevduat Sertifikası Mevduat sertifikaları, bankalara yatırılan vadeli mevduatlar karşılığında mevduat sahibine, yatırdığı para miktarını ve vadesini göstermek üzere verilen belgedir. Mevduat sertifikası işlemlerinde banka; belli bir vade ve faiz karşılığında almış olduğu mevduatı hamiline yazılı bir sertifika ile belgeler. Mevduat sertifikaları vadesi beklenmeden devredilebilir ve paraya çevrilebilir. Bankalara teminat olarak gösterilip kredi çekilebilir. SPK tarafından kullanılmasına müsaade edilmemektedir. 11 12 2
Finansman Bonosu Finansman bonosu, güçlü ve piyasadaki kredibilitesi yüksek firmaların teminatsız olarak çıkardıkları kısa vadeli borçlanma senedidir. Bu borç senetlerini; anonim ortaklıklar, mevzuata göre özelleştirme kapsamına alınanlar dahil kamu iktisadi teşebbüsleri, mahalli idareler ile bu idareler ile ilgili özel mevzuat gereği faaliyette bulunankuruluş,idareve işletmelerçıkarabilir. Finansman bonoları genellikle firmalara, sigorta şirketlerine, emekli sandıklarına, para piyasasının yatırım ortaklıklarına ve bankalarasatılır. Finansman Bonosu Finansmanbonoları teminatlarınagöreaşağıdakitürlereayrılırlar; ATipi; Garantikaydıtaşımayanfinansmanbonoları, B Tipi; ihraççıya karşı taahhüt edilmiş banka kredisi ile desteklenmişfinansmanbonoları, CTipi;Banka garantisitaşıyanfinansmanbonoları, ETipi; Hazinegarantisitaşıyanfinansmanbonoları F Tipi; Bir anonim ortaklığın müşterek borçlu ve müteselsil kefil sıfatıylaödemevaadiniihtivaedenfinansmanbonoları D Tipi finansman bonoları için SPK nın ilgili tebliğinde bir düzenlemeyapılmamıştır. 13 14 Repo İşlemi Repo, menkul kıymetlerin geri alım taahhüdü ile satışıdır. Repo kısa vadeli bir fon toplama tekniğidir. Repo, geçici bir süre fona ihtiyaç duyan kurumların (genellikle bankalar) kurumsal veya bireysel yatırımcıya sabit getirili menkul kıymeti (hazine bonosu, devlet tahvili vb.) satması ve bu menkul kıymeti gelecekte belli bir tarihte belli bir faiz oranı üzerinden tekrarsatınalmataahhüdünüvermesidir. BorçlarKanun unagöre repo, kabacabirsatışanlaşması, Bankalar Kanununa göre mevduat ve fon toplama türü, tasarruf sahipleri açısındankısavadelibiryatırımdır. Repo İşlemi Repo işleminde esas itibariyle iki taraftan söz edebiliriz. Bunlardan birincisi menkul kıymeti elinde tutan ve fon ihtiyacı olan taraf, değeri ise, fon fazlası olan ve menkul kıymeti ödünç karşılığı alan taraftır. RepoişlemleriSPK danyetkibelgesialmışbankave aracı kurumlar tarafından gerçekleştirilir (Ülkemizde Bankalar ile bankalar, Bankalar ile aracı kurumlar, Bankalar ile TCMB veya Bankalar ve aracı kurumlarla diğer gerçek ve tüzel kişiler arasında repo işlemlerigerçekleştirilir. 15 16 Repo İşlemi Repoya konu olan menkul kıymetler borç veren açısından güvence oluşturur. Teminatvasfı taşıyanbu menkulkıymetlerkısa vadeli olabileceği gibi uzun vadeli de olabilir. Ancak genellikle işlem gören menkul kıymetler hazine bonosu, devlet tahvili gibi kalitesiyüksek,riskiçokdüşükkâğıtlardır. Repo faiz oranı taraflar arasında belirlenir. Repo bir menkul kıymete dayandığıiçinmevduatolarakkabulgörmezvemevduat sigortası kapsamına da alınmaz. Bu nedenle, repo yaparak fon temin etmek mevduat kabulü ile fon toplamaktan daha ucuz olmaktadır. 17 Ters Repo İşlemi Repo işlemi ile menkul kıymeti satan için acil fon ihtiyacı karşılanmış, satın alan taraf için ise atıl olarak tutulan tasarruflar kısa süreliğine yüksek kazanç elde edecek şekilde değerlendirilmiştir. Ters repo ise menkul kıymetlerin geri satış taahhüdü ile alımı anlamına gelmektedir. Ters repo kısa vadeli fon satış tekniğidir. Bir repo işlemi yapıldığında, aslında karşı taraf için bir ters repo da yapılmışolur. Ters repo, finansal kurumun (genellikle banka) hazine bonosu, devlet tahvili gibi sabit getirili bir menkul kıymeti hamilinden satın alması ve bu menkul kıymeti önceden belirlenen bir fiyattan ileri birtarihtegerisatmaküzereanlaşmayapmasıdır. 18 3
Repo İşlemi Uygulamada repo işlemi yapılırken, satışı yapılan menkul kıymetler çoğu zaman satın alana devredilmez, bu menkul kıymetler satışı yapan finansal kurum tarafından satın alan adına muhafaza edilmektedir. Bu işlemler, yetki sahibi aracı kuruluşlar tarafından, kendi aralarından veya gerçek ve tüzel kişilerle belirli bir vade ve belirli bir fiyattan gerçekleştirilir. Repo İşlemi Gecelik Repo: Gecelik işlemlerin yapılabildiği ülkelerde yaygın olarak kullanılan bir yöntemdir. Gecelik repo işlemlerinde vade 1 gündür. Aksi kararlaştırılmadıkça valör aynı gündür ve nihai takas ertesi gün gerçekleştirilir. Repo piyasasında en fazla ciroya sahip kalem gecelik repodur. Sürekli Repolar: Sözleşmede belirtilen vade sona erdiğinde repo vadesi otomatik olarak yenilenir. Özellikle gecelik repolarda sıklıkla karşılaşılan bu durum da herhangi bir tarafın ihbarı söz konusu değildir. Açık Repo: Vadesi belirlenmemiş repolardır. 19 20 Repo İşlemi Repo / Ters Repo Fiktif (karşılıksız) Repo: Bu işlemde iki durum söz konusudur; Repo işlemine konu olan finansal araç, kıymeti satan tarafın portföyünde mevcut olmamasına rağmen işlem gerçekleştirilir. Bu durumda el değiştiren menkul kıymet değil, sadece menkul kıymeti temsil eden makbuz ya da dekont olmaktadır. Aynı tutar ve tanımdaki menkul kıymet, birden fazla gerçek veya tüzel kişiye birden fazla işlem yapılarak satılmakta ve böylece açığa satış durumu ortaya çıkmaktadır. Bu durumda işlemlerin bir tanesi gerçek kalanlar ise hayali olarak gerçekleştirilmektedir. Bir ekonomide fiktif reponun çok fazla yapılıyor olması, bir takım sakıncaları barındırmaktadır. Bu bağlamda örneğin karşılıksız para basmanın ortaya çıkardığı olumsuz sonuçlara neden olabilmektedir. Repo ve ters repo işlemlerinde vade gecelik, 3 günlük ve haftalık vadelerdir. Ülkemiz açısından repoya konu olabilecek menkul kıymetler şunlardır: Devlettahvilleri, Hazinebonoları, Bankabonoları, Bankagarantilibonolar, KamuortaklığıidaresiveToplukonutidaresitarafındanihraçedilenborçlanma araçları,vb. 21 22 Repo / Ters Repo Repo / Ters Repo Repoileilgilihesaplamalardaaşağıdakiformülkullanılmaktadır. H a z i n e b o n o s u n u n b e lli b i r r ı s k o n t o o r a n ı i le s a t ı lm a s ı : F V P V = t 1 r x 3 6 5 H a z in e b o n o s u n u n n g ü n s o n ra g e r i s a t ı n a lm a f iy a t ı: n G V = P V + ( P V x f x ) 3 6 5 G eri satın alm a iskonto o ranı : F V 3 6 5 r = ( -1 ) x G V t n P V = H a z in e B o n o s u n u n b u g ü n k ü d e ğ e r in i, F V = V a d e s o n u d e ğ e rin i r = G e r i S a tın A lm a İs k o n to O r a n ın ı, t = V a d e y i, G V = G e r i S a tın A lm a F iy a t ın ı f = F a i z o r a n ı n ı g ö s te r m e k te d ir. 182 gün vadeli 100 TL nominal değerli hazine bonosu % 16 iskonto oranıyla satılmaktadır. Söz konusu hazine bonosu için 18 gün sonra % 16 faizle repo anlaşması yapılmıştır. Bu verilere göre aşağıdakisorularıcevaplayınız. Hazinebonosununsatış fiyatınekadardır? Hazinebonosunungeri alışfiyatınekadardır? Hazinebonosunungeri almaiskontooranınekadardır? 23 24 4
Repo / Ters Repo a ) H a z in e b o n o s u n u n s a t ış f iy a t ı n e k a d a r d ır? F V 1 0 0 1 0 0 P = = = 9 2, 6 1 T L t 1 8 2 1, 0 7 9 7 8 1 r x 1 0,1 6 x 3 6 5 3 6 5 b ) H a z i n e b o n o s u n u n n g ü n g e r i s a t ın a lm a f i y a t ı: n 1 8 G = P + ( P x f x ) = 9 2,6 1 + ( 9 2,6 1 x 0,1 6 x ) 3 6 5 3 6 5 9 2,6 1 + 0,7 3 = 9 3,3 4 T L c ) G e r i s a t ı n a lm a is k o n t o o r a n ı: F 3 6 5 1 0 0 3 6 5 r = ( -1 ) x ( -1 ) x 0, 0 7 1 3 5 2 x 2, 2 2 5 6 1 G t n 9 3, 3 4 1 8 2 1 8 0, 1 5 8 8 % 1 5, 8 8 Senet ve Çekler Senet, borçlunun alacaklısına olan borcunu belirli bir tarihte, kayıtsız ve şartsız bir biçimde ödeneceğini gösteren bir belgedir. Senet borçlunun alacaklısına bir ödeme vaadidir ve ikili bir ilişki söz konusudur. Senet borçlusuna muhatap, senet alacaklısına lehtardenilir. Poliçe, üçlü bir ilişkiyi düzenleyen bir senettir. Poliçede ödeme emriveüçlübirilişkisözkonusudur. Burada senedi düzenleyen kişi (keşideci), alacaklı olduğu bir kişiye (muhatap), poliçede ismini yazdığı kişiye (lehtar) belli bir meblağıbellibirtarihte kayıtsızveşartsızödemeemrinivermektedir. 25 26 Senet ve Çekler Senet ve Çekler Çek ve senetler, ticari kuruluşların üçüncü kişilerden alacaklarını temsil eden ve bu kuruluşlarca çeşitli ödemelerde para gibi kullanılanbelgelerdir. Çek, bankalar tarafından çıkarılan ve hesap sahibinin bankadaki hesabından dilediği kişilere ödeme yapmasına imkan veren bir kambiyosenedidir. Bir vade taşımaması yani bir ödeme aracı olması çeki diğer kambiyosenetlerinden(poliçeve bonodan) farklıkılmaktadır. Bir çek in çekilebilmesi için bankada çeki çeken kimsenin emrine ayrılmış bir karşılığın bulunması gerekir. Çekte vade yoktur. İbraz edildiğinde ödenir. Çek keşide edildiği yerde ödenecekse 10 gün; Başka bir şehirde yada aynı kıta bir yerde ödenecekse 1 ay; Başka bir kıtada ödenecekse 3 ay içinde tahsil edilmelidir. 27 28 Sermaye Piyasası Araçları FİNANSAL ARAÇLAR Sermaye Piyasası Araçları Sermaye piyasası araçları bir yıl ve daha uzun vadeye sahip borç ve ortaklıkifadeedenaraçlardır. Bu araçlardaki fiyat dalgalanması para piyasası araçlarına göre daha büyüktür ve bu nedenle oldukça riskli araçlar olarak değerlendirilirler. Ülkemizde uzun yıllar yaşanan enflasyonist sürecin neden olduğu belirsizlik nedeniyle, hisse senetlerinin dışındaki sermaye piyasası araçlarının kullanımı sınırlı kalmıştır. Enflasyonun düşmesi ile borç işlemlerinin vadeleri uzayacağı için bu araçların kullanımı yaygınlaşacaktır. 29 30 5
Hisse Senedi ve Türleri Hisse senetleri, anonim şirketler ile sermayesi paylara bölünmüş komanditortaklıklarda,paylarıtemsiledenbirmenkulkıymettir. Anonim şirketler, öz sermaye gereksinimlerini hisse senedi ihraç ederekkarşılarlar. Halka sunulmayan hisse senetleri şirket kasasında tutulduğundan,kasahissesenetleriolarakbilinir. Yatırımcıların ellerindeki hisse senetleri, çıkarılmış veya dolaşımdakihissesenetleriolarakifadeedilir. Anonim şirketlerin ortaklarına sormadan çıkarabilecekleri sermaye tavanı söz konusudur. Bu tavan kayıtlı sermaye olarak ifadeedilir. Hisse Senedi Hisse senetleri, anonim ortaklıklarca ihraç edilen ve anonim ortaklık sermaye payını temsil eden kıymetli evrak niteliğinde senetlerdir. Bir anonim şirketin hisse senedine sahip olmak, şirkete ortak olmayı ifade etmektedir. Şirket genel kurulunda kar dağıtım kararı alınması durumunda hisse senedi sahiplerine kar payı (temettü) ödemesi yapılır. 31 32 Hisse Senedi Hisse senedi sahipleri temel olarak iki tür gelir elde ederler: Kar payı (temettü) geliri Sermaye kazancı Kar payı (temettü) geliri, Anonim şirketlerin yıl sonunda elde ettikleri karın, ortaklara dağıtılmasından elde edilen gelirdir. Hisse senetleri borsada işlem gören anonim şirketler, karlarını nakden veya kar payının sermayeye ilavesi suretiyle hisse senedi ihraç ederekdağıtabilir. Sermaye kazancı, Zaman içinde hisse senedinin değerinde meydanagelenartıştan eldeedilengelirdir. 33 34 Hisse Senedi Genelde sermaye piyasalarında dolaşıma konu olan hisse senedi anonim ortaklıklarına ait hisse senetlerdir. Ayrıca özel kanunla kurulan bazı kuruluşlarda hisse senedi çıkartabilmektedirler. Bunlar TCMB. Bankalar, anonim şirket şeklinde kurulmuş iktisadi devlet teşekkülleri, Kamu İktisadi Devlet Teşekkülleri, bağlı ortaklıklar ve sigorta şirketleridir. Hisse Senedi Sahiplerinin Hak ve Yükümlükleri Bir şirketin hisse senetlerini satın alan yatırımcılar, o şirket üzerinde bazı haklar ede ederler Bunlar; Şirket karından pay alma hakkı, Şirket yönetimine katılma hakkı, Oy kullanma hakkı, Yeni hisse senedi alma hakkı, Tasfiyeden pay alma hakkı, Yönetime katılma hakkı, Bedelsiz pay edinme hakkı, Bilgi alma hakkı, Hisse senedi sahiplerinin yükümlülükleri Sır saklama borcu. Hisse senedi sahibi şirketten ayrılmış bile olsa şirket sırlarını saklamak zorundadır. Sermaye borcu 35 36 6
Hisse Senedi Türleri Hisse senetleri aşağıdaki şekilde türlere ayrılabilir: Nama yazılı hisse senetleri, hisse senetlerinin verdiği hakların ismi hisse senedinin üzerinde yazılı ve şirket defterinde kayıtlı olanlara ait olan hisse senetleridir. Bu hisse senetlerinin devredilmesi belli şekil şartlarına bağlıdır. Hamiline yazılı hisse senetleri, hisse senetlerinin sağlamış olduğu hakların senedi taşıyana ait olduğu hisse senetleridir. Ortaklık hakkının kullanılması için hisse senedinin ortaklığa ibra edilmesi yeterlidir. Adi hisse senedi: hisse senetleri ana sözleşmede aksine bir kayıt yoksasahiplerine eşit haklarsağlar. Bugibihisse senetleriadi hisse senedidenir. Hisse Senedi Türleri İmtiyazlı hisse senedi, Bir kısım hisse senetleri ise, adi hisse senetlerine göre kara katılmada, yönetim ve denetim kuruluna üye seçiminde, oy hakkında ve benzeri konularda ana sözleşmeye dayanarak sahiplerine imtiyazlı haklar tanıyabilir. Bir anonim ortaklıkla çeşitli imtiyazlara sahip hisse senetleri bulunuyorsa bunlar farklı grup isimleriyle adlandırılırlar (A grubu, B grubu, C grubu gibi) ve Borsa'da farklı işlem sıralarında işlemgörürler. Örneğin. AŞ'de A Grubu hissedarlar Yönetim Kurulu na 4 üye, Denetim Kurulu na 1 üye; B Grubu hissedarlar Yönetim Kurulu na 2 üye, Denetim Kurulu na 1 üye; D Grubu hissedarlar Yönetim Kurulu na 1 üye, Denetim Kurulu na2üyeseçmehakkınasahiptirler. 37 38 Hisse Senedi Türleri Hisse Senedi Türleri Bedelli hisse senetleri, şirketin kuruluş aşamasında veya sonradan yapılacak bedelli sermaye artırımında, rüçhan hakkı kullanımıyla eski ortaklar tarafından veya halka arz yoluyla üçüncü kişilerden toplanan fonlar karşılığında verilen hisse senetleridir. Bedelli hisse senetleri, karşılığında işletmeye taze para girişi olan hisse senetleridir. Bedelsiz hisse senetleri, dağıtılmayan karlar, yeniden değerleme değer artış fonu, sabit varlıkların satışından elde edilen kazançlar veya iştiraklerdeki değer artışlarının sermayeye eklenmesiyle çıkarılan ve işletmeye fon girişi sağlamayan hisse senetleridir. TTK nominal değerinden aşağı bir bedelle hisse senedi ihraç edilmesine olanak vermemiştir. Nominal değerinde ihraç edilen hisse senetlerine ise primsiz hisse senetleri denir. Primli hisse senetleri, nominal değerin üzerinde yüksek bir değerle ihraç edilen hisse senetlerine primli hisse senedi denir. 39 40 Hisse Senedi Türleri Kurucu hisse senetleri, şirket karının bir kısmına iştirak hakkı temin etmek üzere ve daima kurucuların adlarına yazılı olan, belli bir sermaye payını temsil etmeyen, bedelsiz hisse senedidir. İntifa hisse senedi, kardan pay alma, yeni hisse senedi alma gibi bir takım haklara sahip olan, ancak ortaklık hakkı sağlamayan hisse senedidir. Hisse Senedi Hisse senedinin nominal (itibari) değeri hisse senedinin üzerinde bulunan yazılı olan fiyatıdır. Bir şirketin dolaşımda bulunan hisse senetlerinin üzerinde yazılı olan nominal değerleri toplamı, o şirketin esas ya da çıkarılmış sermayesinivermektedir. TTK hisse senetleri için olması gereken en düşük değerin nominal değer olmasını belirlemiştir. 41 42 7
Hisse Senedi ve Türleri Nominal Değeri; hisse senedinin üzerinde yazılı olan muhasebe kayıtlarınageçirilendeğerdir. Nominal değer en az 1 kuruştur ve bu ancak 1 er kuruş olarak artırılabilir. Eğer bir şirketin dolanımda 10 milyon adet hisse senedi varsa ve hisse senetlerinin nominal değeri 1 TL ise bu şirketin esas sermayesi10 MilyonTLolarakhesaplanır. Şirketin Esas Sermayesi HS. Nominal Değeri = Şirketin Hisse Senedi Sayısı 10.000.000 TL HS. Nominal Değeri = = 1 TL 10.000.000 adet Hisse Senedi ve Türleri Defter Değeri; Özsermaye toplamının hisse senedi sayısına bölünmesiyle hesaplanabilir. Defter değeri, hisse senedi sahibinin şirketin iktisadi varlıklarının kayıtlı değeri üzerindeki mülkiyet hakkınıgösterir. Şirketin Ö zserm ayesi H S. D efter D eğ eri = Şirketin H isse S en ed i S ayısı Örnek: Yukarıdaki şirketin öz sermayesinin 15 Milyon TL olması durumundadefterdeğeri1,5tlolarakhesaplanır. 15.0 00.0 0 0 H S. D efter D eğ eri = = 1,5 T L 10.0 00.0 00 43 44 Hisse Senedi ve Türleri Hisse Senedi ve Türleri Piyasa Değeri; daha önceden şirket tarafından birincil piyasaya sürülmüş hisse senetlerinin yatırımcılar arasında arz ve talebe göreoluşanfiyatınapiyasafiyatıveyapiyasadeğeridenir. Eğer hisse senetleri belirli bir piyasada işlem görüyorsa, yatırımcılar arasındaki arz ve talebe göre borsada oluşan fiyata borsafiyatıveyaborsa değeridenir. Tasfiye Değeri; şirketin varlıklarının belirli bir süre içinde zorunlu olarak satılması sonucu elde edilen meblağdan borçlar düşüldükten sonra geri kalan tutarın hisse senedi sayısına bölünmesiylehesaplanan değeretasfiyedeğeridenir. Tasfiye değeri hisse senedinin piyasa fiyatı için alt sınırı oluşturur. Çünkü eğer piyasa fiyatı tasfiye değerinin altına düşerse, şirketi tasfiye edip, tasfiyedenpayalmakortaklar açısındandahamantıklıbirdavranışolur. Şirketin Aktiflerinin Satış Bedeli - Borçlar Tasfiye Değeri = Şirketin Hisse Senedi Sayısı 45 46 Hisse Senedi ve Türleri Hisse Senedi ve Türleri Örnek : Toplam aktifleri 25 Milyon TL, kısa ve uzun vadeli borçlarının toplamı 10 Milyon TL olan bir şirketin 1 TL nominal değerli 10 Milyon adet hisse senedi bulunmaktadır. Tasfiye ortamında iktisadi varlıkların satışından 15 Milyon TL tahsil edileceği tahmin edilmektedir. Bu durumda tasfiye değerini hesaplayınız. 15.000.000-10.000.000 T asfiye Değeri = =0,5 T L 10.0 00. 0 00 İşleyen Teşebbüs Değeri; şirketin çalışır vaziyette bir bütün olarak satılması veya devredilmesi durumunda elde edilen satış gelirinden borçların düşülmesi sonucu kalan meblağın hisse senedi sayısına bölünmesi suretiyle hesaplanan değere işleyen teşebbüsdeğeridenir. İşleyen teşebbüs değeri, şirketin gelecek yıllardaki büyüme potansiyeli ve buna bağlı olarak kazanç durumunu yansıtır. Büyüme potansiyeli yüksek, gelecek vadenden şirketlerin işleyen teşebbüs değeri oldukça yüksek hesaplanır. Şirkete farklı değerler biçilebileceği için işleyen teşebbüs değerisübjektifniteliklibirdeğerkavramıdır. İşleyenteşebbüsdeğeripiyasafiyatıiçinüstsınırıoluşturur. 47 48 8
Hisse Senedi ve Türleri İşleyenTeşebbüsdeğerininFormülüaşağıdakigibigösterilebilir: Şirketin Bir Bütün Satışındna Elde Edilen Tutarı - Borçlar İTD = Şirketin Hisse Senedi Sayısı Normal şartlarda piyasa fiyatı işleyen teşebbüs değeri ile tasfiye değeri arasındabiryerlerde oluşmaktadır. Hisse Senedi ve Türleri Örnek : Toplam aktifleri 25 Milyon TL, kısa ve uzun vadeli borçlarının toplamı 10 Milyon TL olan bir şirketin 1 TL nominal değerli 10 Milyon adet hisse senedi bulunmaktadır. Bu şirketin 35 Milyon TL ye başka bir şirket tarafından satın alınması durumundaişleyenteşebbüsdeğerinihesaplayınız: 35.000.000-10.000.000 İTD = = 2,5 TL 10.000.000 49 50 Değer Kavramları Nominal değer, Hisse senedinin üzerinde yazılı olan değerdir. İhraç değeri, hisse senedinin çıkarılış aşamasında satışa sunulan değeridir. Defter değeri, bir işletmenin öz sermaye toplamının pay sayısına bölünmesidir. Tasfiye değeri, şirket varlıklarının belli bir süre içinde zorunlu satışı ile sağlayabilecek değerden tüm borçlar ödendikten sonra kalan tutarın hisse senedi sayısına bölünmesi sonucu bulunan değerdir. İşleyen teşebbüs değeri, bir işletmenin, bir bütün olarak çalışır durumda devredilmesi halindeki değeridir. Gerçek değer, hisse senedinin ait olduğu işletmenin varlıkları karlılık durumu, dağıtılan kar payları, sermaye yapısı gibi değişkenlerin belirlediği değerdir. Hisse Senedinin Beklenen Değeri Hisse senetlerinin beklenen geliri; temettü ve hisse senetlerinin gelecekteki fiyat artışlarından sağlanacak kazancın toplamıdır. Dolayısıyla hisse senetleri sahipleri birisi temettü diğeri sermaye kazancı olmak üzere iki tür kazanç beklentisi içerisindedirler. İşletmeler kar elde etmemeleri ve karların dağıtılmaması durumunda, hisse senetleri sahipleri için gelir söz konusu olmayacaktır. Bununla birlikte işletmenin iflası durumunda hissedarların yüklendikleri risk yüksektir. 51 52 Hisse Senedinin Beklenen Değeri Hisse senetlerinin piyasa değeri ile gerçek değeri karşılaştırıldığında üç durum söz konusu olabilir: Karşılaştırma Sonuç Eylem Piyasa Değeri > Gerçek Değer Pahalı Sat Piyasa Değeri = Gerçek Değer Denge Pozisyonu Koru Piyasa Değeri < Gerçek Değer Ucuz Satın Al Hisse senedi ile ilgili düzenlemeler TTK 487. maddesi hisse senetleri ile ilgili şekil özelliklerini belirtmiştir. Ayrıca Sermaye Piyasası Kurulu da 23.06.1986 tarihinde çıkarılan tebliğle, hisse senetlerinin şekil, birlik ve düzenini sağlamayı amaçlamıştır. Daha sonra 1996 yılı sonunda sermaye piyasası araçlarının fiziki olarak bastırılmaksızın kaydi değer halinde işlem görmesine ilişkin ilave ve esasları düzenlemiştir. 53 54 9
Hisse senedi ile ilgili düzenlemeler Yeni sisteme göre sermaye piyasası tarafından tespit edilecek süre içerisinde, işletmenin hisse senetleri Takasbank tarafından noter huzurundaiptalve imhaedilecektir. Bunların yerine, saklama senedi düzenlenerek Takasbank a teslim edilecektir. Böylece, hisse senedi alım satımları, aracı kurumlara verilen emirler doğrultusunda gerçekleştirilip Takasbank kayıtlarında izlenecektir. Hisse senedi ile ilgili düzenlemeler Takasbank, Piyasası Kurulu tarafından Türkiye de menkul kıymetlerin saklanması, takası ve uluslar arası standartlarda numaralandırılması ile görevlendirilmiştir. Aracı kurumlar ve bankalar, İMKB de işlem gören, kendilerine veya müşterilerine ait hisse senetlerini Takasbank dışında hiçbir yerde fiziki olarak saklayamazlar. 55 56 Hisse Senetlerinin Halka Arzı Halka arz, sermaye piyasası araçlarının satın alınması için her türlü yoldan halka çağrıda bulunulmasını, halkın bir anonim ortaklığa katılmaya ve kurucu olmaya davet edilmesinin, hisse senedinin borsalar ve diğer teşkilatlanmış piyasalarda devamlı işlem görmesini, halka açık anonim ortaklıkların sermaye artırımları ve ortak satışları dolayısıyla senetlerinin satışını ifade eder. Hisse Senetlerinin Halka Arzı Hisse senetlerinin halka arz edilmesiyle aşağıdaki faydalar sağlanır: İşletmeye yeni finansman olanağı sağlanır, Piyasalarda likidite sağlanır, Yurtiçi ve yurtdışı çevrelere tanıtım sağlanmış olur, Kurumsallaşma adına önemli adımlar atılmış olur, 57 58 Halka Arz Yöntemleri Borsada satış yöntemi, sermaye piyasası araçlarının gerekli izinler alındıktan sonra ilgili borsa satılmasıdır. Talep toplama yöntemi, yatırımcıların satışa sunulan sermaye piyasası araçlarına ilişkin talepleri toplanır ve bu taleplerin değerlendirilmesi ile satışa sunulan sermaye piyasası araçları yatırımcılar arasında dağıtıma tabi tutulur. Talep toplama sabit fiyatla veya fiyat teklifi alma yoluyla yapılır. Talep toplamaksızın satış yönteminde, sermaye piyasası araçlarının, bizzat ihraçcı veya aracı kuruluş vasıtasıyla belirli bir fiyat tespit edilerek yatırımcılardan talep toplamaksızın halka arz gerçekleştirilir. Temettü Olarak Hisse Senedi Dağıtma Bir anonim ortaklık, elde ettiği karı nakit olarak dağıtabileceği gibi, dağıtmayarak, bilançoda pasif bir hesapta tutabilir. Bunun yanında, söz konusu karın bir kısmı veya tamamı sermaye artırımında kullanılabilir. Dağıtılmayan karların sermaye artırımında kullanılması durumunda, mevcut ortaklara kar payları karşılığında bedelsiz hisse senedi dağıtılmaktadır. Bu durum, temettü olarak hisse senedi dağıtımı veya bedelsiz hissesenedidağıtımıolarakda ifadeedilmektedir. 59 60 10
Hisse Senedi Sayısının Çoğaltılması Hisse senedi sayısının çoğaltılması, işletmenin hisse senetlerinin piyasafiyatlarınındüşürülmesiamacıylayapılır. Özellikle, işletmenin hisse senetlerinin piyasa fiyatlarının çok artmış olması, hisse senetlerine olan talebi zaman içerisinde azaltmaktadır. Hissesenedisayısınınçoğaltılması,bölünmeylegerçekleştirilir. Hisse senedi şeklinde kar payı dağıtılarak da hisse senedi sayısı çoğaltılabilir. Böylece, hisse başına kazanç azalır. Ancak, bu durumortağıntoplamkazancındadeğişikliğenedenolmaz. Hisse Senedinin Sulandırılması Hisse senedinin sulandırılması, işletmenin kazanç gücünü artırmadan, hissesenetlerininsayısınınarttırılmasıileyapılır. Kazanç gücüartırılamadığından,hissebaşınakazançdadüşer. Sulandırma, hisse senedi şeklinde kar payı dağıtılması, hisse senedi sayısının çoğaltılması, yararlanma hisse senetlerinin çıkarılması, imtiyazlı hisse senetlerinin adi hisse senedine veya hisse senedine çevrilebilir tahvillerin, adi hisse senedine çevrilmesiyleolur. 61 62 İmtiyazlı Hisse Senetleri İmtiyazlı Hisse Senetleri İmtiyazlı hisse senetleri, tahvillerile adi hisse senetleriarasındayer alanmenkulkıymetlerdir. Sabit getirileri nedeniyle tahvile, ortaklığı temsil etmeleri nedeniylede adihissesenetlerinebenzerler. İmtiyazlı hisse senedi sahipleri, işletme varlıklarının likit hale dönüştürülmesinde veya geriye kalan değerin dağıtımında adi hisse senedi sahiplerinden önce ve tahvil sahiplerinden sonra hak sahibidirler. İmtiyazlıhissesenetlerininaşağıdakihaklarımevcuttur; KarveVarlıklardanÖncelikHakkı NominalDeğer KümülatifTemettüler Dönüştürülebilirlik 63 64 İmtiyazlı Hisse Senetlerinin Hakları İmtiyazlı Hisse Senetlerinin Hakları Kar ve Varlıklardan Öncelik Hakkı; imtiyazlı hisse senetleri, kardan ve tasfiye bakiyesinden öncelikli pay alma hakkına sahiptirler. Bu nedenle, imtiyazlı hisse senetlerinin riskleri de adi hissesenetlerinegöredahaazdır. Nominal Değer, Türkiye de imtiyazlı hisse senetleri nominal değerleihraçedilirler. Kümülatif Temettüler, İşletmelerin kar elde edememeleri veya yönetim kar payı ödemesi yapmama kararı alması halinde, imtiyazlı hisse senedi sahiplerinin karları işletme hesaplarında birikir. Kar dağıtım kararı alındığında geçmiş yıllardaki kar ödemeleriödendiktensonraadihissesenetlerinekarpayıödenir. Dönüştürülebilirlik; İhraç edilen imtiyazlı hisse senetlerinin büyük kısmına, adi hisse senetlerine dönüştürülebilme hakkı veyaopsiyonutanır. 65 66 11
Yararlanma İntifa Senetleri Yararlanma senetleri, anonim şirketlerin şirketle ilgili çeşitli gruplarlehineçıkardıklarısenetlerdir. Bu senetlerin başlıca türleri, Yararlanma hisse senetleri, Kurucu yararlanma hisse senetleri, Adi yararlanma hisse senetleri Katılma intifa senetleridir. Oydan Yoksun Hisse Senetleri OYHS leri, anonim şirketlerin sermaye artırımı ile ihraç edebilecekleri, oy hakkı hariç, sahibine kar payından ve istenildiğinde tasfiye bakiyesinden imtiyazlı olarak yararlanma hakkı ve diğer ortaklık haklarını sağlayan hisse senetleridir. 67 68 Tahvil Anonim şirketlerin ödünç para bulmak için itibari değerleri eşit ve ibareleri aynı olmak üzere çıkardıkları borç senetlerine Tahvil denir. TTK tarafından tahvil çıkarma yetkisi anonim ortaklıklara verilmiştir. Bununla birlikte bazı kamu tüzel kişilerinin ve belediyelerinde tahvil çıkarma yetkisi bulunmaktadır. Her tahvil sahibinin anonim ortaklık üzerindeki hakları eşittir. Tahvil anonim ortaklığının ödünç para sağlama aracıdır. Paradan başka borç için tahvil ihraç edilmez. Tahvil ve Türleri Tahviller, hisse senetlerine göre daha az risk içerdiklerinden, riski sevmeyenyatırımcıaçısındançekiciolmaktadırlar. İşletme açısından, genellikle tahvil maliyetinin az olması yanında, faiz olarak yapılan ödemelerin vergi matrahından düşülebilmesi, ortalama fon maliyetinin düşmesine neden olmaktadır. Tahviller geri ödeme süresi bir yıldan uzun olan borç senetleridir. 69 70 Tahvil ve Türleri Ülkemizde tahvil vadesi 2 yıldan az olmamak üzere istenildiği gibi düzenlenebilir. Gelişmiş ülkelerde çok uzun vadeli tahvilleri ihraç edilmektedir. 100 yıllık tahviller gibi Tahviller, ihraç edildikten sonra, menkul kıymet piyasasında serbestçe alınıp satılabilirler. 71 72 12
Devlet Tahvili Devlet Tahvili devletin uzun vadeli borçlanma ihtiyacını karşılamakamacıyladevlettarafından ihraç edilmektedir. Dönemselolarakfaiz getirisi sağlamaktadır. Türkiye Cumhuriyeti devleti tarafından ihraç edildiği için devlet tahvili devlet güvencesi altındadır ve ekonomide mevcut uzun vadeli tahviller arasındaminimum riske sahiptir. Devlet Tahvili Çok aktif ikincil piyasaya sahip olduğu için çok yüksek likiditeye sahiptir. Türkiye de İstanbul Menkul Kıymetler Borsasında (İMKB) kurulan Tahvil ve Bono piyasası devlet tahvilinin ikincil piyasasınıoluşturmaktadır. Hazine müsteşarlığı adına TCMB tarafından ihale yöntemiyle satışıyapılanbutahvillerhamilineyazlıdır. Devlet tahvilleri hem ıskontolu hem kupon ödemeli olarak ihraç edilebilir. Devlet tahvilleri ihalelerde teminat yerine kullanılabildiği için devlet ihalelerine giren müteahhit vb. işadamlarının tercih ettiği yatırımaraçlarındandır. 73 74 Belediye Tahvili Özel Sektör Tahvilleri Belediye tahvili belediyeler tarafından ihraç edilmektedir. Belediye tahvili ihraç etmede belediyenin temel amacı kamu projelerinin finansmanını sağlamaktır. Gelişmiş ülke piyasalarında (örneğin, ABD) ihraç edilen belediye tahvilleri vergiden muaftır. Belediyelerin para basma makineleri söz konusu olmadığı için belediye tahvillerinin faiz ve ana parasının geri ödenmeme riski vardır. Özel sektör tahvilleri ise, özel sektördeki firmaların uzun vadeli finansman ihtiyaçlarını karşılamak üzere çıkarttıkları vadeleri 2-7 yıl arasında değişen tahvilleridir. Gelişmiş piyasalarda, şirket tahvilinin vadesi 10-30 yıl arasındadır. Halka arz veya bir grup yatırımcıya özel arz yöntemiyle satılır. Bu tahvillerin riski tahvilden tahvile değişiklik gösterir. Tahvilin getirisi de risk düzeyine göre değişmektedir. Tahvilin riskini ölçmek için tahvil derecelendirme yöntemi en fazla tercih edilen yöntemler arasındadır. 75 76 Tahvil Çeşitleri Başabaş Tahviller, ihraç edilen bir tahvil üzerinde yazılı değerle satışa çıkarılıyorsa, söz konusu tahvil başabaş tahvil olarak adlandırılır. Nominal değerinden daha yukarı bedelle satışa çıkarılan tahviller ise primli tahvillerdir. Nominal değerinden daha aşağı bir bedelle satışa çıkarılan tahviller ise iskontolu tahvillerdir. TTK tahvillerin nominal değerlerinin altında satılması için bir kısıtlama getirmemiştir. Nominal bedelin % 5 i kadar düşük bedelle tahvil ihracına izin verilmektedir. İkramiyeli tahviller, tahvillerin pazarlanmasını kolaylaştırmak için, faiz yanında belli bir zamanda kura çekilmesi yoluyla bazı tahvillere ikramiye verilebilir. Tahvil Çeşitleri Nama ve Hamiline Yazılı Tahviller, tahvilin üzerinde satın alan gerçek veya tüzel kişinin adı yada ticaret unvanı yazılı tahviller nama yazılı tahvil olarak isimlendirilir. Nama yazılı tahvillerin devrinde bir takım prosedürlerin aranması, bu tür tahvillerin dolaşım kabiliyetini azaltmaktadır. Satın alan kişinin adı veya unvanı yazılmadan ihraç edilen ve kimin elinde ise sahibinin o olduğu tahviller ise hamiline yazılı tahviller olarak isimlendirilir. Bu tür tahvillerin devri için tahvilin el değiştirmesi yeterlidir. 77 78 13
Tahvil Çeşitleri Güvenceli tahviller, anapara ve faiz ödemeleri için bir karşılığın bulunduğu tahvili ifade etmektedir. Ortaklık tahvil faizi veya anaparasını ödeyemez ise güvence olarak belirtilen varlık veya varlıklar satılarak, tahvil sahiplerine gerekli ödeme yapılır. Tahvillerin güvenceye bağlanmaları riski azaltarak maliyetin düşmesinenedenolmaktadır. Güvencesiz tahviller, anapara ve faiz ödemeleri için ortaklığın tüm mal varlığının dışında özel bir teminat göstermediği tahvil çeşididir. Kredibilitesi yüksek işletmeler varlıklarını ipotek etmedentahvilihraç edebilirler. Tahvil Çeşitleri Endeksli tahviller, ödemeleri bir fiyat endeksine bağlanmış olan tahvillerdir. Endeks olarak, enflasyon oranı, altın, döviz veya herhangibirmalınfiyatıesas alınabilir. Faizi tahvil olarak ödenebilen tahviller, bu tür tahviller ortaklığa faizi ister nakit, isterse nominal değerleri buna eşit tahvil şeklinde ödeme olanağı sağlar. Bu tür tahviller işletmeler nakit sıkıntısına düştüklerinde, yatırımcıya nakit yerine yeni tahvil verme olanağı vermektedir. 79 80 Tahvil Çeşitleri Kara iştirakli tahviller, belirli bir faiz oranı üzerinden faize ek olarak belirli bir oranla kardan pay alma hakkına da sahip olan tahvil türüdür. Ödenim fonlu tahviller, ödenim fonu tahvillerin anapara taksitlerinin geri ödenmesi için oluşturulan bir fondur. Genellikle işletmeler için tahvil borçlarını bir defada ödemek oldukça zor olmaktadır. Bu nedenle, işletmeler her yıl belli bir tutarda tahvil borçlarını ödemek isterler. İskontolu tahviller, tahvil üzerinde yazılı nominal değerinden daha düşük bir değerle satılıyorsa, tahvil iskontolu satılıyor demektir. Hisse Senedi Satın Alma Hakkı Veren Tahvil Veya Varant Varant, bir işletmenin önceden saptanmış belirli bir fiyattan belirli sayıda hisse senedi satın alma opsiyonudur. Varant ta tahvile yatırım yapan kişi yada kurum faiz olarak bir gelir elde etmenin yanında, seçim hakkını kullanarak, belirli fiyattan, belirli sayıda hisse senedi satın alma hakkına da sahip olmaktadır. 81 82 Tahvil Çeşitleri Sıfır faiz kuponlu tahvillerde, nominal değerin altında bir değerden tahviller satılarak vade sonunda nominal değer üzerinden ödeme gerçekleştirilmektedir. Yatırımcının faiz geliri, nominal değerle satın alma değeri arasındaki fark kadardır. Tahvilin Üstünlük ve Sakıncaları Uzun vadeli bir finansman aracı olan tahvil, yatırımcı açısından riski az, belirli bir faiz geliri ve işletme üzerinde zayıf bir denetim hakkı olan bir menkul kıymettir. Tahvil ihraç eden açısından üstünlük ve sakıncalar şöyle özetlenebilir: Üstünlükler: Tahvil maliyeti belli ve sınırlıdır. Tahvil sahipleri kara ortak olamazlar Hisse senetlerine göre maliyeti düşüktür. İşletme sahipleri, yönetimi ve denetimi tahvil sahipleri ile paylaşmazlar Faiz ödemeleri vergi matrahından düşülebilir. 83 84 14
Tahvilin Üstünlük ve Sakıncaları Sakıncaları: İşletmenin gelirleri düzenli değilse, faiz ödemelerini karşılayamaz. Aşırı borçlanma durumunda finansal kaldıraç olumlu çalışsa da hisse senetlerinin fiyatları düşebilir. Tahviller özellikle uzun bir dönemi içerdiklerinden risk de içerirler. Çünkü uzun dönemde planlar ve beklentiler değişebilir. Tahvillerde vade uzun olduğundan, işletme için kısa vadeli borçlara oranlara daha ağır hükümler söz konusu olabilir. Tahvil ve Hisse Senedi Arasındaki Farklar Tahvil Tahvil bir borç senedidir. Tahvil sahibi, tahvili çıkaran kuruluşun uzun vadeli alacaklısıdır. Tahvil sahibinin bir şirkete sağladığı sermaye yabancı sermayedir. Tahvil sahibi, şirketin aktifi üzerinde alacağından başka hiçbir hakka sahip değildir. Şirketin yönetimine katılamaz. Şirketin brüt kârından, öncelikle tahvil sahiplerine faiz ödenir. Tahvil sahipleri alacaklarını aldıktan sonra, şirketin mal varlığı üzerinde hiçbir hak iddia edemezler. Hisse Senedi Hisse senedi bir mülkiyet senedidir. Hisse senedi sahibi, hisse senedini çıkaran kuruluşun ortağıdır. Hisse senedi sahibi, şirkete belli bir oranda ortaktır. Kullandırdığı sermaye özsermayedir. Hisse senedi satın alarak şirketin ortağı olan hak sahipleri, kendilerine tanınan tüm ortaklık haklarından yararlanabilirler. 85 86 Tahvil ve Hisse Senedi Arasındaki Farklar Tahvil Tahvilde kesin bir vade vardır, bu vade sonunda tahvil sahibi ile şirket arasındaki hukuki ilişki sona erer. Tahvilin getirisi belirli ve sabittir (değişken faizli tahviller dışında). Tahviller, nominal değerinin altında bir değerle (iskontolu olarak) ihraç edilebilir. Hisse Senedi Hisse senedinde vade yoktur, hisse senedi sahibi ile şirket arasındaki ilişki bir süreyle kısıtlanmamıştır, sadece hisse senedinin sahibi değişebilir. Hisse senedinin getirisi, hisse senedi fiyatında meydana gelen artış ve şirketin dağıtacağı kar payıdır. Hisse senedi sahibinin hangi yıl ne kadar gelir elde edeceği belli değildir. Hisse senetleri, nominal değerinin altında bir fiyatla satılamazlar. Tahvil ve Hisse Senedi Arasındaki Farklar Tahvil Tahviller, şirketler dışında devlet ve belediyeler gibi tüzel kişiliğe sahip kamu kuruluşları tarafından da çıkarılabilir. Tahviller, bir itfa planı dahilinde itfa edilir. Hisse Senedi Birer katılma payını ifade eden hisse senetleri anonim şirketler tarafından ihraç edilebilir. (Sermayesi paylara bölünmüş komandit şirketler de hisse senedi çıkarabilmekte ancak bu hisse senetleri halka arz yoluyla satılamamakta ve borsada işlem görememektedir.) Hisse senetlerinde prensip olarak itfa söz konusu değildir. Ancak isteğe bağlı olarak, hisse senetlerinin bir bölümü itfa edilebilir ki, bunun anlamı sermaye azaltımıdır. Hisse senetlerinin tamamen itfası ise, şirketin tasfiyesi demektir. 87 88 Tahvillerin Derecelendirilmesi Tahvillerin Derecelendirilmesi Tahvilleri derecelemenin amacı, tahvillerin kalitesini tespit edip, kupon ve ana para ödemelerinin zamanında karşılanma olasılığının tespitine yöneliktir. Dünyada en çok itibar edilen kredi kuruluşları, Moody's, Standart & Poor's Corporation (S&P) ve Fitch Investors Service'dir. Standart & Poor Moody s Nitelikler AAA Aaa Borcun faiz ve ana parasını ödeme kapasitesi en yüksek AA+, AA, AA- A+,A,A- BBB+, BBB, BBB- Aa1, Aa2, Aa3 A1, A2, A3 Baa1, Baa2, Baa3 BB+, BB, BB- Ba1, Ba2, Ba3 Spekülatif. B+, B, B- B1, B2, B3 Çok spekülatif Faiz ve ana para ödeme kapasitesi çok yüksek; en yüksek kategori ile arasında ufak bir fark var. Yüksek bir faiz ve anapara ödeme kapasitesi, ancak yüksek derecedekilere göre ekonomik ve siyasal koşullardaki değişmelere daha duyarlı. Faiz ve anapara ödemeleri için yeterli bir kapasiteye sahip, ancak üst derecedekilere göre ekonomik ve siyasal koşullara daha duyarlı. CCC+, CCC, CCC- Caa Güvenirliği zayıf borç, borcu ödememe riski var. CC Ca Aşırı derecede spekülatif, bu borçlar genellikle ödenememekte veya başka engelleri bulunmakta. 89 90 15
Tahvillerin Derecelendirilmesinde Kullanılan Ölçütler Rasyolar: Borç rasyosu, faizkazanma rasyosu, sabit giderlerle ilgili rasyolar ve cari rasyonun istenilen düzeyde olması dereceyi olumluetkilemektedir. Öncelikler: Tahvil ihraç eden işletmenin iflas etmesi durumunda tahvil sahiplerinden önce, başkalarının tasfiyeden öncelik hakkı olup olmaması önemlidir. Derecelendirmede eğer, öncelik hakkı söz konusu ise, tahvil derecesi düşmekte, öncelik hakkı yoksa, tahvilderecesiartmaktadır. Tahvillerin Derecelendirilmesinde Kullanılan Ölçütler Garanti: Bazı tahviller, diğer işletmeler tarafından garanti altına alınabilir. Eğer fınansal açıdan zayıf olan bir işletmenin tahvilleri çok güvenli bir işletme tarafından garanti edilirse, tahvilin derecesindeartışolacaktır. Karşılıklar: İhraç eden işletmenin tahvil ödemelerini karşılamak için bir fon oluşturması derecelendirmede olumlu bir rol oynar. Vade: Diğer faktörler sabit kalmak şartıyla, vadesi daha kısa olan tahviller, vadesi uzun olanlara göre daha az riskli kabul edilir. Bu durum,derecelemeyiolumluyöndeetkiler. 91 92 Tahvillerin Derecelendirilmesinde Kullanılan Ölçütler İstikrar: Tahvil ihracını yapan işletmenin satışları ve karları istikrarlıise, tahvilinderecesiartar. Yasalar: Tahvil ihracı yapan işletmenin içinde bulunduğu endüstri, pazar payı, kanunlar karşısında sorunlu olup olmadığı, derecelemeyi etkileyen bir başka faktördür. Antitröst: Tahvil ihracını gerçekleştiren işletmeye karşı antitröst yasalarınınişletilipişletilmemesiderecelemeyietkiler. Uluslararası Pazarlardaki Faaliyetler: İşletmenin satışları, varlıkları ve karlarının yüzde kaçının dış ülkelerdeki faaliyetlerinden kaynaklandığı önemlidir. Söz konusu ülkelerdeki faaliyetlerin riskinin ölçüsü derecelemede kullanılan bir başka ölçüttür. Çevresel Faktörler: Tahvil ihraç eden bir işletmenin çevre korunması için yaptığı veya yapmaya zorunlu olduğu yatırım tutarı, derecelendirmedeetkiliolur. 93 Tahvillerin Derecelendirilmesinde Kullanılan Ölçütler Ürün Güvenliği: İşletmenin ürettiği ürünlerin emniyetli olması, sağlığazararlıolmamasıderecelendirmeyiolumluyöndeetkiler. Sigorta Yükümlülüğü: İşletmenin sigorta fonuyla ilgili yeterli kaynak ayırıp ayırmadığı ve gelecekte bu konuda sorunlarla karşılaşma olasılığı derecelendirmeyi etkiler. İşgücü sorunları: Sendikalar ve çalışanlarla olan sorunlar derecelendirmedeönemlirol oynar. Muhasebe politikaları: Eğer tahvil ihraç eden bir işletme göreceli olarak daha muhafazakar bir muhasebe politikası izliyorsa bu durum derecelendirmede artı bir puan olarak kabul edilmektedir. 94 Tahvillerin Derecelendirilmesinde Kullanılan Ölçütler 95 96 16
Tahvillerin Derecelendirilmesinde Kullanılan Ölçütler Darspread deekonomikkoşullariyidir Tahviloranlarıilefaizoranlarıarasındaters orantıvardır. Genişspread deekonomikdurgunlukvardır. Devlettahvillerinetalepçoktur. Talepçokolduğundandolayıgetirisiazdır Özel sektör tahvillerine olan talep azdır. Talep azlığı ve risk olmasındandolayıgetirisifazladır Hisse senedi ve tahvil sermaye piyasası yatırım araçlarıdır. Her ikisinin de üstünlük ve sakıncaları vardır Hisse senetlerinin sınıflandırılmaları genel olarak adi ve imtiyazlı olarak yapılmaktadır İmtiyazlı hisse senedi sahipleri, işletme varlıklarının likit hale dönüştürülmesinde veya geriye kalan değerin dağıtımında adi hisse senedi sahiplerinden önce ve tahvil sahiplerinden sonra hak sahibidirler Hisse senedi tahvile göre daha risklidir fakat getirisi daha fazladır 97 98 Diğer Sermaye Piyasası Araçları Diğer Sermaye Piyasası Araçları Kar ve Zarar Ortaklığı Belgesi; Anonim ortaklıklarının, kar ve zarara ortak olmak üzere, faaliyetlerinin gerektirdiği finansman ihtiyaçlarını karşılamak üzere, yurt içinde ve dışında satılmak üzere ihraç ettikleri menkul kıymetlerdir. Gelir Ortaklığı Senedi; Belli bir kamu alt yapı tesisinin belli bir süre içindeki gelirinin, belli bir oranda bölümüne karşılık gösterilen ve Kamu Ortaklığı İdaresi tarafından ihraç edilen menkul kıymetlerdir. Keban Barajı, Boğaziçi Köprüsü gelir ortaklığı senetleri gibi. Banka Bonoları; Kalkınma ve yatırım bankalarının kaynak sağlamak amacıyla, borçlu sıfatıyla düzenleyip ihraç ettikleri, emre veya hamiline yazılı menkul kıymetlerdir. Banka Garantili Bonolar; Kalkınma ve yatırım bankalarından kredi kullanan anonim ortaklıkların, bu kredilerin teminatı olarak, borçlu sıfatıyla düzenleyip alacaklı bankaya verdikleri, emre yazılı menkul kıymetlerdir. Kredi kullandırılmış olan banka, bu bonolara garanti vermek durumundadır. 99 100 Diğer Sermaye Piyasası Araçları Eurobond (Eurotahvil) Varlığa Dayalı Menkul Kıymet: İhraç eden kurumun kendi ticari işlemlerinden doğan veya devraldığı alacakları karşılığında ihraç edilen menkul kıymetledir. VDMK ler bankalar, anonim ortaklıklar, finansal kiralama kuruluşları, finans ortaklıkları tarafından ihraç edilebilir. Banka dışında VDMK ihraç edecek kuruluşlardan banka garantisi istenmektedir. Örneğin bankalar tüketici kredileri, konut kredileri karşılığında, anonim ortaklıkları ise taksitli satışlar nedeniyle oluşan alacakları karşılığında VDMK ihraç edebilirler. İhracı yapan ülkenin veya kuruluşun kendi ulusal para birimi dışındaki bir para birimi üzerinden ve uluslararası bir konsorsiyum aracılığı ile bir banka ve/veya sendikasyon tarafındanbirdenfazlaülkede eşanlıolarak ihraç edilen, genellikle hamilinekayıtlıtahvillerdir. Eurotahviller, ABD piyasasında ihraç edilmesi durumunda yankee, İngiltere piyasasında ihraç edilmesi durumunda bulldog, Japonya piyasasında ihraç edilmesi durumunda ise samurai adınıalmaktadır. 101 102 17
Kaynakça Ahmet Aksoy, Cihan Tanrıöven, Sermaye Piyasası Yatırım Araçları ve Analizi, Gazi Kitabevi,Ankara,2007. AliCeylaN,TuranKorkmaz, FinansalTeknikler,EkinKitabevi,Bursa,2010. GüvenSayılgan, SoruveYanıtlarıylaİşletmeFinansmanı,TurhanKitabevi,Ankara,2011. KürşatYalçıner,vd., FinansalTekniklerveTürevAraçları,DetayYayıncılık,Ankara,2011. MehmetBahaKaran, YatırımAnalizivePortföyYönetimi,GaziKitabevi,Ankara,2011. MuharremAfşar,AslıAfşar, FinansalEkonomi DetayYayıncılık,Ankara,2010. Prof. Dr. Turhan Korkmaz ve Prof. Dr. Ali Ceylan, Sermaye Piyasası ve Menkul Değer Analizi Ekin Yayınevi, 2012. SadiUzunoğlu, ParaveDövizPiyasaları,LiteratürYayınevi,İstanbul,2003. TSPAKB TemelLisanslamaSınavlarıEğitimNotları İstanbul. 103 104 Teşekkür Ederim Sağlıklı ve mutlu bir hafta geçirmeniz temennisiyle, iyi çalışmalar dilerim 105 18